Virus – (lat. Virus) jasuşasız infekciyalıq agent. Onı tek kletka işinde köbeye alatındıqtan virustar organizmderdiñ barlıq türlerin, ösimdikter men januarlardan bakteriyalar men arheylerge deyin jwqtıradı. Jer şarında qazirge deyin ğalımdar milliondağan, tipti jüz milliondağan virustar barın boljauda.

Virustar özderiniñ tirşiligin saqtau üşin jaratılıstan berilgen qasieti boyınşa avtomattı türde beyimdeluge qabıletti. Sondıqtan biz milliondağan virustardıñ arasında jürsekte olardıñ kez-kelgeni bizge jwğa bermeydi. Jwqqan künde de bizdiñ organizimdegi virusqa qarsı immunitettik jüye şabuılğa ötip bizdi qorğaydı. Alayda qazir biz virus qaupine öte jii kele bastadıq. Bwğan sebep bolğan dünie -jüz mıñdağan jıldar öz jüyesin özi rettep twrğan twmsa tabiğatqa (ormandar,taular,kölderge) adamdar kenetten atoy salıp,tabiğattiñ näzik zañdılıqtarın bwzıp,klassikalıq bolmğan qarım-qatınastar jasau arqılı bizben äli wşıraspağan,wşırasuğa tiis emes virustardı adamdar ortasına alıp keldi. Oğan mısal retin qazirge deyin emi joq aydz virusın aytuğa boladı...

Viruspen küres-adamzattıñ ötkeni,bügini jane keleşegi. Mıñdağan jıldar adamzat viruspen birge jasadı,ärtürli jolmen tanıdı,zerttedi,küresti. Degenmen 19-ğasırda tehnikanıñ damuına ilese virustı jañaşa ädistermen tanuğa,onıñ qwrılımın zertteuge mümkindik tudı. Alğaşqı mehanikalıq mikroskoptardıñ,keyingi joğarı körsetkişti cifrlıq mikroskoptarmen nanotehnolgiyalardıñ kömegimen ğalımdar virustı zertteuge işkerley kirdi. Qazir älemdegi ozıq joğarı oqu-zertteu orındarında mikrobiologiya,viruslogiya öz aldına ülken ğılım retinde qalıptasıp,adamzattıñ biologiyalıq qauipsizdigin qorğau üşin ärtürli ädistermen tehnolgiyalardı jasauda. Sonıñ nätijesinde közge körinbeytin virusqa qarsı ädistemelerdiñ biri –Vakcinalar jasaldı.

Vakcina (lat. vacca — siır, vaccinus — siırdiki) — mikroorganizmderden(virus,bakteriya...) ülgi alıp, onı öñdep,adam men januarlardıñ immundıq qasietin arttıru üşin egiletin preparattar. Vakcina jasalu tehnolgiyasına,qwramına qaray birneşe türge bölinedi.

Tiri vakcina — mikrobtardıñ uıttılığın älsiretip, auru tudırğış qabiletin eñ tömengi şekke tüsiru, immunitet qalıptastıru üşin alınadı. jwqpalı auru därigerleri covid-19 jwqtırğan nauqastardı osı ädispen emdeude.

Öltirilgen Vakcina — mikroorganizmderdi fizikalıq,himiyalıq jolmen küşin joyu arqılı alınadı.

Himiyalıq vakcina — mikroorganizmderden bölinetin aktivti antigenderden alınadı.

Associaciyalanğan Vakcina — 2 — 3 auruğa birden qoldanılatın vakcinalar...

Joğarıdağı ädisti älemdik jane otandıq mikrobiolog ğalımdardıñ alğaş pendamiya bastalğan kezde qolğa alıp zerttep jasay bastadı. Aqparat qwraldarında «AQŞ vakcina jasap şıqtı,Qıtay jasap şıqtı,Evropa jasap şıqtı!» degen şüyinşilegen aqparattı künde körgenimizben,bizge juıq arada vakcina jete qoyu ekitalay. vakcinaciya jasağannan keyingi är merzimderdegi äserin,antidene qalıptastru körsetkişin bağalau üşin vakcinanı klnikalıq sınaqtap ötkizuge az uaqıt ketpeydi. Qısqa uaqtta dayın bolğan kündede onıñ nätijelerine küdikpen qarauğa tura keledi.

Vakcina zertteu,vakcina jasau-adamzattıñ virusqa qarsı eñbeginiñ taza jeñisi-jemisi ğana emes,ol qazir farmakologiyalıq alpauıttardıñ biznesi jane öndirisi. Soñğı on jıldıqta biologiyalıq qauip-qaterdiñ yadrolıq qauipten älde qayda qaterli ekenine sengendikten älemdik iri alpauıttar viruslogiya ,mikrobiologiya zertteu salasına millyardtağan qarjılar audara bastadı. Osınday qomaqtı qarjı jürgen jerde ärine talas-tartıstar,bäsekeler,propagandalar jüretini dausız. Solardıñ biri Microsoft kompaniyasınıñ negizin saluşı Bll Geyts ondağan jıldar işinde densaulıq saqtau jane mikrobiolgiya,vakcina salasına jüzdegen millyard qarjı böldi. Bill Geyts « Amazonka ormandarında,Gimalay taularında adamdardan alıs,mwzdap jatqan,adamğa jwğuı mümkin on mıñdağan türli virustar jatır. Eger biz jer şarındağı tabiğattı qorğay almasaq,ğalamdıq jılınuğa tosqauıl jasay almasaq ol virustar Amazonka ormandarınan şığadı. Gimalay mwzdığınan erip ağıp tüsedi. Sol kezde jer şarında adam sengisiz epidemiya boluı mümkin,biz virustar bizge kelmey twrıp,biz olarğa barıp zertteumiz kerek!» dedi. Keyin alğaşqı koronavirus jaylı nauqan bastalğan kezde Billdiñ sözi onıñ özine toqpaq bolıp tiip,oğan qarsı jane vakcinağa qarsı propaganda örşip ketti...

Olay bolsa vakcinaciya jaylı aqiqatpen añızdı qalay talday alamız?

Bizge ülgi bolatın Evropada,batıs qoğamında vakcinaciya qalay jüredi? Osı swraqtar töñireginde Germaniya jane Japoniyadağı jağdaydı zerttep kördik. Germaniyada difteriya,qotır,kökjötel(koklyuş) ,polimelit ,tetanus,herpes zoster,pnevmokokk bwlar är körsetilgen jastar boyınşa jasaluğa tiis vakcina. Al biraq mindetti emes. densaulığı öte naşar, mügedekter gruppı mindetti türde jasalatın vakcinası: Jaz ayında köptep kezdesetin FSME( Meningitencopalapatiyası),gepatitA,B,herpes zoster,influenca(Gripp),Meningit,pnevmokokk,qızamıq,tolvut,Itten jwğatın qoyanşıq auruı,şeşek -osı vakcinder mügedekterge, rak auruımen auırğandarğa,jındıhanalardağı aurular üşin mindetti türde jasaluı kerek. 2020 jıl naurızdan bastap 1970-jıldan beri tuğan barlıq şeteldik bosqındar men emigranttarğa özderinen eş swrausız, qotırdıñ (masern) vakcinasın jasaytın şeşim qabıldadı. Öytkeni Auğanstan men Siriya, Liviyadan,Iraktan kelgen migranttardıñ şamemen 100/60%-i qotır. Sondıqtan olarğa,olardıñ tuğan böbekterine de üş aylığınan bastap vakcina jasaydı. Germaniyada balalarğa vakcin jasau üşin öte ülken propaganda jasaladı. Köp ata analar balalarına jasatadı. ifSG- (Infekcionşutsgezets) Bwl Germaniyanıñ jwqpalı aurular zañı . Bwl zañ vakcinanı mindetteydi,zorlamaydı. Biraq biılğı jıldıñ Naurız ayınan bastap IFŞG zañı qaytadan talqılanıp jatır ,Germanii: STIKO- bwl üy därigerleriniñ öz nauqastarına vakcina jasap jatır ma,joq pa sonı qadağalap, tekserip otıratın ortalıq,joğarıdağı vakcinalardı ükimet öteydi. Al jolauşılar üşin, sayaqatqa şığarda jasalatın: GepatitA&B vakcinaların kisi özi tölydi.

Al Japoniyada Vakcinaciyalar turalı zañ (Yobo Shouhou, 1948 jılğı №68 Zañ) densaulıq saqtau minstirliginiñ jwqpalı aurulardıñ aldın alu jane taralmauına arnalğan vakcinaciyaluadı retteudi qarastıradı. Ol 1948 jılı 30 mausımda jasaldı. 2020 jıldıñ qañtarında tek negizgi tarmaqtar altı özgeris jasaldı,14 aurudı jwqpalı aurudı vakcinaciya jasauğa mindettedi, alayda zorlıqpen atqaru joq. Olar Difteriya-11 jas jäne 13 jas, 2 Pertussis, Jedel poliomielit - 3 aydan 90 jas, Qızılşa-2-12 jas, Japon encefaliti-9-12 jas, Tetanus- 3-90 ayğa deyin jane 11-13 jas, tuberkulezge qarsı BCJ vakcinası- 1 jasqa deyin, Hib twmauına qarsı vakcina-tuğannan bastap 5 jasqa deyin, pnevmokokkke qarsı vakcina-5 jasqa deyingi balalar, papillomavirustıq vakcina-12 jasqa deyin,jane 16 jasqa tolğan kezde, şeşek, Varikella- 36 ayğa deyin, Twmauğa qarsı vakcina- barlıq 65 jastan asqan adamdarğa mindetti. Alayda zorlıq joq.

Japoniyada vakcinaciyanıñ üş türi bar: «twraqtı vakcinaciya», «uaqıtşa vakcinaciya» , «erikti vakcinaciya». Olardıñ aldınğı ekeui vakcinaciya turalı zañğa säykes vakcinaciyalanadı. al vakcinaciyalau wlttıq jäne jergilikti basqaru organdarınan tolıq qarjılandırumen boladı. Sonımen qatar, eger zañdı immundau nätijesinde janama äserler payda bolsa, immundau turalı Zañnıñ negizinde mügedek bolğan nemese qaytıs bolğandardıñ adamdardıñ otbasılarına ötemaqı töleydi.

60-şı jıldardan bastap Japoniyada jwqpalı aurulardan zardap şekkender men ölim-jitimderdiñ sanın vakcinaciyanı sätti ötkizudiñ arqasında azayttı, alayda, vakcinaciyanıñ keybir janama äserleri de bayqaldı jäne elge keltirilgen ziyan turalı şağımdar boldı. Sonday-aq konstituciyalıq qwqıtı talap eteytin sot processteri de boldı. Osı äleumettik negizdi eskere otırıp, 1948 jılı alğaş qabıldanğan vakcinaciya turalı zañ «qılmıstıq jazalaularmen mindetti vakcinaciyalau» zañındağı jazalau tarmaqtarın 1976 jıldarı alıp tastap,densaulıqqa ziyandı azaytu jüyesi qwrıldı. 1994 jılı josparlı immundau «küş salu mindeti» retinde özgertildi . Japoniya vakcinalau zañında jwqpalı aurulardı taraluın aldın aludan bwrın,adamdardıñ jeke qwqıtarın qorğau sipatı körnektilengendikten ärtürli vakcinaciya körsetkişi jıldan-jılğa tömendep, jwqpalı aurlar indeti problemağa aynaldı. Qazir japoniyada bwl zañdı retteudiñ basqada tetikterin qarastırıp jatır.

Qazaqstanda ökimet tegin wsınatın vakcinalar-tuberkulez(BCG),gepatit,poliomielit,kökjötel,difteriya jäne sirespe (DTP),g tipti gemofil'di infekciya,pnevmokokk infekciyasına qarsı vakcina,qızılşa, parotitterden (parotit). Bwl vakcinalar zañmen mindettelgen. Alayda zorlıq joq. Zañdıq jaza qarastırılmağan. Alayda kollektivtik immunittet qalıptastırudı qamtamasız etu üşin vakcina jasalmağan balalar balabaqşağa baruına bolmaydı. Öytkeni jas balalardağı vakcinaciyanıñ nätijesi-ol kollektivttik immunitet qalıptastratın payızğa tikeley baylanıstı. Är 10 balanıñ 7 si vakcinaciyalanbağan jağdayda vakcinanıñ nätijesine eş kepildik bolmaydı.

Vakcina jaylı zañdardıñ damığan elderde bastapqıda qatañ,zañdıq jazalaular arqılı iske asırılıp,adamnıñ qwqıtıq tañdaularına baylanıstı jazalau ädi tetikterin keyindep alıp tastağanın bayqaymız. Japoniyada,Garmaniyada epidimolg mamandar zañnıñ jwmsaqtığın paydalanğan adamdar mindetti vakcinalarğa män bermeu,bas tartu köbeygendikten vakcinaciyalanğan adam salıstırması säykesinşe tömendep,kollektivtik immunitettiñ qalıptasuına keri äser etip jatqanın aytuda. Vakcinalau turalı zañnıñ qwqıqtıq sipatına basa män berilgenmen aurudıñ taraluına,adamdarğa jwqpalı aurulardıñ qateri eskerilmey,epidemiya qaupiniñ ösuine äkelip otır. Soğan baylanıstı Garmaniya ökimeti «vakcinacialau turalı zañın» qayta qarauda.

Vakcinanı tasımaldau,saqtau,qoldanu erejeleriniñ saqtalmauına baylanıstı vakcinanıñ adam densaulığına keri äser beretin jağdayları- keyde kisi ölimine,mügedektikke äkelu mümkin. Bwl jağday Qazaqstan qoğamında da jii orın alıp,halıqtıñ vakcinaciyalauğa qarsı qorqınışın tuğızuda. Tipti vakcinaciya jasaudıñ janamalay beretin keri äserinen basqa «adamdardıñ wrpaq qaldıru qabıletınen ayıru,ÇIP qoyıp mäñgürt etip basqaru» degen siyaqtı miftik añızğa bergisiz aqparattar tarp,halıqtıñ vakcina alluına,sol arqılı jwqpalı aruruğa qarsı qauipsizdik şaraların jasauına kedergi keltirude. İs jüzinde joğarıda aytqan üş türli vakcina jasau tehnologiyasında adamnıñ twqım jolın oyrandaytın, nemese mikro ÇIP salu qarastırılmağan. Al ÇIPtau taqırıbına kelsek ol vakcinasız da bizdiñ adamzttıñ ömirine dendep kirip kele jatqan osı zamanğı tehnologiyanıñ jetistigi.

ÇIP- mikroshemanıñ bir ülgisi. Bir ÇIP qa bütin bir nemese birneşe mikroprocessordi sidıruğa boladı. Jane sol arqılı ärtürli aqparattar,programmalardı ornatıp,belgili funkciyalardı atqartuğa mümkindik bar. Mikro çiptıñ adresteu,izge tüsu,banktik tölem jüyesi,qauipsizdik jüyesi,tovarlardı wrdaudan saqtau,jan-januarlardı zertteuge qoldanu salasınan basqa medicina salasında mikro ÇIP qoldanısqa engenine ondağan jıldar boldı. Epilepsiya, Parkinsona i Al'cgeymer siyaqtı özin meñgeru,tepe-teñdik jüyesin joğaltqan nauqastarğa mikroprocessorlı çip qoyu jane onı nervtik jüyelerge adaptaciyalau arqılı adamğa jasandı intelektual beru arqılı nauqastarğa köptegen jeñildikter wsınıluda. Bwl tehnologiya alıs şetelde ğana bolıp jatqan joq,Astanadağı wlttıq medicinalıq ortalıqtarda on jıldan beri jasalıp jatqan jwmıstar. Al bwl tehnologiyanıñ äri qaray damuına baylanıstı bolaşaqta nerv jüyesi arqılı aqıl-oy,tepe-teñdikke äser etetin aurulardıñ qiındığı belgili deñgeyde şeşilip,mıñdağan mügelekter qalıptı adamdar siyaqı qatarımızğa qosıluı äbden mümkin. Bolaşaqta joğarı tehnolgiyalıq salanıñ adamdarınıñ este saqtau qabıletin üstemeleu,aqıl-oy eñbegin joğarlatu üşin öz erkimen osı tehnologiyanıñ kömegine jüginetin zamanda kelui mümkin. Köp til üyrenu,kürdeli shemalardı,instrukciyalardı este saqtau jane qoldanu,tağı basqa önimdilikti arttıruğa degen adamdardıñ talpınsı mikroçiptıñ äri qaray köp funkciyanaldı,kürdeli qızmetter atqaruına jeteley beretini sözsiz. Olay bolsa bizdiñ aldağı bolaşaq-adam sanasına simaytın jañalıqtarmen tehnologiyanıñ ğasırı boladı. Ol jañalıqtardan ürkiu,qaşu mümkin emes.

Çip arqılı mäñgürttendiru,bir ortalıqtan basqaruğa keletin bolsaq ol process bizdiñ qolımızğa mobildi internet kelgennen bastalğan. Millyardtağan adamdar äleumettik jelilerdegi tekserilmegen aqparattardı oqu,estu,köru jane onı taratu arqılı-aq ärtürli propogandanıñ qwrbanı boluda. Sananı meñgeru üşin miğa çip qoyudıñ qajti qalğan joq. Qayta osınday miftıñ sananı jaulap,bizdiñ öz qauipsizdigimizdi oylauımızğa aqparattıq kedergiler jasaluı,jane onı biz özimiz qoldap otırumız bizge mäñgürttik ğasır jetkeninen derek beredi. Alda 5G internet kele jatır. Ol kezdegi aqparattıq tehnologiyanıñ ilandıru,elestetu mümkindigi bügingiden jüz,mıñ ese joğarı boladı. Ol kezdegi propoganda,feyk aqparattardı anıqtaudıñ mümkindigi tipten bolmay qaladı....

Virus,vakcina,ÇIP- bwl osı jane kelesi ğasırlardıñ negizgi taqırıptarı. Adamzattıñ endigi keleşegi mikrobilogiyamen mikroshemalarğa tikeley baylanıstı. Keleşekte ozıq,quattı elder iri rekatalarğa qondırılğan yaderolıq oq twmsıqtar arqılı,iri brondı tehnikalar,tankiler arqılı şayqasqa şıqpaydı. Endigi maydan mikrobiologiyalıq jane mikroprocessor,mikroshemalar arqılı boladı. Olay bolsa biz virusqa qarsı vakcinanı ğılımi standarttarğa say qabıldap, öz denemizde immunitet qalıptastırıp,keleşekte bolatın virustıq-biologiyalıq qauip-qaterden qorğansaq,ğılım-tehnikanı igere otırıp,tani otırıp,älemdegi aqparattıq tehnologiya arqılı bolıp jatqan sanamızğa tüsken «virusqa qarsı immunitet» qalıptastıramız.

Biz memlekettik biologiyalıq qauipsizdiktiñ strategiyalıq programmasın jane elektronikalıq-aqparattıq qauipsizdiktiñ strategiyalıq programmasın qabıldamay,jane sol salada isteytin professionaldardı dayındaytın jane istete alatın memlekettik jüyeni jasamay täuelsizdigimizdi saqtap twra almaymız.

Mäñgilik el bolu üşin mäñgilik bir jerde qalmay,damıp, jetilip, özgerip otıruımız kerek.

Serik Muratkhan
"The Qazaq Times"