COVID-19: Ministrliktiñ media cenzurası infopandemiyanı örşitti

Büginde altı qwrlıqqa tarap, 6 millionnan astam adamğa jwğıp ülgergen COVID-19 virusına baylanıstı köktem basında Qazaqstanda da karantin jariyalandı. TJ rejimi engizilgen künniñ erteñinde-aq sol kezdegi aqparat ministri Däuren Abaev BAQ ökilderi men internet qoldanuşılarğa qarata jalğan aqparat taratqandar jauapqa tartılatının eskertti. Al 22 naurız bas memlekettik sanitardıñ qaulısı şıqsa, 23-i memleket basşısı Toqaev WQK, bas prokuratura jäne aqparat ministrligine qoğamdıq köñil-küy men äleumettik jelige jiti monitoring jürgizudi tapsırdı.

Sonımen atalğan qwjattar men şekteu şaraları aqparattıq sayasattı qalayşa älsiretti jäne indettiñ barına senbeuşiler qatarı nege östi? Densaulıq saqtau ministrliginiñ jañalıq taratu kestesi nege özgerdi? Almatı qalasınıñ ortalıq auruhanasındağı bar şındıqtı bükpesiz bergen jurnalist Irina Sovetjanqızınıñ üstine arız jazğan kim, nelikten? Keyipkerler, sarapşılar, jauaptılar talqısında wsınamız. 

Bwğauğa tüsken BAQ

Biıl 22 naurızdağı bas memlekettik sanitariya därigeri lauazımına jaña tağayındalğan  Ayjan Esmağambetovanıñ №26 qaulısı (2-tarau 4-tarmağı) boyınşa, «densaulıq saqtau mekemesinde, jedel järdem köliginde, jergilikti atqaruşı organ karantin engizgen aumağında, sonday-aq däriger üyde medicinalıq kömek bergende de dıbıstıq, foto jäne beynetaspağa jazuğa tıyım salındı».

Naurız ayında Qarağandıda 101tv.kz qoğamdıq internet-telearnasınıñ jetekşisi Botagöz Omarovağa küş körsetkeni, 25 naurız Azattıq radiosınıñ Oraldağı tilşisi Mariya Mel'nikovağa qısım jasağanı habarlandı. Naurızdıñ soñına qaray Informburo.kz jurnalisi Serikjan Mäuletbay Facebook jelisinde bilik, äsirese, äkimdikter eñ köp qoyılatın swraqqa jauap bermeytinin, jüyeli mälimet alu qiındağanın aytıp, jazba jariyaladı. «Oral aptalığı» basılımınıñ tilşisi Nana Iksanovanıñ BQO bilim basqarmasına joldağan swrauına mekemeniñ baspasöz hatşısı Jängirova Ümit birneşe kün boyı jauap bermey, twtqanı kötermey qoyğan. Jurnalist resmi uäkildiñ soñınan qalmay jürip alğan üstirtin jauabına qanağattanbağan. Mwnday mısaldar köp.

Eldi üreyge salıp, eleñdetken indet töñiregindegi swrauına jauap ala almay nemese qızmet barısında oyğa kelmeytin türli kedergige tap bolğan jurnalister köptep kezdesedi. TJ jariyalanğalı beri tek tilşiler arasında osı taqilettes ondağan jağday tirkelgen. Mwnı halıqaralıq «Ädil söz» söz bostandığın qorğau qorınıñ naurız-säuir (mamır ayınıñ esebi äli tüzilip bolmadı – QT) aylarına arnalğan monitoringinen köruge boladı. Al äleumettik jelilerde öz pikirin aşıq aytamın dep bilik twsauına ilikken blogerler men azamattıq belsendilerdiñ naqtı esebin şığaru qiın.

Erkin qozğaluğa arnalğan elektrondı jüye iske qosıluına baylanıstı jurnalister köptegen kedergige jolıqtı. Säuirdiñ 16-sı İİM baspasöz qızmeti TJ qağidasın bwzğan 5 mıñnan astam adamnıñ jauapqa tartılğanın jäne jalğan aqparat taratqan 80 qılmıstıq is sotqa deyingi tergeuge jiberilgenin jetkizdi.

21 säuir «Şekarasız tilşiler» halıqaralıq wyımı jariyalağan «Älemdik baspasöz bostandığı indeksi» reytinginde  Qazaqstan 180 eldiñ işinde 157 orınğa twraqtadı. Sol kezdegi aqparat  ministri Däuren Abaev ädettegidey wyım esebiniñ şınayınılığına kümänmen qaraytının mälimdedi. İle-şala halıqaralıq Human Rights Watch wyımınıñ Europa-Ortalıq Aziya aymağı boyınşa direktorı H'yu Uil'yamson 23 säuir Azattıqqa bergen swqbatında «TJ kezinde aqparat qwraldarınıñ qızmetkerlerine ğana emes, pikirin erkin bildirgisi keletin kez kelgen azamatqa qısım jasamauğa şaqırdı». Artınşa wyım Qazaqstannıñ «COVID-19-ğa qarsı küresti sıltauratıp» adam qwqıqtarın bwzğanı turalı esebin jariyaladı.

27 säuirdegi prezident Toqaevtıñ elge jasağan ündeuinde uaqtılı äri senimdi habar taratıp jürgen jurnalisterge alğısın bildirgenimen, odan keyin de BAQ jwmısına kedergi toqtamadı. Medicina salasındağı qordalanğan mäseleler men közboyauşılıqtar su betine şığıp jatqanı ambulatoriyadan bastap vedomstvoğa deyin jaqpağanı anıq. Eldiñ tükpir-tükpirinde salğırttıq pen naşar eñbek jağdayına qarsı bas kötergen därigerlerdiñ aşıq mälimdemesinen keyin üdegen qısımnıñ biri Atırauda körinis berdi.

11 säuir Atırau oblıstıq auruhanası därgerleriniñ uäjin tıñdauğa barğan (sanitarlıq talaptı qatañ saqtağan äri swqbattı sırtta, aşıq jerde alğan – QT) «KTK» telearnasınıñ aymaqtıq eki korrespondenti Beken Alirahimov pen  Manas Şaripovti policiya wstap äketti. Olarğa TJ erejesin bwzdı degen ayıppen äkimşilik hattama toltırılıp, tüsinikteme alğan. Sosın jurnalisti Bereke auılına karantinge, al operatordı provizor ortalığına aparğan. Öñirdegi jedel ştab ta qwqıq qorğau organdarınıñ sözin söyledi. Oqiğadan bir kün ötken soñ aqparat ministri bwrınğışa äkimdikterdi bar bolğanı «BAQ jwmısına tüsinistikpen qarauğa» şaqırdı.

Ministrliktiñ uäji: Keyster sanın habarlau tärtibi nege özgerdi?

QR-nıñ №451 «Bwqaralıq aqparat qwraldarı turalı» jäne  №94-V «Derbes derekter jäne olardı qorğau turalı», № 401-V «Aqparatqa qol jetkizu turalı» zañdarında közdelgen jurnalisterdiñ şınayı aqparat taratu qwqığı nege şekteldi? Nelikten auruınan ayıqqan pacientterdiñ sanı bwrınğışa der kezinde jañarıp, al jaña keysterdiñ jiıntıq sanı bir künnen keyin jariyalanuda?  Qazaqstan biligi ne sebepti jäne qanday negizben BAQ qızmetine şekteu qoydı?

Joğarıda aytılğan mäselelerdiñ anıq-qanığın bilu maqsatında ministrlikke joldanğan swraqqa Tauarlar men körsetiletin qızmetterdiñ sapası men qauipsizdigin baqılau komiteti «Tötenşe jağday rejimi alınıp tastalğannan soñ äri koronavirusqa şaldıqqan nauqastar sanınıñ ösuine baylanıstı jariyalau basqaşa tärtipke köşti» dep tüsindirdi. Äytse de jauaptı organ habarlama tärtibiniñ özgergenin bwğan deyin aşıp aytpağan.

Odan bölek densaulıq saqtau ministrliginiñ resmi uäkili Dias Ahmetşärip redakciya saualına «halıq jaman indettiñ barın tüsinip, köz jetkizgen soñ äri TJ ayaqtalğannan keyin ministrdiñ şeşimimen basqa şetelderdiñ ülgisi negizinde täuligine bir ret jiıntıq esep beru tärtibine köştik» dep pikir bildirdi. Onıñ aytuınşa, qazirgi tañda bas ştab kündelikti tirkelgen jağday turalı aqparattı erteñine tañğı sağat 8:00-de habarlau kestesimen jwmıs isteydi.

Belgili tilşi Elnwr Älimova «jurnalister ğana emes, qoğam da aqparattı der kezinde ala almay otır. Meniñşe, bwdan qazaqstandıqtardıñ qwqığı bwzılıp jatır», – deydi. Onıñ pikirinşe, mwnıñ bäri memlekettiñ sayasi jüyesine kelip tireledi. «Batıs elderi qaşanda aqparat qwraldarına aşıq, qoğamğa esep berip twradı. Tereñdey qarasaq, demokratiyalıq qwndılıqtar mäselesi» dep sanaydı.

Törtinşi emes IV bilik: Komitet «payımı» VS «legitimsiz» şeşim

BAQ ökilderin pacientpen tikeley baylanıstırmasa da karantin aymağındağı qızmetkerler foto-video tüsirilim jasap, nauqastardıñ uäjin anonimdi türde auruhana fonımen memlekettik media resurstar arqılı jariyalasa bolar edi deydi sarapşılar.

Komitet törağası Timur Swltanğazievtiñ atınan kelgen hatta 2009 jılı qabıldanğan «Halıq densaulığı jäne densaulıq saqtau jüyesi turalı» kodeksindegi 21-bapqa (12-tarmağınıñ 6-tarmaqşası) silteme jasalğan.

Aktige säykes «memlekettik sanitariyalıq-epidemiologiyalıq baqılaudı jäne qadağalaudı jüzege asıruğa uäkiletti lauazımdı twlğaları halıq saulığı salasındağı memlekettik organ ayqındaytın tärtippen jekelegen ob'ektilerde şekteu is- şaraların, onıñ işinde karantindi belgileuge qwqığı bar» delingen.

Kodeksten üzindi keltire otırıp, karantin şarasınıñ anıqtamasın wsınğan komitet jauabında «BAQ ökilderiniñ pandemiya kezinde auruhanalarğa kirip-şığuına, karantindik stancionarda qızmetin jüzege asıruğa mümkindik berilmeydi» dep naqtı jazılğan.

«Karantinge baylanıstı şekteuler «Bwqaralıq aqparat qwraldarı turalı» Qazaqstan Respublikasınıñ Zañın bwzu bolıp tabılmaydı dep payımdaymız jäne bwqaralıq aqparat qwraldarı ökilderine qoyılğan şekteudi alıp tastau turalı şeşimdi tiisti aumaqtardağı bas memlekettik sanitariyalıq därigerler qabıldaydı», – deydi komitet törağası Swltanğaziev.

BBC, NT, CNN, FoxNews, al-Jazeera, tipi RIA-Novosti siyaqtı media alpauıttardıñ auruhanadan reportaj berip, jetkilikti aqparattandıruınıñ arqasında bwl elderde konspirolog közqarasındağı auditoriyanıñ ülesi az ekeni jasırın emes. «Şetelde bolıp jatqan närsege biz jauap bermeymiz. Bizdiñ eşqanday qatısımız joq» degen vedomstvo uäkili Dias Ahmetşärip köpşilikpen birge tilşilerge şekteu qoyılğanın aytadı.

«Memlekettik bas sanitarlıq därigerdiñ qaulısına say, barlıq medicinalıq mekemeler karantinge jabıldı. Onda köp kisiniñ keluine tıyım salındı. Şwğıl türde därigerge jüginu-qaralu twraqtı türde jürdi, al josparlı qaralu keyinge şegerildi. Sol sekildi jurnalister därigerlermen swhbattasu kezinde virus jwqtırıp, özine jäne özgelerge ziyan tigizbes üşin BAQ ökilderine de rwqsat bergemiz joq. Foto-beyne tüsirilimge rwqsat berilgen joq. «Därigerlik qwpiya», «Därgerlik kelisim» turalı zañ boyınşa nauqastar jöninde mälimet beruge tıyım salınğan. İndettiñ oşağına tek arnayı qorğanıs kiimindegi därigerler ğana kiredi. Aqparat swratqan BAQ ökilderine därigerlerden 5-10 minut auısım kezinde wyalı telefonğa tüsirip berip otırdıq», – deydi ol.

«Medianı karantin aymağınan şettetu qoğamda indettiñ barına senbeytinderdiñ qarasın köbeytti. Jauaptı vedomstvonıñ aqparat qwraldarın alastauınıñ, vakcinaciya propagandasın üdetuiniñ saldarınan halıqtıñ alğan jauabınan göri qoyar swrağı arttı». Osılay degen balalar jüyke aurularınıñ därigeri  Qayırğali Köneev beyne-foto tüsirilimge tıyım saludı «BAQ turalı, jeke azamattardıñ aqparattanu qwqığı jönindegi negizgi zañdarğa qarsı şeşim» dep bağalaydı. Onıñ pikirinşe, äsili ministrdiñ bwyrığı zañnan keyin twruı tiis. Sarapşı «şının aytqanda, vedomstvonıñ bwl bwyrığı ädilet ministrligine tirkelip, tolıq mätini baspasözde jariyalanbağandıqtan, legitimsiz dep sanauğa boladı» deydi.

Qazaq-qırğız jurnalistikasınıñ karantin kezindegi tınısı

Ortalıq Aziya elderi DDW  wsınğan nwsqaulıqtı wstanadı. FactCheck  qırğız qızmetiniñ bas redaktorı Bolot Temirov  Qırğızstandağı jağdaydıñ wqsas ekenin aytadı.  «COVID-19 taralmay twrıp memlekettik bas arna QRTK-da virustıñ betalısın eskermesten äzirge dauası belgisiz keselge twmau deñgeyinde qarap, asa qauip tudırmaytının aytqan sarapşınıñ pikiri berildi» degen jurnalist osınday  aqparattıq sayasattağı şalıs qadamdar eldiñ  pandemiyağa nemğwraylı qarauına alıp kelgenine qapalı.

«Karantin bastalğan kezde jurnalister käsibi qızmetine baylanıstı erkin jürip-twruğa qwqılı mamandar tizimine enbep edi. Biraq jurnalisterdiñ jappay narazılığınan keyin Bişkek  pen Oş äkimdiginiñ akkreditaciyalaudan özge tañdauı bolmadı. Äytse de auruhanağa kiruge arnalğan şekteu özgerissiz qaldı.

Ol ol ma, keyde brifing-konferenciyada şeneunikterge swraq qoyu qiınğa soqtı. Degenmen BAQ äleumettik jelide qızu jwmıs istep, jağdaydı rettey aldı. Talap-arızın aşıq aytqan därigerlerge bilik qısım jasay bastadı. Köp wzamay şu örşip ketken soñ qwzırlı organdar qoqan-loqılıqtı toqtatuğa mäjbür boldı», – deydi Temirov medianıñ paydasın söz etip.

Al karantin kezinde aymaqtarğa qatınauı qiındağan, onlayn brifingterde köp swraqtarına jauap ala almağan qazaqstandıq jurnalisterdiñ biri Elnwr Älimova «batıs elderindegi jurnalistika sekildi jwmıs istedik dep ayta almaymın» deydi.

Aq halattılar amanatın arqalağan Irina

Eñ alğaş 10 säuirde keşkisin №12 auruhananıñ därigerleri Informbyuro tilşisi Irina Sovetjanqızına şağımın aytıp, jekesine şığa bastağan. Auruhanadan bir künde tört adamnan koronavirus anıqtalğan sätte därigerler tilşige karantinge baylanıstı habarlasqan. Medicina qızmetkerleri birden aşıp swqbat beruge tartınğan. Dese de jağdaydı aytpasqa közi jetken därigerler tilşimen jwmıs isteuge kirisken. Sovetjanqızı ministrlikke, qoğamdıq densaulıq saqtau basqarmasına joldağan swrauına der kezinde jauap ala almağanımen, qalalıq baspasöz qızmetinen habar kelgen. Vedomstvodan bastap jauaptı organdar resmi türde jariyalanbağan aqparat jurnalistiñ qolına qalay tüskenin teksertip, derek közin izdestirip, auruhana basşılığına sögis bergen desedi. Ol därigerlermen twraqtı türde baylanısıp otırğan. «Sol küni erteñine jazılğan şağımdı 17 kün ötkennen soñ, 30 säuir küngi «Sözdiñ şını kerek»-te Qaraoy ziratındağı jağdaymen resmi körsetkiştiñ säykessizdigi turalı şığarılımınan keyin  bir-aq bildim» degen tilşi osı aralıqta äleumettik jeli men efirde ortalıq auruhanadağı dert ahualı jaylı üzdiksiz habar jazıp otırğan.

Onıñ aytuınşa, ortalıq auruhananıñ sol twstağı bas därigeri Almaz Jwbaşevtıñ  atınan jazılğan arız joğarıdan kelgen tapsırma körinedi. Irina Sovetjanqızı atalğan şağımdı öziniñ qızmetine kedergi jasau maqsatında jazılğan dep sanaydı. Alayda äkimşilik ne qılmıstıq qwqıqbwzuşılıqtı rastaytın mälimettiñ jetkiliksizdiginen is toqtağan.

Käsibi qızmetine qatıstı belgili jurnalist Irina Sovetjanqızınıñ üstinen tüsken arız qaralmaytın boldı. Foto: keyipkerdiñ jeke qorınan

«Karantin kezindegi kedergiler az emes. Brifingke joldanğan saualdar talğap qoyıladı. Sondıqtan ortaq çattan bölek resmi swrau hat jiberuge mäjbürmiz. Mäselen, 21 mamırdan beri bir swrağıma äli jauap ala almay kelemin. Almatı oblısınıñ aumağındağı pandemiya qwrbandarın jerleytin Qaraoy ziratındağı qabirler men resmi mälimettegi ayırmaşılıq turalı swraqqa büginge deyin twşımdı aqpar joq», – dep, osı tärizdi köp kederginiñ saldarı qoğamda kümänniñ küşeyuine alıp keletinine alañdaydı.

Ortalıq auruhana basşılığı jüzdegen kadrı virus jwqtırıp, mäsele uşığıp jatqanda onsız da jariyalanuı tiis aqparattıñ jarıqqa şığıp ketu sebebimen «küresip» jürgeni tañdandıradı.

«İndet qarqını örşip twrğanda ärtürli älemdik aqparat qwraldarı auruhanada ıqtiyarlı  nauqastardan swqbat berip jattı. Al bizde... Barlıq sanitarlıq talaptı saqtay otırıp, pacienttiñ dauısın özgertip-jüzin bürkep interv'yu aluğa ötinim berdik. Tipti Almatı qalasınıñ qoğamdıq densaulıq saqtau basqarmasınan därigerler kömegimen beynejazba jazıp beruin swrattıq. Eşqanday mardımdı jauap bolmadı.  Tağı bir mäsele, ŞQO-ornalasqan  balalar internatındağı jağday jöninde habar dayındauğa Öskemendegi tilşimiz Ayagözge at arıtıp bardı. Mwnda da tilşini testiden ötpeui sebepti mekemege kirgizbedi. Eñ bolmağanda, birde-bir adam sırtqa şığıp, qaşıqtan bolsın pikir bermedi, – deydi ol.

P.S.: Aytpaqşı, koronavirus bastalğalı facebook jelisindegi ministrlik paraqşasında 2,5 ay boyı äleumettik jelide 51 ret tikeley efir jürgizilgenin tilge tiek etken Dias Ahmetşärip orısşa ülesi basım kontentti qazaqşalauğa uäde berdi.

"The Qazaq Times"