Ötken särsenbide, 4 naurız astananıñ   sotı tünde ötken proceste «policiya talabına bağınbadı» (Äkimşilik kodekstiñ 667-babı) degen ayıppen azamattıq belsendige on täulikke qamau ükimin şığardı.

Birneşe sağatqa sozılğan sot tüngi onnan asqanda ayaqtalıptı. Sud'ya  El'vira Işanova qarağan istegi ayıptaluşı Nazım Serikbekova eldi dürliktirgen belsendi Dulat Ağadildiñ «jwmbaq ölimin» daulağan. 25 aqpanda ol özge ondağan belsendilermen birge İİM ğimaratınıñ aldında talap jiınğa şıqqalı beri wstalğan onınşı azamat. Azattıqtıñ dereginşe, Serikbekovağa deyin jauaptı vedomstvodan Dulat Ağadildiñ abaqtıdağı qazasınıñ sebebin aşıq aytudı talap etken birqatar belsendiler (Medet Arıstanov, Serik Asqarov, Erbol Eshojin, Nwrswltan Tastaev, Asqar Qayırbek, Aydar Sızdıqov, Aybek Säbitov, Aydar Mübarakov, Däulet Balşıqbaev)türli äkimşilik baptarımen 10-15 täulikke qamalğan.

4 naurız tüsten keyin sağat 15:08-de policiya mayorı Erbol Täñirbergenov sottaluşınıñ üyine şaqırtu qağazın alıp kelip, tek «swhbat türinde ötedi delingen äñgimelesuge» keluin swrağan. Biraq tergeuge barğan «kuäger» ayıptaluşı retinde birden sottalğan.

Juırda ötken sankciyalanbağan miting qarsañında Dempartiya jetekşisi Janbolat Mamay wstalıp, 22 aqpan tüngi üşte sot 3 täulikke qamauğa ükim şığarğan edi. Azamattıq qoğamnıñ «oyanuı» sanalatın jer dauı kezinde, 2016 jılı köktemde Atıraudan bastalğan beybit şerude közge tüsip, 15 künge qamalğan belsendiler Maks Boqaev pen Talğat Ayanğa qatıstı sot procesi de tüngi sağat 23:00-2.30 aralığında ötken bolatın.

Astanalıq azamattıq belsendi Nazım Serikbekova "sayasi twtqındardıñ" bosatıluın talap etip twr. Foto: Facebook jelisinen

Qanday jağdayda «tüngi sot» tetigi qoldanıladı?

2018 jılı sot organdarı şet elderdiñ täjiribesi negizinde wsaq isterdi qarauğa uaqıt bölu üşin «tüngi sottıñ» bastalatının süyinşiley habarlap edi. Atap aytqanda jol-kölik oqiğası, otbası-twrmıstıq qatınastar, wsaq bwzaqılıq jäne t.b. qwqıq bwzuşılıqtar jatadı. Ötken küzde astana sotınıñ baspasöz hatşısı Botagöz Bayanova tüngi sotta daudı qarau üşin nebäri eki şart – «qwqıq bwzuşı öziniñ kinäsin moyındauı jäne  taraptardıñ isti keşki uaqıtta qarauğa kelisimderi boluı kerek» ekenin mälimdegen.

2019 jıldıñ 6 qaraşasında ükimet qaulısımen bekitilgen «QR-nıñ Adam qwqıqtarı jönindegi ämbebap kezeñdik şolu şeñberindegi üşinşi kezeñdik Wlttıq bayandamada» 2018 jılı 7000-nan astam is tüngi sotta qaralğanı jazılğan. Män bererlik twsı, älem qauımdastığınıñ nazarına wsınılğan bayandamanıñ «Sot töreligin jüzege asıru jäne sot jüyesi» tarauındağı 60-punktide jaña mehanizm:

«Äkimşilik sot isin jürgizu şeñberinde Joğarğı Sot «Tüngi sottar» jobasın iske asırdı, olarda äkimşilik qwqıq bwzuşılıq jasalğan sätten bastap 3 kün işinde keşki jäne tüngi uaqıtta isterdiñ dausız sanattarı, yağni jol-kölik oqiğaları boyınşa äkimşilik ister qaralatın boladı. Mwnday ister boyınşa mindetti şart qwqıq bwzuşınıñ öz kinäsin moyındauı bolıp tabıladı», – dep sipattalğan.

Joğarıda atalğan resmi uäkildiñ sözi men ükimet qaulısı negizinde dayındalğan qwjattıñ deregine qarağanda, tüngi sotı ötkizudiñ bastı talabı – «ayıptaluşınıñ öz kinäsin moyındauı kerek». Al praktikada Qazaqstan sottarı azamattıq belsendilerdiñ narazılığına qaramastan, eş advokatsız, jauapker küdiktiniñ moyındauınsız, kelisiminsiz tün işinde sot ötkizip,ondağan täulikke qamau ükimin şığarıp jatadı. Belsendiler men sarapşılardıñ, qwqıq qorğauşılardıñ sözi osığan sayadı.

Belgili qwqıq qorğauşı, el işinde «halıq advokatı» atanıp ketken Abzal Qwspan sottıñ bwl türinen zor ümit kütkenimen, is jüzinde «twzaq täsil» bolıp şıqqanın aytadı.

– Tüngi sottı engizudegi negizgi maqsat jol kölik oqiğası, otbasılıq janjal tuğanda der uaqıtında azamattardıñ qwqığın jedel qalpına keltiru üşin dep aytılğan. Osılay aytılğan soñ jaqsı qabıldağan edik. Degenmen is jüzinde tek azamattıq belsendilerdi jıldam qamauğa qoldanu üşin şıqqan mehanizm ekenin körip otırmız, – deydi ol.

Qwqıq qorğauşılardıñ sözinşe, bwğan köptep mısal keltiruge boladı. Mäselen, bıltır säuirden beri, yağni on bir aydıñ işinde Oyan, Qazaqstan azamattıq qozğalısınıñ belsendileri «bilik jağınan ärtürli qısım körip keledi». Qozğalıs müşesi, jurnalist Äsem Jäpişevanıñ aytuınşa, osı aralıqta oyanqazaqstandıqtar «23 ret wstalğan; 50 ret ärtürli zañsız tıñdau, şaqıru, päterden quu, tuıstarına qısım körsetu, qoqan-loqı jasau faktisine wşırağan;  eki belsendi 15 täulikke qamalğan; bes belsendige ayıppwl salınğan».

«Tüngi sottıñ» köksegeni nemese «astırtın missiya»

Qwqıq qorğauşı, «Ar.Ruh.Haq» qoğamdıq wyımınıñ törağası Baqıtjan Töreğojina  «äkimşilik kodeks boyınşa, sot äkimşilik isti täulik boyı, tipti senbi-jeksenbi künderi de qarauğa haqılı» ekenin, biraq «sottı abaqtı qabırğasında, policiya böliminde ötkizuge bolmaytının» aytadı. Töreğojina «bıltır biz saylau küni wstalğan 4500 adamdı audandıq policiya bölimderinde sottağanın kördik. Onda jappay äkimşilik qamauğa, ayıppwl töleuge ükim şığardı. Bwl bizdiñ zañımızda körsetilmegen äreket», – deydi.

– Qwqıq filosofiyasında «zañğa sayasat aralassa nemese sayasatkerler zañdı qalauına qaray paydalanatın bolsa, onda bwl sözsiz ädiletsizdikke alıp keledi» degen altın qağida bar. Qazaqstandağı sayasattıñ qwqıq-zañ institutına tolığımen aralasıp ketui ökinişti jağday. Bwl qwqıqtıq nigilizmge, al mwnıñ saldarı tübi memlekettiñ qwlauına äkep soğadı. Sayasatkerlerdiñ adam qwqığın ayaqqa taptap, qoljaulıqqa aynaldırudıñ aqırı jaqsılıq bolması anıq, – degen advokat Qwspannıñ uäjin täuelsiz sarapşılardıñ köbi qoldaydı.

Advokat «qazirgi qalıptağı» tüngi sotqa qarsı. «Sebebi sot degen eñ joğarğı minber, prokuror, tergeu jäne qorğau taraptarı ülken sıylastıqpen, ümit-senimmen barudıñ ornına qazir sot, äsirese äkimşilik sot qwqıq qorğau organınıñ qoljaulığına aynalıp ketti» deydi. Onıñ oyınşa, «bwl sotqa eşqanday bedel alıp kelmeydi» jäne «damığan elderde mwnday swmdıq täjiribe joq». Sonday-aq Abzal Qwspan «tüngi sot memlekettik institut retinde özekti mäselege aynalıp baradı, al Nazım Serikbekova azamattıq belsendilikke qarsı qwralğa aynalğan äkimşilik ister nauqanınıñ qwrbanı» dep sanaydı.

Azamattıq belsendilerge qısım jasaudı «aqılğa sıyımsız» dep bağalaytın  sayasattanuşı Şalqar Nwrseyitovtiñ pikirinşe, «10-15 kündik sottau biliktiñ belsendilerge jauabına aynalıp ketti». Ol aşıq äri ädil demokratiyalı saylau bolmağannan keyin küres sankciyalanbağan mitingke şığu, äleumettik jelide şulau türinde jüretinin aytadı. «Ökinişke qaray, bwl küş teñ bolmağannan keyin, azamattar konstituciyalıq qwqığın qoldana almağandıqtan jasalatın ärekettter. Eger Qazaqstan özin halıqaralıq qwqıqtıñ sub'ektisi dep sanasa, atazañda jariyalağanday qwqıqtıq memleket bolsa, onda azamattarğa küş körsetuge emes, tıñdauğa wmtılu kerek», – deydi sayasattanuşı.

Bilik sayasatınıñ qaysıbir twsına köñili tolmaytın narazılardıñ qarsılığınan qandayda bir nätije bol ma degen swraqqa sarapşı «esesine azamattardıñ boyınan bilik kul'ti, avtoritarlı biliktiñ qaharınan qorqu sekildi üreydiñ ketui demokratiyalıq bağıtqa qozğaluğa üles qosadı» dep jauap berdi.

 

Belsendilerdi NKVD ädisimen tünde sottaudıñ sırı nede?

– Meniñ boljauımşa, tüngi sot degen kezindegi NKVD täsili siyaqtı. Eşqanday kuägersiz, faktisiz birden ükim şığaru. Qoğamdağı üreydi küşeytu üşin. Bilik elge tanımal emes adamdardı tünde sottau arqılı rezonans tudırıp, öz qolınan sayasi belsendilikti arttırıp, eşqanday sayasatqa aralasqısı kelmegen azamattıq poziciyasın bildergen adamdardan sayasi qaharmandardıñ şığuına ıqpal etui mümkin, – degen sarapşı Şalqar Nwrseyitovtiñ sözinşe, tüngi sottı orınsız, jazalau mäninde qoldanudıñ öz täuekel-zardabı bar.

Ädette, qılmıstıq isten basqa äkimşilik iske qatıstı sotqa BAQ ökilderi, baqılauşılar men eriktiler «emin-erkin qatısuğa qwqılı». Zañ boyınşa äkimşilik is aşıq qaraladı. «Alayda Nazımnıñ sotına eşkimdi kirgizbedi, proces jaqındarınsız, jurnalistersiz ötti, bwl sot jağınan qwqıq bwzuşılıq bolıp sanaladı» deydi qwqıq qorğauşı Baqıtjan Töreğojina.

Qarapayım azamattardıñ azamattıq belsendiler qatarın tolıqtıruı, biliktiñ  narazılıq tudıruşı alğışart sebeppen emes, narazınıñ özimen küresui aldağı uaqıtta jağdaydı odan äri uşıqtıruı mümkin.

«Sot äreketi arqılı äkimşilik isten göri sayasi is ekenin körsetip otır. Ayıptau ükiminiñ köbeyui – sottıñ birjaqtılığınıñ körsetkişi. Azamattıq belsendilerge kelgende basqalarğa sabaq bolsın degen wğımda sottaydı, sot zañ qwralınan göri köbinese sayasi qwralğa aynalıp ketti. Äsirese azamattıq qoğam belsendilerine qatıstı sottarda eşqanday adamgerşilikke-gumandıqqa, halıqaralıq täjiribege say şeşimderdi körip twrğamız joq», – deydi sayasat sarapşısı.

Partiya qwrudı közdeytin Respublika azamattıq qozğalısınıñ müşesi, qoğam belsendisi Bella Orınbetova sottıñ eñ özekti probleması retinde «tek tünde boluı ğana emes, onıñ jabıq ötuin» atadı. Onıñ aytuınşa, rwqsat etilmegen miting küni,  16 jeltoqsanda «wstalğan wyım müşelerine advokattar men qwqıq qorğauşılardı kirgizilmegen, tipti tegreu kezeñinde de». Ol vedomstvo wsınatın memlekettik advokattardan «eşqanday qayır joq, olardıñ bolğanınan bolmağanı jaqsı» dep sanaydı.

«Öziñiz elestetip köriñizşi, eşbir baylanıs qwralıñız joq, qasıñızda advokat ta joq. Beyne bir jat elde otırğan tärizdi. Söytip adamdardıñ qwqığı taptaladı. Bizdiñ qozğalıs müşelerin de däl osınday jağdayda ärqaysısın bölek alıp ketti. Jeltoqsanda advokattardı alıp kelgen kezimizde iştegi jaqtastarımızğa kirgizbedi. Şağım qabıldauı tiis prokurordıñ özimen baylanıstırmadı. Ärtürli ädispen moral'dıq twrğıda qısım jasaydı», – deydi belsendi.

 

Bwğaudağı talapşıl qoğam: «Nazımnıñ noqtalanuınan Dulattıñ ölimine deyin»

Respublikalıq jurnalist Bella Orınbetovanıñ aytuınşa, Qazaqstanda biliktiñ bastı üş tarmağı (atqaruşı jäne zañ şığaruşı bilik, sot jüyesi) bir-birine «beytarap boluı kerek degen zañdılıq joq».

– Eşqanday da jeke-dara poziciyada emes, barlığı auızjalasqan bir jüye, üş tarmaq birigip ketken. Mäselen, äkimdikke jaqpay qalsañ, onda mindetti türde wstaudıñ bir amalın tabadı. Prokurorğa şağımdansañ, mırs etip sarkazmmen qaraydı, – deydi ol.

Täjiribeli qwqıq qorğauşı Baqıtjan Töreğojina äñgimege şaqırılıp, ile-şala sottalıp ketken Nazım Serikbekovanıñ isinde kerağarlıq bar desedi. Mwnı «masqara» dep atadı.

– Nazımnıñ jağdayında tün işinde sottaytınday qajettilik bolğan joq. Bwlay sottaytınday ol bireuge asa qauipti qılmısker emes edi. Sottıñ bwl äreketi üşin ayıptaluşı tarap joğarğı sotqa şağım tüsire aladı. Sud'yağa eskertu ne sögis beredi, äytpese ol mwnı qaytalay beredi, Nazımnıñ äkimşilik isi – barıp twrğan masqaralıq! İsti qarağan sud'yağa şağımdanu qajet, – deydi ol.

«Zañdıq twrğıda tüngi sottardı toqtatuğa boladı. Sebebi azamattıq belsendilerdiñ sotı köbine tünde ötkiziledi, tipti olardı mitingke barmay jatıp üyinen wstap äketedi. Nelikten bwlay isteytinin swrau kerek. Joğarğı sot ärdayım sot procesiniñ aşıq ötetinin, BAQ ökilderi qatısatının aytıp, alğa tartadı», – deydi «Ar.Ruh.Haq» qoğamdıq wyımınıñ jetekşisi.

Aşıq közdegi aqparattarğa qarağanda, Qazaqstanda eks-prezident Nwrswltan Nazarbaev Aqordadan  Kitaphanağa auıcqalı beri elde jüzdegen azamat tüngi sotta sottalğan. Täuelsiz sarapşılar biliktiñ äli künge deyin is jüzinde, tipti №184 jarlıq siyaqtı qwjattardıñ negizinde zañdıq twrğıda da Nazarbaevtıñ qolında ekenin, bilik tranzitiniñ tolıq iske aspağanın aytıp, alğa tartadı. Mamandar «Toqaev ta bara-bara bastığı Nazarbaev sekildi sot biligine kesilip-pişilip qoyğan sayasi mälimdemeler arqılı ıqpal etkisi keletin lobbistke aynalıp bara jatqanına» alañdaulı.

"The Qazaq Times"