Talauğa tüsken baylıq: Süriyanıñ mwnay tabısı kimderdiñ uısında?

2011 jıldan beri soğıs örti jalmağan Süriya birşama mol mwnay qorına ie eldiñ biri. Qazir elde bir ortalıqqa bağınğan kemeldi basqaru jüyesi bolmağandıqtan baylığı men biligi qatar talan-tarajığa tüsip jatqanı belgili. Damask biligi eldiñ tolıq territoriyasın öz qaramağına ala alğan joq. Elde, Europa elderiniñ, AQŞ-tıñ, Reseydiñ, Iran jäne Türkiyanıñ qoldauındağı toptar nemese osı elderge tän küşter türli müddeler arasındağı talastı oyındı oynap keledi. Mwnaylı eldiñ mwnay tabısı qazirgidey alasapıran kezde kimderdiñ qaramağında jäne Süriya mwnayınan kimder tabıs tauıp otır?

Süriyanıñ mwnay baylığı

Süriyada 2,5 mlrd barrel' kölemindegi mwnay qorı bar ekeni anıqtalğan. Ärine, Orta Şığıstağı Saud Arabiya, Iran, Irak elderimen salıstırğanda eşteñe emes, biraq, jalpı älemniñ mwnayğa degen täueldiligine oray sonıñ özi en baylıq. Süriyanıñ bwrınğı jäne qazirgi ekonomikası da mwnay men gaz salasına täueldi. Biraq, 2011 jılğa deyin 400 mıñ barrel'den astam mwnay öndirip twrğan el, soğıs jıldarında öndirisiniñ 90 payızın joğaltıp, soñğı jıldarı tek 24 mıñ barrel' mwnay ğana şığara aldı.

Derjavalardıñ Süriya mwnayına talası

Bwdan bwrın AQŞ prezidenti Donal'd Tramp amerikalıq äskerler Süriyanıñ mwnay nısandarın qorğap twrğandıqtan, bwl el ay sayın milliondağan dollar payda tapqanın aytqan bolatın. Biraq, Başar Asad AQŞ-tı Süriyanıñ mwnay tabısın wrlauşı el retinde körsetti. Öz kezeginde Resey de AQŞ-qa osığan wqsas ayıp taqqan.

Türkiya äskeri operaciyası bastaludan bwrın AQŞ öz äskerin Süriyanıñ soltüstik aymağınan şığaratının aytıp edi, biraq birneşe künnen keyin Uaşington tarabı Süriyadağı mwnay nısandarın qorğau üşin 500-den astam AQŞ äskeri Süriya jerinde qalatının mälimdedi. Pentagonnıñ qazirgi basşısı bir retki mälimdemesinde: «Amerikalıq jauıngerler mwnay nısandarın terrorlıq toptardan ğana emes, Resey men Başar Asad küşterinen de qorğaydı», – degeni bar-tın. Bwl Süriyanıñ mwnay qorları AQŞ-tıñ baqılauında degendi bildire me?!

Habarlarda Süriyanıñ eñ bay mwnay alaptarın kürd qarulı qosındarı baqılap twrğanın, mwnaydan tüsetin tabıstı da solar körip otırğanı aytılıp keledi. Qazir Süriyanıñ öz işinde osı mwnay nısandarına degen talas küşeyip keledi. Aldağı qaqtığıstardıñ negizi de sol mwnay boluı mümkin. Başar Asadqa qarastı ükimet küşteri Reseydiñ qoldauında birqatar mañızdı mwnay kenderin öz qolına aldı. Endi kürd küşteri ielik etip otırğan mwnay kenderi üşin küresuge dayın otır.

Tap osı mwnay mäselesinde Damask pen Mäskeu arasında köptegen kelisimder bar. Sonıñ biri bıltır jasalğan energetika salasındağı ıntımaqtastıq kelisimi. Bwl kelisim boyınşa Resey Süriyanıñ mwnay-gaz salasın qayta qalpına keltiru üşin zor mümkindik alğan birde-bir el bolıp qaldı. Osıdan keyin de AQŞ pen Resey arasında Süriya mwnay tabısı boyınşa ayıptaular küşeye tüsti.

Süriya men Irakta terrorlıq toptıñ ielegen territoriyası. Foto; BBC.

Terrorlıq toptar da Süriya mwnayın tonadı

Süriyadağı sayasi twraqsızdıqpen qatar özderin «Islam memleketi» dep atağan terrorlıq wyım da eldiñ basım aumağın öz baqılauına aldı. Olar Süriyanıñ mwnaylı ölkelerin basıp aluğa bar küşin salğan. Bir twstarı Pentagon taratqan mälimette «IM» tobı Süriyanıñ mwnayınan jılına 40 mln AQŞ dolları köleminde payda tauıp otırğanın aytqan. Keyin Süriyadağı soğısta jeñilgen «IM» tobı uısınan şığıp bara jatqan mwnay nısandarın jarıp jibergen.

Damask eldiñ mwnaylı öñirlerin özine qarata almay keledi

2017 jıldan bastap kürd qarulı küşteri AQŞ-tıñ qoldauında «IM» tobı ielik etken keyibir mwnay nısandarın özine qarata bastadı. Al, negizinde Süriyanıñ mwnaylı öñirleri derlik ükimetke qarsı oppoziciyalıq küşterdiñ qaramağında boldı.

Süriya rejimi men oppoziciyası twtqın almastı. Foto: RusNext.ru.

Mwnay tabısın kim körip otır?

Pentagonnıñ mälimetine sensek, Süriyanıñ qazirgi mwnay tabısı Resey aytqanday Qwrama Şttarğa täueldi emes, Süriya Demokratiyalıq küşterine tiesili. Bwl turalı Pentagonnıñ lauazımdıları är jerde mälimetter bergen. Al, Tayau Şığıs institutınıñ zertteuşisi Çarliz Lister öz mälimetinde: «Qazirgi Süriya mwnay öndirisiniñ 70 payızınan astamına Süriya demokratiyalıq küşteri jäne eldiñ şığısındağı odaqtas wrılar ielik etip otır», – degen.

Süriya demokratiyalıq küşteri kürdterge qarastı ekeni belgili. Demek, bir sözben aytqanda 2017 jıldan beri Süriya mwnayı sondağı kürdterdiñ qolında. Osı arada mına bir tüyinge nazar audarğan da jön. Iraktağı eñ mwnaylı öñirlerge de sol eldiñ kürdteri qonıstanğan. Iraktağı Kürd avtonomiyası Irak soğısı kezinde mwnay öndirisin özine qaratqan bolatın. Degenmen, Süriyadağı jağday basqaşa. Türkiyanıñ äskeri operaciyasınan keyin kürd qosındarı özderi baqılap otırğan mwnay kenderin tastap ketuge mäjbür boldı. Osı orayda Damask bwl baylıq közderin özine qaratudı közdep otır.

“The Qazaq Times”