AQŞ-Qıtay sauda soğısı Qazaqstanğa qaytalanbas oray alıp keledi

AQŞ –Qıtay sauda soğısı

Bıltır jazdan bastap AQŞ pen Qıtay arasındağı sauda soğısı aqparat qwraldarınıñ qızğın taqırıbı boldı. Älem ekonomikasına keri ıqpal jasauı mümkin dep qauiptengen osı sauda soğısı turasında talay saraptamalar jarıq kördi. Qıtaymen şekarası tiip jatqan körşiles el, äri ekonomikalıq baylanısı, alım-berimi köp Qazaqstan üşin Qıtaydıñ ekonomikalıq jağdayın jiti qarap otırudıñ özindik mañızı zor. Soğan qosa sauda soğısı da bizdiñ nazardan tıs qalmauı kerekti. Olay bolsa AQŞ-Qıtay sauda soğısına tağı bir tereñdey üñilip körelik.

Biıl 6 şildede AQŞ prezidenti Donal'd Tramp qwnı 340 mlrd dollarğa teñ Qıtaydıñ 1333 türli tauarına 25 payız keden salığın engizetinin mälimdedi. Bwlardıñ köbi elektronika önimderine salınğan. Al, 2 tamızda Qıtay bwğan jauap retinde 60 mlrd dollar qwnındağı AQŞ-tıñ birneşe mıñ türli önimderine 25, 20, 10 jäne 5 payızdıq salıq engizdi. Bwnıñ basım köbi auılşaruaşılıq önimderi ekeni mälim.

Bıltır G20 sammitinen keyin taraptar sauda soğısın 3 ayğa toqtatqan edi. Alayda, taraptar kelisimge kele almağandıqtan mamır ayında AQŞ öziniñ tariftik şekteuin bastadı. Qıtaydıñ 250 mlrd dollar kölemindegi tauarına 25 payız kölemindegi salıq engizdi. Bir künnen keyin tağı 60 mlrd dollar kölemindegi qıtaylıq importqa 5 payızdan 25 payızğa deyingi tarifterin belgiledi. Al, 1 qırküyekte Tramp Qıtaydıñ 300 mlrd dollar qwnına ie tauarına 10 payız kedendik salığın saldı.

Tamızdıñ 5-i küni Qıtay yuannıñ dollarğa sındırılımı 7:1 den asıp ketti. Qıtay öz valyutasın qwnsızdandıru arqılı AQŞ-pen aradağı sauda şığının azaytudı közdedi. Bwnımen bir uaqıtta 75 milliard dollarğa teñ AQŞ önimderine 15% salıq salatının jariyaladı. Sol küni AQŞ jaq qwnı 300 milliard dollarğa teñ Qıtay önimine 15% , 250 milliard kölemindegi tauarına 25- 30 payızdıq tarif belgiledi.

12 qazanda joğarı tarif belgilengen 300 milliard dollarğa teñ Qıtay önimderi mınalar (mlrd/dollar: wyalı telefondar – 44.6, komp'yuter 41.1, kiim-keşek  35.2, oyınşıqtar 25.5, ayaq kiim 14.3. Alayda, bwl tarifti atqarudı jeltoqsan ayına deyin keşiktirdi. Al, 2020 jılı qañtar ayınan bastap elektr önimderge 20 payız, mehanikalıq qwrılğılarğa 13 payız, oyınşıqtarğa 14 payız tarif engizilmek.

Eki alıptıñ quatı

AQŞ pen Qıtay älemniñ birinşi jäne ekinşi ekonomikasına ie. Eki eldiñ jalpı işki öndiris qwnın qossaq älem ekonomikasınıñ 40 payızın ieleydi, onıñ 24 payızı AQŞ-qa, 16 payızı Qıtayğa tiesili. AQŞ älemdegi eñ iri ipmporttauşı el jäne ekinşi iri öndiruşi el. Ekonomikasınıñ 80 payızı qızmet öteu käsibine täueldi. 19 payızı önerkäsipke, tek 1 payızı ğana auıl şaruaşılığına tiesili. 2014 jılı eki eldiñ jalpı sauda kölemi 555 mlrd dollardan asıp, almasqan investiciya kölemi 1,42 trln dollarğa teñ bolğan. Al, osı investiciyanıñ basım köbi AQŞ-qa tiesili edi.

AQŞ tıñ özge eldermen sauda baylanısı:

Qıtaydıñ basqa eldermen sauda qatınası:

Kestedegi sandı mälimetterge qarap Qıtaydıñ iri sauda eli ekenin, sırtqı saudağa täueldiligi AQŞ-tan joğarı ekenin köruge boladı. AQŞ Qıtay eksportınıñ 20 payızın qabıldaytın el. Sauda soğısında AQŞ tarabı Qıtaydıñ osı 20 payızdıq eksporttıq tauarların zerdeley otırıp kedendik salıqtı joğarlattı. Qıtaydıñ AQŞ-qa şığaratın tauarlarınıñ jalpı qwnı 500 mlrd dollardan asadı. Tramp äkimşiligi bwnıñ jartısınan köbine, yağni, 300 mlrd dollar kölemindegi tauarğa salıq salıp otır. Al AQŞ-tıñ Qıtayğa bağıttalğan eksportı tek 8 payızdı qwraydı. Onıñ qwnı 120 mlrd dollar köleminde ğana. Osı arqılı eseptegende sauda soğısında Qıtaydıñ tartqan ziyanı AQŞ-tan üş esege köp.

Bwğan qosa, Qıtay 200-den astam önimdi öndirude älemde birinşi orında twrğanımen, bwl önimderdiñ köbi şeteldik qarjı nemese tehnologiyağa süyenedi.

Sauda soğısınıñ sebepteri: Qwrama Ştattıñ liderlik ornı

Amerika Qwrama Ştattarı bir ğasırdan astam uaqıttan beri älem ekonomikasınıñ köşbasşısı bolıp keldi. Äri, şetel qarjısın köbirek baurağan el retinde belgili. Keñes odağımen bolğan «Qırği-qabaq soğıstıñ» da bir parası ekonomikalıq bäsekede jatır. Keñes odağı ekonomikası eñ şarıqtau şıñına şıqqan kezdiñ özinde AQŞ ekonomikasınıñ 60 payızına jete alğan. Ekonomikasınıñ bastı kirisi mwnay men ken önimderin eksporttaudan kirgen. Al, sol ekonomikasınıñ 70 payızın äskeri-qorğanıs salasına audaru Keñes odağın yadrolıq derjava etkeni belgili. 1970 jıldarı AQŞ Orta Şığıs elderiniñ mwnayı arqılı Keñes odağınıñ mwnay eksportına soqqı jasadı. Nätijesi Keñes odağınıñ ıdırauına alıp keldi.

1980 jıldarı Japoniya qarqındı ekonomikalıq damu körsetip, älemniñ ekinşi iri ekonomikası bolıp twrdı. AQŞ ekonomikasınıñ 60 payızına deyin jetken. Alayda, 1989 jılğı dağdarıstan keyin 20 jıl boyı eseñgiregen küyde boldı. älemdi jalt qarattı. AQŞ ekonomikasınıñ

Al, qazir Qıtay ekonomikası AQŞ ekonomikasınıñ 65 payızına teñ. Bir qızığı, Qıtay ekonomikasınıñ 70 payızı Keñes odağı sekildi belgili bir salalarğa ğana täueldi. Aytalıq, twrğın üy, infraqwrılımdarğa jwmsalğan. Tipti, 2011 jılı Qıtaydıñ qwrılıs jäne infraqwrılımdarğa paydalanğan cementteriniñ jalpı kölemi AQŞ-tıñ 70 jılda paydalanğan cementinen asıp ketken. Bwnday ürdis Qıtayda jıljımaytın mülikter qwnınıñ joğarlatıp köpirme ekonomika qalıptastırdı. Qıtay ekonomikasınıñ osal twsı da osı edi. Bwğan qosa Qıtaydağı şetel qarjısınıñ 30 payızı AQŞ-qa tän. AQŞ endi öz liderligine talasu mümkindigi bar Qıtay ekonomikasınıñ «jının qağıp aluı» mümkin.

2018 jılı AQŞ Qıtaydı «halıqaralıq sauda zañınıñ principterine say jwmıs istemey otır» dep ayıptadı. Prezident Tramp kezekti bir mälimdemesinde AQŞ Qıtayğa jıl sayın 500 mlrd dollar köleminde wtılıp otırğandarın aytıp, sauda teñsizdigi turalı basa sınğa aldı. Tramptıñ Qıtaydı sauda teñsizdigi boyınşa ayıptauına köptegen elder kelisedi. Sebebi, Qıtay 2001 jılı DSW-ğa müşe bolğan kezde şeteldik tauarlarğa tömen tarif belgileuge kelisim bergen. Biraq, bwl kelisimdi qazirge deyin orındağan emes. Qıtay AQŞ tauarlarınan 25 payız köleminde keden salığın alıp otır. Bwdan bwrın Qıtay ekonomikasınıñ älsizdigin eskerip, AQŞ tarabı bwğan keşirimmen qarap kelgen. Alayda, Qıtay ekonomikası damığanımen de osı ürdisin jalğastırdı. Tramp aytıp otırğan 500 mlrd dollar mine osı 25 payızdıq tarif arqılı Qıtayğa qwyılıp jatqan AQŞ qarjısı edi. Bwlarğa qosa Qıtaydağı 100 mıñdağan amerikalıq käsiporındarı eki elge birdey payda keltirip otırdı. Biraq, Qıtaydıñ kün sayın wlğayuı AQŞ-qa jaña qauipterdi ala keldi. Mine osılardan keyin AQŞ Qıtay ekonomikasına qarsı şekteu şaralarına qadam bastı.

Tehnologiya jarısı nemese «Qıtaylıq brendter – 2025»

1980 jıldardan bastap trilliondağan qarjı Qıtayğa qwyılıp jattı jäne sol qarjımen birge şeteldik tehnologiyalar da Qıtayğa ağıldı. Qıtay osı şeteldik tehnologiyalardı köşiru, wrlau arqılı öz tehnologiyalıq mümkindikterin de damıta tüsti. Tek el işinde ğana emes, şetelge bilim aluğa barğan qıtaylıq studentterde tehnologiya jañalıqtarınıñ Qıtayğa jetkiziluine jwmıs istedi. Aytalıq, AQŞ-ta bilim alatın 60 mıñnan astam qıtaylıq studentter esebinen AQŞ-qa 170 milliard dollar kiris kiredi. Alayda, Qıtay osı studentter arqılı AQŞ tehnologiyaların, ğılımi jañalıqtarın wrlap kelgen. Bwl Qwrama Ştattağı ziyatkerlik menşik qwqığına auır ziyan keltirdi. Qıtaylıq studentterden kiretin kiristen köri qauiptiñ küşti bolatının bilgen Uaşington biligi qıtaylıq studentter men zertteuşilerdiñ elge keluine şekteu qoya bastadı.

Bwdan tıs, Qıtay öziniñ arzan eñbek küşi arqılı şeteldik öndiruşilerdi eline tartqan bolatın. Älemniñ 28 payız önimin öndirgenimen bwlardıñ arasında brend önimder tım az edi. Bwl kemşiliktiñ ornın toltıru üşin Beyjiñ ükimeti «Qıtaylıq brendter – 2025» strategiyasın qabıldadı. Jobanı jüzege asıru üşin mol investiciya audardı jäne şeteldik mamandardı da köptep tarttı. Sol arqılı informaciya, cifrlı tehnologiya, elektr-tehnologiyası, robot jasau, aviaciya, teñiz injeneriyası, atom energiyası, medicina salası jäne avtokölik pen energetika salasında älemniñ aldınğı qatarına şığuğa talpınıs jasadı. Jospar boyınşa 2025 jılı atalğan salalarda Japoniya men Germaniyanı basıp ozbaq boldı. Qıtay ükimetiniñ byudjet qorjını tolıq bolğandıqtan bwl jobanı jüzege asıruğa da mümkindigi bar edi. Biraq, bwl Qwrama Ştattı qattı alañdattı. AQŞ öziniñ tehnologiya salasındağı üstemdigine qater töngenin anıq bayqap, qarsı şarağa köşti. AQŞ joğarı tarif belgilegen Qıtay tauarları arasında elektrondı jabdıqtardıñ köp ekeni belgili. Bwl Qıtaydıñ elektr-tehnikalıq önimderiniñ satıluına soqqı beru degendi bildiredi. Bwğan qosa, Huawei, HTC qatarlı qıtaylıq brendterge de türli şekteuler qoya bastadı. Soğan qosa eki el arasında 5G tehnikası salasında da bäseke de qıza tüsude.

Qıtaydağı AQŞ dolları

Qıtay eñ iri sauda eli bolğandıqtan sırtqı qorında 3.1 trillionnan asatam AQŞ dolları saqtalğan. Älem elderi arasında 66 payız sırtqı sauda AQŞ dolları arqılı jürgiziletindikten, dollarğa degen swranıs joğarı. Al, AQŞ dolları Qıtaydıñ AQŞ-tan keletini tüsinikti. Bwğan Qıtaydıñ AQŞ-qa bağıttalğan 20 payız eksportı da dälel. Al, sauda soğısı bastalğannan beri Qıtaydıñ sırtqı qorınan 1 trln dollarğa juıq (994 mlrd) juıq qarjısı azayğan. Sırtqı investiciya da dollar arqılı jüretini belgili. Sondıqtan da, Qıtay dollar tapşılığınan 2019 jılı sırtqa audarğan investiciyası 50 payızğa deyin qısqarğan. Bwl Qıtaydıñ sauda quatınıñ älsireuine äkelip soğadı.

Şeteldik kompaniyalardı Qıtaydan şığaru

1970 jıldarı AQŞ pen Batıs Europadağı ekologiyalıq dağdarıs qaupi öndiris orındarın sırtqa şığaruğa itermeledi. Osı kezde sırtqa esik aşqan jäne arzan eñbek küşke bay Qıtay bastı swranısta boldı. 1979 jıldan bastap şeteldik kompaniyalar, zauıt-fabrikalar Qıtayğa ağıldı. Sol jıldıñ özinde Japoniya Qıtayğa jıldıq ösimi 3 payız jäne 30 jıldıq merzimmen 50 mlrd dollar qarjı saldı. 40 jılda Qıtayğa 2.1 trillion dollar investiciya salındı. Jalpı sanı 660 mıñ şeteldik käsiporın Qıtayda jwmıs istep twrğan bolsa sonıñ 30 payızı amerikalıq käsiporındar edi. 2013 jılğa jetkende Qıtay JİÖ-nıñ 65% şeteldik kompaniyalardan kirdi. Qıtaydağı şeteldik kompaniyalar sırtqı saudanıñ basım köp böligin ieledi, memleket kirisiniñ üşten bir böligin enşiledi jäne eksporttıñ 66 payızın menşiktedi. Qıtayda Tayuannıñ (Tayvan') 80 mıñğa juıq kompaniyası ornalastı. Bir ğana Foxconn kompaniyası arqılı 1 millionğa juıq adam jwmıspen qamtıldı. Osı kompaniyalardıñ kirisi Qıtaydıñ YUnnan, Guyjou, Gansu jäne Şınjañ sındı provinciyalarınıñ JİÖ-ne teñ boldı.

Eger Qıtaydağı osı şeteldik kompaniyalar bir künde şığıp ketetin bolsa, Qıtay ekonomikası ornınan twra almastay küyde qalar edi. AQŞ sauda soğısı kezinde osı kompaniyalardı birtindep Qıtaydan şığarudıñ joldarın qarastırdı. Käsiporındarğa salıqtı azaytu arqılı öz kompaniyaların keri qaytuğa şabıttandırdı jäne Qıtayda öndirilgen tauarlarğa tarifti joğarlatu arqılı da kompaniyalardıñ Qıtaydan şığaruğa tırıstı.

Bwdan tıs 40 jıldan beri Qıtayğa tolassız ağılğan qarjı Gonkong arqılı ağılıp ötip twrdı. Gonkongtağı äleumettik tolqular, tolassız narazılıq şaraları Qıtaydıñ küre tamırın buıp tastağanmen birdey boldı.

Sauda soğısınıñ saldarı

30 millionnan astam käsiporını bar Qıtayda soñğı jıldarı 5 mln käsiporın jabıldı. Sonıñ köbi şeteldik käsiporındar edi. Tikeley sauda soğısınıñ ıqpalınan jabılğan käsiporındar sanınıñ özi 2 millionnan asadı. Guañduñ provinciyasında jekelik käsiporındardıñ qwnı 236 milliard 400 mln dollar bolıp 5 payızğa azayğan bolsa, memleket menşigindegi käsiporındar qwnı 93 mlrd 500 mln dollar bolıp, 15 payızğa artqan. Al, şeteldik käsiporındar qwnı 2017 jılğı 184 mlrd 900 mln dollardan 2018 jılı 165 mlrd 100 mln dollarğa deyin azayğan.

Sauda soğısınıñ nätijesinde Qıtaydağı şeteldik öndiruşiler Oñtüstik-Şığıs Aziya elderine qaray kete bastadı. Tipti, Qıtaydıñ «Huavey» kompaniyası da zauıtın Italiyağa köşirdi.

Qıtay wlttıq valyutasınıñ bağamın tömendetu arqılı kompaniyalarınıñ şığının jeñildetip jatsa, AQŞ joğarı salıqtan tüsken paydanı zardap şekken salalarğa salu arqılı ekonomikalıq jebeu şaraların jasauda. Aytalıq, bıltır auılşaruaşılıq salasına 16 mlrd dollar köleminde kömek berildi.

Sauda soğısınıñ Qazaqstanğa paydası

Eki eldiñ sauda soğısına baylanıstı AQŞ öziniñ auılşaruaşılığın basqa elder arqılı Qıtayğa kirgizudi közdegeni ras. Al, Qıtay keybir önimderin şetelde öndiru arqılı joğarı tariften qwtıluğa tırıstı. AQŞ auılşaruaşılıq salasında ziyan şegip jatqandıqtan, ıñğaylı elge öz tehnologiyası jäne qarjısın salu arqılı ziyannıñ ornın toltıruğa tırısadı. Al, Qıtayda iri qara sanı 120 mln bolsa, qoy, eşki, şoşqa sanı 470 mln şamasında. Bwl Qıtaydıñ alıp twtınuşılar bazarın qamdauğa mülde därmensiz. Bwl aytılğan jağdaylar Qazaqstanğa jaña oraydıñ dabılın qağıp twrğanı belgili. AQŞ-tıñ qarjısı jäne auılşaruaşılıq tehnologiyası arqılı Qıtaydıñ alıp narığın qamtamasız etuge wmtılsa, bwl jağında jüyeli, sıbaylas jemqorlıqtan ada jwmıs jasalsa Qazaqstan üşin asa paydalı bolmaq.

“The Qazaq Times”