«Özgeris kütken 7-bapqa» qatıstı Oğız Doğan: Konstituciyanı bilmey, sayasi qatelesken Şipovskih mırzağa jauap!

«Aşıq alañdağı» deputat  Gennadiy Şipovskihtiñ 7-bapqa tolıqtıru engizu turalı wsınısqa qatıstı «basqa wlttardıñ qwqığın eskeru kerek, ...referendum qajet» degen pikirine qatıstı qazaq tiliniñ janaşırı, filologiya ğılımdarınıñ doktorı Oğız Doğan mälimdeme jasadı.

Toqaev basşılıqqa kelgeli şınayı demokratiyanıñ lebi sezilip, «Habar» arnasımen ündes häm poziciyalas «Qazaqstan» wlttıq arnasında erekşe betbwrıs bayqalğanı belgili. Azamattıq qoğamnıñ uäji men üni berile bermeytin birinşi arna jwrttı tolğandırğan ötkir taqırıptardı alqalı topta talqılaytın deñgeyge köterilgenin bilemiz.

Bäzbireuler aytqanday «uaqıtşa aldarqatu», «pardı şığaru» bolsa da, eldi mazalağan mañızdı mäseleler oqtın-oqtın töbe körsete bastadı tör arnamızdan.  «Aşıq alañ» bağdarlamasınıñ 30 qırküyektegi «Tildiñ tağdırı» şığarılımında «şendiler moyın bwrmaytın», esti qoysa tiksine qalatın «Memlekettik til» jayı söz boldı.

Bağdarlama spikerleriniñ biri qazaq tilin suday meñgergen, «Jaydarman» oyındarınan qalmaytın QR Parlamenti Mäjilisiniñ deputatı Şipovskih Gennadiydiñ mälimdemesi qazaqtildi wlt janaşırlarınıñ qarsılığın tudırğan edi.  «Mono-memleket emespiz, biz köp wlttı memleketpiz» degen deputattıñ orıs tiliniñ qoldanılısına qatıstı 7-baptı özgertu jayın tek «referendum» arqılı ğana şeşudi wsınğan bolatın.

Til janaşırı, türkolog, f.ğ.d., qoğam belsendisi Oğız Doğan. FOto: aşıq derekköz

Bwğan baylanıstı türkolog, til janaşırı Oğız Doğan öz narazılığın bildiru maqsatında äleumettik jelide aşıq hat türinde deputat Şipovskihqa jauap berdi. Osığan deyin esimi qazaq tilinde qızmet körsetpegeni üşin «Air Astana» äue kompaniyasımen sottasıp, jeñip şıqqan äri  «Qazkommercbank» bölimşesinde memlekettik tilde qızmet aludı talap etken qoğamdıq rezonans deñgeyindegi oqiğalarmen tanılğan  Oğız Doğan büy deydi:

Konstituciyanı bilmey, sayasi qatelesken Şipovskih mırzağa jauap!

 Qazaqstan wlttıq telearnasında «Memlekettik tildiñ märtebesi» taqırıbı talqılanatın «Aşıq alañ» bağdarlamasına spikerlerdiñ biri retinde qatısqan mäjilis deputatı Gennadiy Şipovskih, qazaq tiliniñ tağdırına qarsı  söz söyledi… Şınımdı aytsam, men bwl kisini qattı qwrmetteymin!.. Öytkeni, men Gennadiy mırzanı, özi orıs bola twrıp, qazaq wltınıñ biligin moyındap, qazaqtıñ tilin sıylaumen qatar, halıqtıñ äleumettik jağdayına qatıstı köptegen mäselelerdi de köterip jürgen adal azamat retinde tanimın. Sol üşin aytqan sözderine tañ qaldım! Aqın Qazıbek Isa Wlttıq Keñestegi sözin qaytalap,  «Atazañnıñ 7-babınıñ 2-tarmağın» özgertu, yağni «orıs tili resmi türde memlekettik tilmen teñ qoldanıladı» degen sözdi alıp tastau turalı halıq talabın jetkizdi.  Osı wsınısqa jauap retinde söylegen sözinde  zañ şığaruşı organ – Mäjilis deputatı   Şipovskih Negizgi  zañdı bilmeytinin,  Konstituciyadan habarı joq ekenin  körsetti. «Bwl üşin referendum ötkizu kerektigin, öytkeni Qazaqstannıñ köpwlttı memleket ekenin» birneşe ret qaytalap ayttı. Qalasañızdar, deputat mırzanıñ bağdarlamada ne dep aytqanın birge tıñdap köreyik:

– Biz, bügingi tañda Qazaqstan köp wlttı memleket.

Sondıqtan da, meniñşe, jañağı Qazıbek mırza da köp närseni ayttı, agenttik qwru turalı, Konstituciya turalı, bizdiñ Konstituciyağa özgeris engizu üşin ülken bir halıqtıq referendum jasau kerek.

Al endi, men sizge aytayın, biz bügingi tañda mono-memleket emespiz, biz köp wlttı memleketpiz.

Sondıqtan da, ol mäseleni jan-jaqtı qarau kerek, meniñşe.

Bwl turalı ekinşi ret sözge şıqqanda «referendumnıñ kerektigin» tağı bir ret basıp aytıp eskertken Gennadiy mırzanıñ oyınşa: «Qazaqstanda – qazaq wltınan basqa  köptegen wlttar bolğandıqtan qazaq tiliniñ bolaşağın şeşer aldında olardıñ da pikirin swrau kerek jäne bwl «basqa wlttardıñ qwqığın eskeru» dep ataladı!

Referendum kerek dünie qalay bolğanda da.

Bizdiñ elimizde köptegen wlttar bar. Köptegen wlttardıñ da qwqığı bar. Onı da eskere ketuimiz kerek.

Deputat mırza, birinşiden söziñiz ğılımi jaqtan qate. Mümkin siz «köp wlttı memleket» degende «köp wlttarı bar memleket» degendi meñzegen şığarsız. Al sayasattanu ğılımı boyınşa «köp wlttı» degen – bwl ğılımi termin bolıp tabıladı jäne «köp wlttarı bar» degen sözdiñ sinonimi emes!

Jer betinde siz meñzep otırğanday köp wlttı memleketter joq pa, ärine bar…

Mısal üşin; Lyuksemburg. Osı köp wlttı eldiñ 3 resmi tili bar, olar – Lyuksemburg, nemis, francuz tilderi. Lyuksemburg – konstituciyalı-monarhiyalı memleket. Memleket basşısı – wlı Lyuksemburg monarhı.

Al, Qazaqstan bolsa, menen jaqsı biluiñiz kerek – monarhiya emes, Respublika… Jäne Atazañda Qazaqstannıñ köp wlttı emes, «birtwtas», yağni unitarlı memleket ekeni anıq körsetilgen!

Ekinşi köp wlttı memleket retinde Bel'giyanı mısal keltire alamız. Belgiyanı eki wlt – vallondar men flamandar mekendeydi eken. Belgiyada üş resmi til bar, olar – flamanşa, francuzşa, nemisşe. Belgiyanıñ resmi atauı – Belgiya Korol'digi…

Al, Qazaqstan bolsa, menen jaqsı biluiñiz kerek – korol'dik emes, Respublika… Jäne Atazañda Qazaqstannıñ köp wlttı emes, «birtwtas», yağni unitarlı memleket ekeni anıq körsetilgen!

Osınday damığan monarhiyalıq elderden basqa, Oñtüstistik Amerika men Afrikanıñ damımağan elderi arasınan köptegen «köp wlttı» memleketterdi kezdestire alasız. Osı orayda, jaqın tarihta bölinip, ıdırap ketken köp wlttı, köp tildi YUgoslaviya sekildi memleketterdi de eske alğanıñız jön bolar edi!..

Ekinşiden, älemde qwrauşı wlttan basqa da wlttar ömir sürmeytin memleket bar ma, aytıñızşı?! Mümkin, mwhittağı keybir şağın araldarda ğana jalğız wlt twratın şığar. Basqa wlttar da bar dep, ärbir memleket, qwrauşı wlttıñ tağdırın şeşu üşin referendum ötkize berip, özge wlttardan rwqsat swraytın bolsa, älemde qanday haos orın alar edi, elestetip kördiñiz be?

Siz sosın, «Bizdiñ elimizde köptegen wlttar bar. Köptegen wlttardıñ da qwqığı bar. Onı da eskere ketuimiz kerek» deysiz ğoy!.. «Basqa wlttardıñ qwqığı» degen kezde orıs wltın meñzep otırğanıñız, aytpasañız da tüsinikti ğoy. Men sizden swrağım keledi, öziñiz orıs wltınıñ ökili bolğan üşin büginge deyin qay qazaq, sizdiñ qanday qwqığıñızdı bwzdı? Siz orıs bolğandıqtan qay qazaq sizdi kemsitti, özekke tepti, qay qazaq sizdi qorladı? Türli sebeptermen öz eline qonıs audarıp kelgen aluan türli wlttardı bauırına basıp, olarmen işken suın, bir tilim nanın bölisken osı meyirimdi qazaq emes pe edi? Endi oğan, eliñniñ, tiliñniñ tağdırın şeşu üşin özge wlttardan rwqsat swra deymisiz???

Qazaq tili – Qazaqstandağı barlıq wlttardıñ wyıtqısı ekenin esten şığarmañız, deputat mırza!.. Siz, Qazaqstan halıqtarınıñ birligi men ıntımağınıñ, dostığı men tatulığınıñ simvoldarınıñ birisiz, sondıqtan da qwrmetke öte layıqtı adamsız!.. Sizdey ülgi twtarlıq adamnıñ Qazaqstannıñ nağız patriotı ekenine äli de senimdimin! Sol üşin tüsinersiz dep eskertip ötkim keledi:

Sizdiñ qazaq wltınıñ bolaşağın şeşuşi «referendum» degeniñizdi, otarşıl şovinizmge qarsı bas köterip, wlt-azattıq küresin bastağan Alaş ziyalıları osı äreketterimen ötkizip edi…

Osı referendum, Alaşorda ükimetiniñ qwrıluımen nätijege jetti.

Referendum nätijesiniñ mätini, Mwstafanıñ köz jasımen, Älihannıñ, Mağjannıñ, Ahmettiñ, Mirjaqıptıñ, Şäkärimniñ taza qanımen jazıldı.

Osı referendumğa 1986 jıldıñ Jeltoqsanında, Almatınıñ ayazında qazaq jastarı tarapınan mörtañba basıldı!

Siz aytqan referendum 1991 jılı täuelsizdik deklaraciyası qabıldanğan küni, resmi türde bekitilip, bükil älemge jariya etildi!

«Qazaqstan köp wlttı memleket» degen tüsiniksiz, ötirik söz bar.

Qazaqstan köp wlttı memleket emes. Qazaqstan qazaq wltınıñ jeri!

Jäne ärine Qazaqstan Respublikasınıñ azamatı özge wlt ökilderi bar qazaq wltımen teñ qwqıqtarğa ie.

Biraq olar, jay ğana etnos ökilderi!

Oğız Doğan

"The Qazaq Times"