«Jarımjan» jazba men «meşeu» mañdayşa: ELEUSİZ AS MÄZİRİ (Almatı, fotobayan)

Almatıdağı kofehananıñ as mäziri. 28 tamız 2019 jıl. Foto: QT

Memlekettik til mäselesi wyqılı-oyau memlekettik qwrılım men samarqau käsipkerlerdiñ «ortaq tabısına» aynalğalı qaşan. Olay deuimizge sebep – aksioma, fakt – mıñ san. Qazaq tiliniñ zañnamada bekitilgen standarttar keñistiginde qanat jaya almauınıñ negizgi sebebi – qoğamnıñ kelbetine aynalğan köpşilik qızmet körsetu ortalıqtarınıñ, twtas biznes sektorınıñ memlekettik tilge nemğwraylı qarauı.

Käsipkerlerden qazaq tili nelikten qağaju köredi dep swrasañ, aytar uäji «Bizge eşkim aytqan joq», «Bilik eskertken joq». Bilik eskertpese de barlıq aqparatın orıs, tipti ağılşın, qıtay tilinde wsınuğa dayar käsipkerler memlekettik tilge kelgende şabıtı sarqıla qalatınına tañdanasıñ.

Aldıñğı şığarılımdarda 3,5 şaqırımdıq şağın ğana Äuezov köşesiniñ özinen elu şaqtı, Forum Almaty sauda oyın-sauıq ortalığınıñ (SOSO) körnekilik materialdarınan qırıqqa juıq öreskel qatelikterdiñ fotobayanın wsınğan edik. «Şahar şahı şayğa qwmar» degen bar, bw jolı nazarımızğa ortalıqtağı qoğamdıq tamaqtanu orındarınıñ «as mäziri» tüsip edi. «Menyuge» qwlağımız üyreniskenimen, işindegi işip-jer tağam-susındar tiziminde qwramı häm dayındaluı memlekettik tilde berilui tiis. Bwl – zañ! Ol bärine ortaq. Äsili ol tügenşeniñ restoranı, bälenşeniñ meyramhanası degenge könbeydi, eger şınımen zayırlı-demokratiyalıq el bolsaq. Zañnıñ alalauşılıqqa janı qas. Demek zañdı tabanına janşıp otırğan atqaruşı mamandardıñ moynında bwl qajat is.

20-ğa juıq kafe-meyramhanalar men kofehanalardıñ qonağı bolıp kördik.

Köztartar «menmwndalağan» meyramhanalar memlekettik tildegi talaptı «bülikşilik» retinde qabıldaytının qazaqşa mäzir swrağandağı adıraya qarap, qaydan keldiñiz dep kuälik swrauınan añğaruğa boladı. Qwddı bir aydan tüsken «krinimaldı klient» siyaqtı, jo-joq, Amazonka ormandarınan atıp şıqqan aborigen taypanıñ jalañet ökilindey körinemiz-au şaması qazaqtildiler.

Qazaqstan Respublikası Mädeniet jäne sport ministrligi Til sayasatı komiteti, A.Baytwrsınwlı atındağı Til bilimi institutı, Ş.Şayahmetov atındağı «Til-Qazına» wlttıq ğılımi-praktikalıq ortalığı, Memlekettik tildi damıtu institutı, «Atameken» Wlttıq käsipkerler palatası, aymaq-qalalardıñ Tilderdi damıtu basqarmaları eldegi Memlekettik til qoldanılısın öz deñgeyinde qamtamasız ete almauda. Olardıñ äreket-nätijesi qwmğa tögilgen şalap ne bwldırağan äbilhayattıq sağım tärizdi, beynelep aytqanda. Tildik normalardıñ saqtaluın qatañ qadağalaytın, baqılaudı bosañsıtpay, küzetip-küzep, tüzep otırğan kim bar? Eşkim! Tek jekelegen twlğalar. Til janaşırı, qoğam belsendisi Ruza Beysenbaytegi köp jıldar boyı Kereku öñirinde memlekettik til jolında küresip jürgen jan. Talay sotqa qatısıp, qazaq tiliniñ zañdı müddesin qorğap kele jatqan ol öz täjiribesimen bölisti: eskertuden eşteñe önbeytindigin, sotqa jüginbey bilik «tük istemeytinin» aytadı. Osığan deyin qazaq filologiyası mamanı, türik azamatı Oğız Doğan memlekettik tilde aqsañdağan «Eyr Astana» äuekompaniyasın sotqa berip, simvolikalıq mändegi 1 teñge tölemaqı talabı qanağattandırılıp, jeñgen edi.

Atışulı til janaşırları kerekulik Ruza Beysenbaytegi men türik azamatı Oğız Doğan. Foto: aşıq derekköz

Memlekettik tildi damıtu, onıñ qoğamdıq ömirdiñ barlıq äleumettik salasında öziniñ märtebesin alu – memlekettik deñgeydegi eñ bastı mäsele. Bügingi körinisten körgendey öz biliginen ögeylik körgen qazaq tiliniñ söl-qansız keypi kez kelgen azamattı alañdatarı sözsiz. Atalmış jaytqa baylanıstı qoğam qayratkeri, belgili sayasatker Dos Köşim:

– Biz de bwl mäselemen aynalısqanbız. Eger sol kafe, restorandarğa kelgen qazaqtildilerdiñ barlığı talap etip, ayqay şığarmasa, birdi-ekili adamdardıñ aytqandarın qwlaqtarına qıstırmaydı. Bwl eki jaqtıñ da ruhınıñ joğaluınıñ belgisi. Kafe iesi as mäziriniñ qazaq tilinde jazılmauınıñ özine, qazaqtığına sın ekenin bilmeydi. Al tamaq işuge kelgen qazaq as mäziriniñ qazaq tilinde jazılmauın namısqa tietin jağday dep qabıldamaydı... Bwl jerde tek qana twtınuşılardıñ qwqığın alğa tartıp jeñuge boladı, – deydi.

"Wlt tağdırı" wyımınıñ törağası, wlt janaşırı, sayasatker Dos Köşim. Foto: aşıq derekköz

Til, qala berdi el tağdırın belgileytin memlekettik şaralar jüyesi. Biraq memlekettik til sayasatınıñ bügingi betalısı bwlıñğır, därmeni älsiz. JK, JŞS, AQ-nı aşu, qwjattandıru procesi kezinde Salıq basqarması, ya elektrondı ükimet korpusı käsipkerge «memlekettik til zañnamasın tiisinşe iske asıru mindettimesin jükteu» şartın qoya almauın qalay tüsinuge boladı? Käsipkerler men til janaşırları memlekettik til sayasatın nasihattauda tüsindirme jwmıstarı müldem jürgizilmeytinin aytadı.

Biz zerdelegen as mäzirleriniñ işinen qazaq jäne orıs tilderindegi aqparattıñ dwrıs berilui, estetikalıq bezendendirui, servis sapası boyınşa Rumi, KFC, Coffe Boom, Madlen brendteri ğana zañ üdesinen şığa aldı. Al, qalğan qoğamdıq tamaqtanu orındarınıñ äkimgerleriniñ aytuınşa, olarğa eşkim eskertpegen, şeteldik kompaniya filialı bolğandığı sebepti «memlekettik til talaptarın» qanğattandıra almaydı nemese twtınuşılardıñ tügelderligi qazaq-basqasına qaramay tek orısşa tildesedi, qısqa qayırğanda – memlekettik tilge swranıs joq eken-mıs. Käsipkerler sözine sensek, biliktiñ bağdarlama äzirleuşileri racionaldı oylaudan qalğan, realdı jağdayat pen dittegen meje arası jarıq pen tünektey tım alıs, qabıspaydı. Sonda deymin-au, ükimet bekitken «QR-da tilderdi damıtu men qoldanudıñ 2011 – 2019 j. arnalğan memlekettik bağdarlamasınıñ» maqsat-nätijesinde közdelgen qazaqşanı meñgergender ülesi 90%-dı qwraydı degeni qayda? Jospar boyınşa bağdarlama biıl märesine jetui tiis. Bir qarağanğa nätije kerisinşe körinedi. Memlekettik tilge qatıstı zañ bwzuşılıq normağa aynalğan Qazaqstan qoğamında biz köksegen körsetkiş uaqıttı wrtoqpaqpen sabasañ da jüzege aspaytın mif.

Memlekettik tilde qızmet talap etu qwqığı – är azamattıñ tua bitti haqı. «Memlekettiñ bükil aumağında qoğamdıq qatınastardıñ barlıq salasında qoldanılatın» (4-bap) «Memlekettik til – qazaq tili» (Konstituciyanıñ 7-babı), onı «meñgeru – Qazaqstan Respublikasınıñ ärbir azamatınıñ parızı». Bizdiñ tilek – 6 tarau, 27 baptan twratın, 1997 jılğı 11 şildede qabıldanğan «QR-sındağı Til turalı» №151 Zañın tek käsipkerler emes, barşa el twrğındarı öz därgäyinde qadirlese, qwrmet tanıtsa.

P.S. «Blankiler, mañdayşalar, habarlandırular, jarnamalar, preyskuranttar, bağa körsetkişteri, basqa da körneki aqparat memlekettik tilde jäne orıs tilinde, al qajet bolğan jağdayda basqa da tilderde jazıladı» («Tilder turalı» Zañ, 21-bap).

28 tamız 2019 jıl. Foto: QT

28 tamız 2019 jıl. Foto: QT

BonBon kofehanasınıñ äkimgeri Äsel orıs-ağılşın tilderinde 5 jılday qızmet etip kele jatqandığın, qazaq tilindegi swranıstıñ joqtığına şağınıp, aldağı uaqıtta memlekettik tildegi nwsqasınıñ dayındalatının ayttı.

28 tamız 2019 jıl. Foto: QT

Narıqta jürgenine 10 jılday bolğan Madlen tamaqtanu ornında zañğa säykes eki tilde de as mäziri wsınılğan. Kafe äkimgeri Gülnaz qazaqtildilerdiñ özi orısşa menyu swraytının alğa tartadı.

28 tamız 2019 jıl. Foto: QT

28 tamız 2019 jıl. Foto: QT

The coffee point kofehanasınıñ äkimgeri Lyudmila tek orıs tilinde berilgen eski as mäziriniñ jaqın arada qazaq jäne ağılşın tilderimen tolığatının habarladı. Dayaşı men äkimgerdiñ sözinşe mwnda da qazaq tilinde qızmet swraytındar qatarı qat.

28 tamız 2019 jıl. Foto: QT

28 tamız 2019 jıl. Foto: QT

RUMI palau ortalığınıñ servisi men as mäziri memlekettik til normalarına tolıq say keledi.

28 tamız 2019 jıl. Foto: QT

Abılay han dañğılı boyındağı AROMA kafesiniñ äkimgeri Didar as mäziriniñ tek orıs jäne ağılşın tilderinde ğana ülgisi barın aytadı. Sonjay-aq ol 10 jıl köleminde memlekettik tilde birde-bir tapsırıs bolmağandığın mälimdedi. Zañnama boyınşa tüsindirme jwmıstarınan soñ, bir apta işinde qazaqşasın dayındauğa uäde berdi.

28 tamız 2019 jıl. Foto: QT

Özin La TAVERNA restoranınıñ qızmetkerimen tanıstırğan Nwrlan menyudiñ memlekettik tildegi nwsqasın joqtığın aytıp, «adam siyaqtı tamaq işuge keldi me desem» dep şamdandı. Meyramhana äkimgeri Mihayl eki apta işinde qazaq tilindegi as mäzirin dayındauğa söz berdi. Bizdi «menyudi tüsirme» dep jwlqınğan egde jastağı Nwrlan mırzanıñ «mağan zañ bäribir, mağan aqşanı osılar tölep jatır» degeni tañırqattı.

28 tamız 2019 jıl. Foto: QT

«Dve paloçki» suşi men picca restoranınıñ as mäziri de qazaq tilinen jwrday. Qızmetker Şolpan «üştildi memleketpiz ğoy, ...qay tilde bolsa da as mäziri qazir eşkimdi qızıqtırmaytın siyaqtı» degen uäj keltirip, bizdiñ redakciyamız ben jwmısımız turalı tergep swraq jaudırdı. Onıñ aytuınşa, restorannıñ aşılğanına jartı-aq jıl bolğan. Zañ talabın basşılıqqa jetkizetinin ayttı.

28 tamız 2019 jıl. Foto: QT

GLORIA JEAN`S kofehanasınıñ äkimgeri Nwrjan tek ağılşın jäne orıs tilderindegi as mäzirin jaqında ğana jasatqanın, mwnday talaptı bwrın-soñdı estimegenin ayttı. Onıñ aytuınşa 5 jıl boyı qazaq tilinde mwnday talaptıñ barın eşkim eskerpegen äri bir ayda memlekettik tildegi nwsqasın äzirleuge qabiletti.

28 tamız 2019 jıl. Foto: QT

Jwmısın bastağanına 1 ay ğana bolğan Fresco kafesiniñ äkimgeri Ajar qazaq tilindegi as mäziriniñ 2-3 künde dayın bolatının ayttı.

28 tamız 2019 jıl. Foto: QT

Töle bi-Jeltoqsan köşeleriniñ qiılısında ornalasqan StreEAT bar-kafesinde de memlekettik tildegi as mäziri joq eken. Bar äkimgeri Semniñ aytuınşa, qazaq-ağılşın tilderinde as mäziri jasaladı, klientterdiñ tek 5%-ı ğana memlekettik tilde tapsırıs beredi.

28 tamız 2019 jıl. Foto: QT

28 tamız 2019 jıl. Foto: QT

Mamma mia & Ciao Pizza picca ortalığınıñ äkimgeri Anna qazaq tilindegi as mäziriniñ jañartılmağanın, qazir tek orıs tilindegi nwsqası barınğ özderiniñ «memlekettik mekeme emespiz» dep ayttı. Zañdı körsetken soñ ğana biraz jibisip, kelesi aptağa dayınday alatının mälimdedi. Dayaşınıñ sözine qarağanda memlekettik tildi 100/1-i ğana qajetsinedi.

28 tamız 2019 jıl. Foto: QT

28 tamız 2019 jıl. Foto: QT

Almatılıqtar arasında tanımal Paradise ashanalar jelisiniñ Seyfullin-Gogol' köşelerindegi filialınıñ qalıñ as mäziri tek orıs tilinde. Memlekettik tilde eşbir mälimet berilmegen. Qazaq tildi auditoriyası basım ashanalar jelisiniñ barlıq filialında ahual osı deñgeyde. Ashana äkimgeri Ermek Lesbekwlı aytuı boyınşa ol bwl jöninde basşılıqqa «wsınıp köredi».

28 tamız 2019 jıl. Foto: QT

LAJIA GOURMET qıtaylıq tağamdarınıñ restoranı äkimgeri Jeñistiñ aytuınşa qazaq tilinde as mäziri joq. Jañadan aşılğandıqtan qıtay jäne orıs tilderinen basqa nwsqasın dayındap ülgermegen. Tüzetu jwmıstaru şamamen «eki-üş ayda» iske asuı mümkin.

28 tamız 2019 jıl. Foto: QT

Cafe Central kafesinde tek orıs jäne ağılşın tilindegi as mäzirin wsındı. As mäziri asa bay kafe äkimgeri qazaq tilindegi nwsqasın qaşan dayın bolatının jobalap ta ayta almadı. Tipti memlekettik tilde as mäzirin swratqan alğaşqı klientsiz dep tüñiltip jiberdi.