Qırğızstanda bilik tranziti nege Nazarbaev jäne Putin scenariyi boyınşa jürmedi?

Qırğızstandağı bilik tarnzitin Almazbek Atambaev 2016 jılı bastadı. Sol uaqıtta prezident bolıp twrğan ol, öziniñ aldında bolğan äriptesteri jürip ötken joldı tolıqtay zerttep, zerdeledi. Resey men Belarus'ke qonıs audarğan Aqaev pen Bakiev bilik jüyesin tolıqtay özgertip, özindik tranzittik kezeñ platformasın jasadı. Ol osı jolda Nazarbaev pen Putin scenariyine wqsas jüye qalıptastıruğa wmtıldı. Konstituciyanı özine ıñğaylı etip özgertti, bilik partiyası men tanımal aqparattıq resurstardı uısında wstadı, negizgi basqaruşı bilik organdarına öz adamdarın qoydı. Biraq osınıñ barlığına qaramastan Atambaev jüyesi üş jıl işinde tas-talqan boldı. Asqar Aqaevtan bastap, Qwrmanbek Bakiev, Roza Otumbaeva siyaqtı özine deyingi üş prezidenttiñ üşeuimen de belgili bir därejede birge jwmıs istegen Atambaev neden qate jiberdi? Eks-prezident qwday qosqan körşisi Qazaqstan men odaqtası Reseyde bolğan bilik tranzitin nege qaytalay almadı? Jauap bireu, mwrager Jeenbekovtıñ ambiciyası Atambaevtan asıp tüsti.

Joğarıda aytqanımızday, Almazbek Atambaev 2017 jılı bolğan prezident saylauına deyin barlığın bilik tranzitine ıñğaylastırıp jasap qoydı. Saylau nauqanı kezinde mwrageri, wzaq jıldardan bergi üzeñgiles dosı bolğan Sooronbay Jeenbekovtı ertip jürip ügit-nasihat jwmıstarın jürgizdi. Äkimşilik resurstı tolığımen paydalandı. Jeenbekovtıñ saylau aldındağı 4 payızdıq reytingi äp-sätte 40 payızğa bir-aq köterildi. Aqır soñında Jeenbekov 54,22 payız dauıspen su jaña prezident bolıp şığa keldi. Biraq Atambaev pen Jeenbekov tandemi Reseydegi Putin men Medvedev birlestiginiñ sayasi siqırın qaytalay almadı. Bastapqıda su jaña prezident eks-basşığa «Qırğızstan Respublikasınıñ batırı» atağın berip, qoldap, qolpaştap Aq üyden şığarıp salğanımen, keyinnen eki lider arasında baqtalastıq bastaldı. Küresti Atambaevtıñ özi bastadı. Eks-prezident apta sayın baspasöz mäslihatı men miting ötkizip, Jeenbekov biligin jerden alıp, jerge saldı.

Atambaev pen Jeenbekov qarım-qatınası 2018 jıldıñ 28-şi naurızınan bastap tübegeyli üzildi. Däl osı küni bwrınğı jäne qazirgi prezident jabıq esik jağdayında kezdesu ötkizdi. Olardıñ onda ne jöninde kelissöz jürgizgeni belgisiz. Kezdesuden keyin üş künnen soñ biliktegi Social-demokratiyalıq partiyanıñ jabıq qwrıltayı ötti. Oğan Sooronbay Jeenbekovtıñ inisi Asılbek Jeenbekov pen prezident otbasına jaqın Eskendir Matraimov şaqırılmadı. Jiında Atambaev partiya törağası bolıp tağayındalıp, 2020 jılı ötetin parlament saylauına dayındıqtı bastaytının ayttı. Atambaevtıñ bwl şeşimi Jeenbekovqa qarsı jasalğan qadamdardıñ eñ alğaşqılarınıñ biri boldı. Sebebi özi prezident bolıp twrğanda ol Konstituciyanı özgertip, bilik tarmaqtarınıñ negizgi küşin prem'er-ministrdiñ enşisine auıstırğan. YAğni, ol parlament saylauında jeñiske jetip, aldağı uaqıtta ükimet qwramın jasaqtauğa nietti ekendigin bildirdi. Biraq Atambaevtıñ partiyanı Jeenbekovqa qarsı paydalanu josparı absurdtıq deñgeyge jetti. Ol «Social-demokratiyalıq partiya bwdan bılay oppoziciyağa ötedi» - dep mälimdedi. Bir sözben aytqanda qazir bilikte köpşilik orınğa ie bolıp otırğan partiya öz-özine opponent boldı. Osılayşa ol 90-şı jıldarı özi qwrğan partiyanı ekige jardı.

Atambaev su jaña prezident komandasına qarsı aşıq maydanğa şığıp, BAQ betterinde türli materialdar jariyalap jatqanda Jeenbekov ünsiz qarsılıq taktikasına köşip, sahna artındağı teketires oyının jürgizuge kiristi. Ol osı uaqıtqa deyin Atambaev tağayındap ketken kadrlardıñ barlığın orındarınan alıp, qısqa uaqıt işinde ükimet, prezident äkimşiligi, küştik qwrılımdar men qauipsizdik keñesi müşelerin tolıqtay tazartıp, öz adamdarın qoydı. Bwl  mäselede oğan Bişkek jılıtu qazandığına qatıstı is ülken kömek boldı. 2013 jılı Atambaev prezident bolıp twrğan twsta Qıtaydıñ Eksport-importtıq banki Qırğızstanğa Bişkek jılıtu qazandığın jöndeuden ötkizuge 386 million dollar nesie bergen. Kelisim boyınşa, qwrılıstı Qıtaydıñ TVEA kompaniyası jüzege asıruı tiis bolğan. Biraq modernizaciyalıq jwmıstar jürgizilgenine qaramastan, 2018 jıldıñ qañtarında qazandıqta avariya bolıp, Bişkek qalasınıñ teñ jartısı jılusız qaldı. Osıdan keyin prokuratura tekseru jwmıstarın bastap, alğaşqılardıñ biri bolıp Atambaevtıñ oñ qolı sanalağan sol kezdegi prem'er Sapar Isakov qızmetinen ketti. Keyinnen onıñ üstinen «Qıtay kompaniyasınıñ müddesine jwmıs istedi» degen ayıppen qılmıstıq is qozğaldı. Jalpı, Bişkek jılıtu qazandığı mäselesine baylanıstı 30 şeneuniktiñ üstinen qılmıstıq is qozğaldı. Olardıñ barlığıderlik Atambaevtıñ twsında bilik basına kelgen atqaminerler. Bir sözben aytqanda Atambaev-Jeenbekov teketiresi keşe nemese bügin bastalğan dünie emes. Bwl kürektey üş jılğa sozılğan sayasi tartıstıñ jalğası. Atambaev abaqtığa jabılıp, üstinen tom-tom is qozğalğanımen bwl teketires jaqın uaqıtta ayaqtaladı dep aytu qiın.

Negizi Atambaevtıñ Nazarbaev pen Putin ülgisindegi bilik tranzitin qaytalay almauınıñ tağı bir sebebi Qırğızstandağı klanaralıq tartıstıñ Qazaqstan jäne Reseymen salıstırğanda älde qayda küşti äri belsendi boluında. Bwğan qosa Nazarbaev pen Putin Aqorda men Kreml'de qalıptasqan jüyeni Atambaev siyaqtı üş jılda emes, 20 jıldan astam uaqıtta jasadı. Biraq Atambaevtıñ abaqtığa jabıluımen Qırğızstanda sayasi bäsekelestik toqtap qaldı dep aytuğa bolmaydı. Jaqında Bişkekke 2017 jılğı saylauda Jeenbekovtıñ bastı qarsılası bolğan Ömirbek Babanov qaytıp oraldı. Onıñ «Respublika» partiyası men öziniñ halıq arasındağı reytingi äli künge deyin joğarı ekendigin eskersek, Qırğızstanda sayasi ömir bwdan arı qızatını jäne aldağı uaqıtta Qazaqstan men Reseydegidey bir adam şımıldıqtıñ ar jağında da, ber jağında da erkin basqara beretin jüye qalıptastıru mümkin bolmaytındığı anıq...

"The Qazaq Times"