قىرعىزستاندا بيلىك ءترانزيتى نەگە نازارباەۆ جانە پۋتين ستسەناريى بويىنشا جۇرمەدى؟

قىرعىزستانداعى بيلىك ءتارنزيتىن المازبەك اتامباەۆ 2016 جىلى باستادى. سول ۋاقىتتا پرەزيدەنت بولىپ تۇرعان ول، ءوزىنىڭ الدىندا بولعان ارىپتەستەرى ءجۇرىپ وتكەن جولدى تولىقتاي زەرتتەپ، زەردەلەدى. رەسەي مەن بەلارۋسكە قونىس اۋدارعان اقاەۆ پەن باكيەۆ بيلىك جۇيەسىن تولىقتاي وزگەرتىپ، وزىندىك ترانزيتتىك كەزەڭ پلاتفورماسىن جاسادى. ول وسى جولدا نازارباەۆ پەن پۋتين ستسەناريىنە ۇقساس جۇيە قالىپتاستىرۋعا ۇمتىلدى. كونستيتۋتسيانى وزىنە ىڭعايلى ەتىپ وزگەرتتى، بيلىك پارتياسى مەن تانىمال اقپاراتتىق رەسۋرستاردى ۋىسىندا ۇستادى، نەگىزگى باسقارۋشى بيلىك ورگاندارىنا ءوز ادامدارىن قويدى. بىراق وسىنىڭ بارلىعىنا قاراماستان اتامباەۆ جۇيەسى ءۇش جىل ىشىندە تاس-تالقان بولدى. اسقار اقاەۆتان باستاپ، قۇرمانبەك باكيەۆ، روزا وتۋمباەۆا سياقتى وزىنە دەيىنگى ءۇش پرەزيدەنتتىڭ ۇشەۋىمەن دە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە بىرگە جۇمىس ىستەگەن اتامباەۆ نەدەن قاتە جىبەردى؟ ەكس-پرەزيدەنت قۇداي قوسقان كورشىسى قازاقستان مەن وداقتاسى رەسەيدە بولعان بيلىك ءترانزيتىن نەگە قايتالاي المادى؟ جاۋاپ بىرەۋ، مۇراگەر جەەنبەكوۆتىڭ امبيتسياسى اتامباەۆتان اسىپ ءتۇستى.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، المازبەك اتامباەۆ 2017 جىلى بولعان پرەزيدەنت سايلاۋىنا دەيىن بارلىعىن بيلىك ترانزيتىنە ىڭعايلاستىرىپ جاساپ قويدى. سايلاۋ ناۋقانى كەزىندە مۇراگەرى، ۇزاق جىلداردان بەرگى ۇزەڭگىلەس دوسى بولعان سوورونباي جەەنبەكوۆتى ەرتىپ ءجۇرىپ ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزدى. اكىمشىلىك رەسۋرستى تولىعىمەن پايدالاندى. جەەنبەكوۆتىڭ سايلاۋ الدىنداعى 4 پايىزدىق رەيتينگى ءاپ-ساتتە 40 پايىزعا ءبىر-اق كوتەرىلدى. اقىر سوڭىندا جەەنبەكوۆ 54,22 پايىز داۋىسپەن سۋ جاڭا پرەزيدەنت بولىپ شىعا كەلدى. بىراق اتامباەۆ پەن جەەنبەكوۆ تاندەمى رەسەيدەگى پۋتين مەن مەدۆەدەۆ بىرلەستىگىنىڭ ساياسي سيقىرىن قايتالاي المادى. باستاپقىدا سۋ جاڭا پرەزيدەنت ەكس-باسشىعا «قىرعىزستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باتىرى» اتاعىن بەرىپ، قولداپ، قولپاشتاپ اق ۇيدەن شىعارىپ سالعانىمەن، كەيىننەن ەكى ليدەر اراسىندا باقتالاستىق باستالدى. كۇرەستى اتامباەۆتىڭ ءوزى باستادى. ەكس-پرەزيدەنت اپتا سايىن ءباسپاسوز ءماسليحاتى مەن ميتينگ وتكىزىپ، جەەنبەكوۆ بيلىگىن جەردەن الىپ، جەرگە سالدى.

اتامباەۆ پەن جەەنبەكوۆ قارىم-قاتىناسى 2018 جىلدىڭ 28-ءشى ناۋرىزىنان باستاپ تۇبەگەيلى ءۇزىلدى. ءدال وسى كۇنى بۇرىنعى جانە قازىرگى پرەزيدەنت جابىق ەسىك جاعدايىندا كەزدەسۋ وتكىزدى. ولاردىڭ وندا نە جونىندە كەلىسسوز جۇرگىزگەنى بەلگىسىز. كەزدەسۋدەن كەيىن ءۇش كۇننەن سوڭ بيلىكتەگى سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتيانىڭ جابىق قۇرىلتايى ءوتتى. وعان سوورونباي جەەنبەكوۆتىڭ ءىنىسى اسىلبەك جەەنبەكوۆ پەن پرەزيدەنت وتباسىنا جاقىن ەسكەندىر ماترايموۆ شاقىرىلمادى. جيىندا اتامباەۆ پارتيا توراعاسى بولىپ تاعايىندالىپ، 2020 جىلى وتەتىن پارلامەنت سايلاۋىنا دايىندىقتى باستايتىنىن ايتتى. اتامباەۆتىڭ بۇل شەشىمى جەەنبەكوۆقا قارسى جاسالعان قادامداردىڭ ەڭ العاشقىلارىنىڭ ءبىرى بولدى. سەبەبى ءوزى پرەزيدەنت بولىپ تۇرعاندا ول كونستيتۋتسيانى وزگەرتىپ، بيلىك تارماقتارىنىڭ نەگىزگى كۇشىن پرەمەر-ءمينيستردىڭ ەنشىسىنە اۋىستىرعان. ياعني، ول پارلامەنت سايلاۋىندا جەڭىسكە جەتىپ، الداعى ۋاقىتتا ۇكىمەت قۇرامىن جاساقتاۋعا نيەتتى ەكەندىگىن ءبىلدىردى. بىراق اتامباەۆتىڭ پارتيانى جەەنبەكوۆقا قارسى پايدالانۋ جوسپارى ابسۋردتىق دەڭگەيگە جەتتى. ول «سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتيا بۇدان بىلاي وپپوزيتسياعا وتەدى» - دەپ مالىمدەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا قازىر بيلىكتە كوپشىلىك ورىنعا يە بولىپ وتىرعان پارتيا ءوز-وزىنە وپپونەنت بولدى. وسىلايشا ول 90-شى جىلدارى ءوزى قۇرعان پارتيانى ەكىگە جاردى.

اتامباەۆ سۋ جاڭا پرەزيدەنت كومانداسىنا قارسى اشىق مايدانعا شىعىپ، باق بەتتەرىندە ءتۇرلى ماتەريالدار جاريالاپ جاتقاندا جەەنبەكوۆ ءۇنسىز قارسىلىق تاكتيكاسىنا كوشىپ، ساحنا ارتىنداعى تەكەتىرەس ويىنىن جۇرگىزۋگە كىرىستى. ول وسى ۋاقىتقا دەيىن اتامباەۆ تاعايىنداپ كەتكەن كادرلاردىڭ بارلىعىن ورىندارىنان الىپ، قىسقا ۋاقىت ىشىندە ۇكىمەت، پرەزيدەنت اكىمشىلىگى، كۇشتىك قۇرىلىمدار مەن قاۋىپسىزدىك كەڭەسى مۇشەلەرىن تولىقتاي تازارتىپ، ءوز ادامدارىن قويدى. بۇل  ماسەلەدە وعان بىشكەك جىلىتۋ قازاندىعىنا قاتىستى ءىس ۇلكەن كومەك بولدى. 2013 جىلى اتامباەۆ پرەزيدەنت بولىپ تۇرعان تۇستا قىتايدىڭ ەكسپورت-يمپورتتىق بانكى قىرعىزستانعا بىشكەك جىلىتۋ قازاندىعىن جوندەۋدەن وتكىزۋگە 386 ميلليون دوللار نەسيە بەرگەن. كەلىسىم بويىنشا، قۇرىلىستى قىتايدىڭ تۆەا كومپانياسى جۇزەگە اسىرۋى ءتيىس بولعان. بىراق مودەرنيزاتسيالىق جۇمىستار جۇرگىزىلگەنىنە قاراماستان، 2018 جىلدىڭ قاڭتارىندا قازاندىقتا اۆاريا بولىپ، بىشكەك قالاسىنىڭ تەڭ جارتىسى جىلۋسىز قالدى. وسىدان كەيىن پروكۋراتۋرا تەكسەرۋ جۇمىستارىن باستاپ، العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ اتامباەۆتىڭ وڭ قولى سانالاعان سول كەزدەگى پرەمەر ساپار يساكوۆ قىزمەتىنەن كەتتى. كەيىننەن ونىڭ ۇستىنەن «قىتاي كومپانياسىنىڭ مۇددەسىنە جۇمىس ىستەدى» دەگەن ايىپپەن قىلمىستىق ءىس قوزعالدى. جالپى، بىشكەك جىلىتۋ قازاندىعى ماسەلەسىنە بايلانىستى 30 شەنەۋنىكتىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعالدى. ولاردىڭ بارلىعىدەرلىك اتامباەۆتىڭ تۇسىندا بيلىك باسىنا كەلگەن اتقامىنەرلەر. ءبىر سوزبەن ايتقاندا اتامباەۆ-جەەنبەكوۆ تەكەتىرەسى كەشە نەمەسە بۇگىن باستالعان دۇنيە ەمەس. بۇل كۇرەكتەي ءۇش جىلعا سوزىلعان ساياسي تارتىستىڭ جالعاسى. اتامباەۆ اباقتىعا جابىلىپ، ۇستىنەن توم-توم ءىس قوزعالعانىمەن بۇل تەكەتىرەس جاقىن ۋاقىتتا اياقتالادى دەپ ايتۋ قيىن.

نەگىزى اتامباەۆتىڭ نازارباەۆ پەن پۋتين ۇلگىسىندەگى بيلىك ءترانزيتىن قايتالاي الماۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى قىرعىزستانداعى كلانارالىق تارتىستىڭ قازاقستان جانە رەسەيمەن سالىستىرعاندا الدە قايدا كۇشتى ءارى بەلسەندى بولۋىندا. بۇعان قوسا نازارباەۆ پەن پۋتين اقوردا مەن كرەملدە قالىپتاسقان جۇيەنى اتامباەۆ سياقتى ءۇش جىلدا ەمەس، 20 جىلدان استام ۋاقىتتا جاسادى. بىراق اتامباەۆتىڭ اباقتىعا جابىلۋىمەن قىرعىزستاندا ساياسي باسەكەلەستىك توقتاپ قالدى دەپ ايتۋعا بولمايدى. جاقىندا بىشكەككە 2017 جىلعى سايلاۋدا جەەنبەكوۆتىڭ باستى قارسىلاسى بولعان ومىربەك بابانوۆ قايتىپ ورالدى. ونىڭ «رەسپۋبليكا» پارتياسى مەن ءوزىنىڭ حالىق اراسىنداعى رەيتينگى ءالى كۇنگە دەيىن جوعارى ەكەندىگىن ەسكەرسەك، قىرعىزستاندا ساياسي ءومىر بۇدان ارى قىزاتىنى جانە الداعى ۋاقىتتا قازاقستان مەن رەسەيدەگىدەي ءبىر ادام شىمىلدىقتىڭ ار جاعىندا دا، بەر جاعىندا دا ەركىن باسقارا بەرەتىن جۇيە قالىپتاستىرۋ مۇمكىن بولمايتىندىعى انىق...

"The Qazaq Times"