Keñşlik TışqanwlıFoto: enu.kz

 «Qazaqtıñ – Qazaqstannan basqa otanı joq. ...Bügin ne eksek, erteñ sonı oramız» deytin Älihannıñ amanatı qazaq dalasınıñ bügingi ruhani-moral'dıq au-jayı men dini rakurs boyınşa bolaşağı köpti oylandıratın mäsele jayında käsibi sarapşı, teolog maman, Respublikalıq tüsindiru tobınıñ müşesi Keñşilik Tışqanwlımen oy qozğap, pikir örbitip edik. Qoğamdağı dini alauızdıq, salafizm ağımınıñ ömir süruine müddeli faktorlar, dini sauattılıqtı arttıru häm baysaldı-radikaldı bağalaudıñ arajigi, qoldanbalı-quattı memlekettik ideologiyanıñ bar-joqtığı t.b. özekti taqırıptar twlpar jarağan jerge deyin taratılatın boladı.

 

  «Bwl ürdis endi uşığa bermese, oñala qoyması anıq...»

– Keñşilik Tışhanwlı mırza, swqbat beruge kelisim bergeniñiz üşin alğısımdı bildiremin! Äñgimemizdi arıdan bastasaq, Qazaqstannan osı künge deyin Süriya-Irak aymağındağı «halifatqa» birikpek maqsatpen 900-ge juıq azamat ketken degen aqparat bar. Osı derek boyınşa ruhani sauıqtıru, sana salamattılığına baylanıstı elimizde äli de bolsa qiındıqtar, jüyeleudi qajet etetin mäselelerdiñ barın añğartpay ma? Dini faktor äserimen «jihad» jolına tüsuine bizdegi jalpıhalıqtıq ideologiyanıñ älsizdigi, tipti praktikalıq twrğıda joqtığı sebep dey alamız ba? Jalpı Qazaqstanda el halqın wyıstıratın köpsemalı (dini, mädeni, dildik, etikalıq...) quattı qoldanbalı ideologiya jwmıs jasap twr ma?

– Ärine, swraq barınşa orındı. Biz Täuelsizdik alğalı beri otız jılğa jauıq uaqıt ötti. Bwl uaqıt bireuler üşin az, al bireuler üşin köp bolar. Degenmen, din salasında bwl uaqıt azdıq qılğan joq dep sanaymın. Olay bolatını halıqaralıq qatınastarda esigin ayqara aşqan elimiz üşin jan-jaqtan entelegen dini birlestikter men dini ağımdar jañbırdan keyingi sañırauqwlaq tärizdi qaptap ketti. Onıñ üstine elimiz 1992 jılı-aq «Dini senim bostandığı jäne dini birlestikter turalı zañ» qabıldadı. Bwl zañda dini ağımdar men birelstikterge tipti kedergi keltiretin birde-bir talap bolğan joq desek artıq aytqandıq emes. 10 adam birlesip dini birlestik qwruğa mümkindik aldı. Osınıñ saldarınan dästürli dindermen qosa öziñiz joğarıda aytqan radikaldı toptar da qalıptasıp ülgerdi. Bwl olqılıqtıñ ornı 2011 jılı 11 qaraşada «Dini qızmet jäne dini birlestikter turalı zañ» qabıldau arqılı toltırıldı. Dini birlestikter qayta tirkeuden ötip, jarğıların qayta wsındı, olarğa jañaşa talaptar qoyıldı. Desek te, elimizdegi din salasındağı qwqıqtıq negizder tolıq ornıqtı deuge bolmaydı. Dini ahualğa baylanıstı äli de talaptar men zañdar payda boladı degen oydamın.

Äytse de qanşalıqtı qwqıqtıq memleket bolğanımızben, öziñiz kötergen qoldanbalı ideologiyanıñ ornı oysırap twradı. Bastapqıda älemge jar salğan «köpetnostı», «köpkofessiyalı» elmiz degen wranımız artıqşılığımız siyaqtı köringenimen dini alauızdıq tuındağan jağdayda kemşiligimizge, osaldığımızğa aynalatındığın da esten şığarmağan dwrıs. Olay bolatını qazir memlekettik qwrauşı qazaq wltınıñ özi siırdıñ büyregi tärizdi köptegen dini-dünietanımdıq közqarastarğa bölinip ketti. Bwl ürdis endi uşığa bermese, oñala qoyması anıq. Mwnıñ aldın aludıñ jalğız jolı – wlttı wyıstıratın wlttıq-ruhani qwndılıqtarğa basımdıq beretin irgesi mıqtı ideologiya bolmaq. Bwl äzirge bizdiñ elimizde joq. Tipti bar degen künniñ özinde şaşırañqı. Jekelegen twlğalardıñ auzında ğana jür. Sondıqtan, qwlaqqa jağatın wranşıldıqtı qoyıp, bolaşaq wrpaqtıñ ruhani twtastığına qızmet etetin wlttıq ideologiyanı aşıq däriptey bastauımız kerek.

 

«...Adamdı elinen ğana emes, dünieden de bezdirip jiberedi»

– Kisiniñ esin bilep, elden bezdiretin «radikaldı fanatizm» sindromına şaldıqpas üşin qalay degenmen de teologiyalıq fundamental'di sauattılıq qajet qoy. Osı bağıtta 2012 jıldan «ajal bwrşağı» tögip twrğan soğıs oşaqtarına qaşıp baru ürdisin tıyu üşin memleket tarapınan atap aytqanda qanday amal-şaralar qolğa alındı? Äri sol äreketterdiñ tiimdiligi, önimdiligi turalı sarapşılıq pikiriñizdi bildirseñiz.

– Jalpı, siz aytqan teologiyalıq sauattılıq ta keyde adamdardıñ radikalizmge wşrauınıñ aldın ala almaydı. Kerisinşe, soğan itermeleydi. Qazirgi radikaldı joldı tañdağan azamattarmen äñgimelese qalsañız olardıñ qwndılıqtar bağdarı basqaşa. Olar üşin dünie, memleket, otbası, eñbek, t.b. mäseleler mañızdı emes. Bar maqsatı dinniñ işindegi özderi de tolıq tüsinbeytin (olar üşin logika haram-avt.), tüsingisi kelmeytin ündeulerdiñ üdesinen şığıp, «jwmaqqa» baru. Mine, teris teologiyalıq tüsindirmelerdiñ saldarı, adamdı elinen ğana emes, dünieden de bezdirip jiberetindigine közimiz jetti.  Osınıñ nätijesinde jüzdegen otandasımız bala-şağasın ertip qaqtığıs oşaqtarına ağıldı. Ärine, bwdan da köp bolar edi, alayda jürgizilip jatqan şaralardıñ arqasında barınşa ketuşilerdiñ jolın bögep, radikaldı közqarastarınan qaytaruğa talpınıs jasaldı. Süriyağa ketudegi bastı kemşilik teologiyalıq qana emes, sayasi sauatsızdıq der edim. Sebebi, tipti din üşin küres degen (qiyaldağı halifattı ornatu-avt.) künniñ özinde bes qaruı say memleketterge qarsı jalañ qolmen jauğa şapqanday, wrısqa şığu aqımaqtıq ekenin olar tüsingen joq. Nätijesinde qaqtığıs oşaqtarına ketken erkek kindiktilerdiñ basım köpşiligi mert boldı.

 

«Zañ boyınşa din memleketten bölingen. Alayda dindi qoğamnan böle almaymız»

– Öziñiz aytqanday jıl basınan beri jüzege asırılıp kele jatqan 3 kezeñdi cikldıq «Jusan» operaciyası ayasında 516 jerlesimiz elge qayta oraldı, onıñ 357-si balalar. Däl osı taqılettes körşi Özbekstan da «Mehr» («Meyirim») operaciyasın wyımdastırıp 156 azamatın Taşkentke qaytardı. Qazaqstannıñ qazirgi jağdayında «saldardan sebepke» qağidası boyınşa qanday aldın-alu şaraları jasaluı qajet?

–  Qwdayğa senu adamnıñ psihologiyasına qatıstı qwbılıs. Äri dini senim de adamnıñ jüregine wyalaytın qwndılıq. Al qwndılıq dep bilgen düniesi üşin adam öziniñ janın da pida qılatındığın körip otırmız. Sondıqtan, dini közqarastarğa bölinudi memleketimiz öz ağısına qaldırmay belgili bir deñgeyde retteuşilik qızmet atqaratın uaqıt jetti. Zañ boyınşa din memleketten bölingen. Alayda dindi qoğamnan böle almaymız. Endi qaytadan ateistik qoğam qwra almaytındığınımız aydan anıq. Olay bolsa jas wrpaqtıñ sanasına qazirden bastap dwrıs bağdar beru jwmıstarına bilek sıbana kirisuimiz qajet. Älemdegi elderdiñ barlığı derlik zayırlı elder. Biraq köbine özderiniñ memlekettik ideologiyasına qoldau retindegi resmi moyındalğan konfessiyaları nemese dinderi bar. Tipti körşi Reseydiñ özinde mektepterde «Pravoslavie dini men mädenietiniñ tarihı» päni oqıtılıp keledi. Bwl zayırlılıq wstanımdarına qayşı emes. Biz de 2008 jıldardan bastap mektepterde «Dintanu negizderi», 2016 jıldan bastap «Dintanu jäne zayırlılıq negizderi» pänderin oqıtıp jatırmız. Biraq, bwl pänder fakul'tativ. Sabaq kestesiniñ soñına qoyıladı. Mwğalimder nemqwraylı qaraydı. Sondımen qatar atalmış pänniñ mazmwnında oquşılarğa ruhani bağdar beretin, dästürli dini közqarastardı ornıqtıruğa bağıttalğan taqırıptar öte az. Sonıñ saldarınan pän negizgi közdelgen maqsatın orındap otır dep aytuğa kelmeydi. Sondıqtan bwl pändegi dini plyuralizm taqırıbın (barlıq dinderdiñ tarihın qamtığan –avt.) azaytıp, özimizge qatıstı ruhani-qwndılıqtıq taqırıptardı molaytu uaqıt talabı, qoğamnıñ mwqtajı. Eger jasöspirimderge mektep qabırğasınan bastap dini, ruhani kompastıq bağdar bere almasaq, radikalizm men ekstremizmmen küres wzaqqa sozıladı. Al bwl bolaşaq bölşektenudiñ, tipti dini negizderdegi qaqtığıstardıñ bastaması bolıp tabıladı.

 

«Biz radikalizm-ekstremizm dep mwsılmandardıñ basın qosa almay jürgende prozelitistik wyımdar betimen ketti...»

– Käsibi-espert teolog retindegi täjiribeñiz boyınşa jaña prezidentke qanday wsınıs-talaptar aytasız? Qazaqstandıq qoğam san jağınan az bolğanımen köptegen toptarğa bölingenin köz körip jür. Mwnday agressiyalıq dini plyuralizm el keleşegine teris äser eteri sözsiz ğoy.

– Joğarıda da azdap toqtala ketkenimiz siyaqtı elimiz, halqımız san türli dini ağımdarğa kirip jatır. Tipti patşalıq reseydiñ şoqındıru sayasatı jürgizilgen twsta da qazaqta mwnday şoqınu deñgeyi bolmağan (keybir mamandardıñ pikirinşe  jüz mıñğa juıq özge dinge ötip ketken qandastarımız bar – avt.). Al biz radikalizm, ekstremizm dep mwsılmandardıñ basın qosa almay jürgende prozelitistik wyımdar betimen ketti deuge boladı. Ärine qwqıqtıq jağınan problema joq. Olar barlıq memlekettiñ qoyğan talaptarın orındap otırğan da şığar. El Konstituciyası boyınşa dini senim bostandığı berilgen, ärkim qalağan dinine kire aladı. Biraq bwl bolaşaq dini alauızdıqtıñ alğışarttarı ekendigin esten şığarmau kerek. Sol prozelitistik wyımdar qazirdiñ özinde minez körsete bastadı. Eldiñ rämizderin manswqtap, Otan qorğaudan bas tartıp jatqandarı da bar. Al osılay köbeye bersek, solay da boladı, nätijede birtwtas el bola alamız ba degen ülken swraq tuındaydı. Biraz uaqıttan soñ qay dinniñ ökili bilikke jetse, sol din mäjbürli türde prioritetke ie boladı. Osı sebepti de dini wyımdar äsirese jastarmen köp jwmıs jasap otır. Sondıqtan jahandanudıñ jalañ wrandarına jwtılıp ketpes üşin, wlttıq twtastıqtı saqtap qalu üşin dini biregeylik auaday qajet. Al bwl ideologiyanı memleket qolğa aluı kerek. Öz köleñkemizden özimiz qorqa bermey batıl qadamğa baru kerek. Qazaqtıñ ruhaniyatın, dininin, dästürin, mädenietin, wlttıq dünietanımın qamtığan arnayı pän engizilui kerek, äri bwl mindetti pän boluı tiis!

 

«Olar qos standartpen de ömir süre beredi...»

– Endi osı twsta köptiñ kökeyinde jürgen bir saual. Elbası resmi türde 2016 jılğı Aqtöbe, Almatı qalalarında bolğan terorlıq aktilerdiñ radikaldı sälafizmmen tikeley baylanıstı dep rastauına qaramastan nelikten äli künge deyin sälafizm ağımına qatıstı ötkir şeşimder qabıldanbauda. Jalpı, taldau twrğısınan kelgende sälafizmdi radikaldı jäne baysaldı dep bölip bağalau qanşalıqtı negizdi?

– Uahabo-salafizm qazirigi küngi eñ ötkir mäselelerdiñ biri. Onıñ ötkirligi qazirgi taralu qarqınında ğana emes, Qazaqstandıñ sayasi jağdayğa beyimdeluinde, jasırınuında. Bwl atalmış ağımnıñ qaupin tolıq sezinuge kedergi bolmaq. Tipti qazir qoğamda salafizm ideologiyasın wstanıp jürgen keybir azamattar bilikti qolpaştauda aldına jan salmaydı. Bwl olardıñ qos standartpen ömir süre beretindigin, şınayı beynesin jasıratındığın körsetedi. Bwl sipatı biliktiñ qatañ şeşimder qabıldauına jol bermey otır. Onıñ üstine Qazaqstan köptegen älem elderimen qarım-qatınas jasaydı. Olardıñ işinde Uahabizm ideologiyasına resmi basımdıq berip otırğan arab elderi de bar. Uahabizmge tiım salğan jağdayda osı qarım-qatınasqa sızat tüsui mümkin. Qarjılıq qatınastar, investiciyalıq kelisimder t.b. köptegen müddeler üşin äzirge tek ideyalıq qarsılıq jasalğanımen zañdıq tiım joq. Sol üşin de küresu mümkin emes. Radikaldılıq-baysaldılıq mäselesine kelgende, jalpı ideologiya retinde uahabo-salafizm ağımı radikaldılıqqa qwrılğan. Öz işinde birneşe tarmaqtarğa bölinuine qaramastan, oqitın kitaptarı, ruhani wstazdarı, jalpı közdeytin maqsattarı ortaq. Sondıqtan salafizmde jürgenderdiñ baysaldılıq pen radikaldanuınıñ arasın wstazdarınıñ bir uağızı, bwyrığı, nwsqauı ğana bölip twradı.

 

«Közge körinip twrğan qwndılıq bolmağan soñ kimniñ qolınan wstasa soğan erip ketedi»

– «Otan otbasınan bastaladı». Qazaqstanda on bes mıñğa juıq sälafizm seniminde dini auditoriya bar desedi. Al beyresmi derekterde tipti köp. Bwl otbasılarda tärtip, tüsinik qoğamnan tıs, özinşe derbes. Zayırlı-akademiyalıq bilimder men  därilik ekpelerden bas tartıp jatadı, demokratiyalıq principterge qırın qaraydı, köbine sauda-sattıqqa üyir keledi. Mwnday janwyalarda qanşa mıñdağan balalar ösip-jetilude. Erteñ bwrın-soñdı bilmek tügili boljap körmegen jaña tüsiniktegi buın tärbielenip şıqqanda san soğıp qalmaymız ba? Otbası institutınıñ irgesin qayta bekitu-mıqtau isi qanday formada jürgizilui tiis?

– Meniñ şırıldap aytatınım da osı. Dini sayasatta eki-aq jağday bar. Ne olar baqılauda boladı, ne baqılaudan şığıp ketedi. Qazir jalpı dini ahual twraqtı, baqılauda bolıp esepteledi. Al erteñ bwlıñğır. Bizdegi teris ağımdarğa ketudiñ bastı sebebi ruhani jwtañdıq. Köp otbasında wlttıq qwndılıqtar älsiz. Tipti qazir tolıq emes otbasılardıñ qatarı tım köp. Ol jerde tärbielenip jatqan balalar es bilgende ruhani izdeniske tüsedi, közge körinip twrğan qwndılıq bolmağan soñ kimniñ qolınan wstasa soğan erip ketedi. Sondıqtan otbasın bekituge qatıstı jwmıstar jasaluı tiis, ärine. Biraq bwl wzaq uaqıttı alatın şaruağa wqsaydı. Sondıqtan men mektepterde wlttıq-adamgerşilik qwndılıqtardı oqıtu kerek degen pikirdemin. Tım bolmasa, balalar özderiniñ ötkeniniñ qalay ekendigin, babalarımızdıñ qay jolda bolğandığın, qanday eñbekter jazğandığın, olardıñ mazmwnımen tanısıp şığar, teris ağımdarğa tap bolğan kezde qarsı qalqan bolar degen ümitten tuındağan oy. Äri bwl dini biregeyligimizdi saqtap qaluğa da ülken sep. Tek salafizm ğana emes, barşa dini ağımdarğa memleket tarapınan talaptar küşeytilui tiis. Qazir on mıñdağan qara közder şoqınıp ketti. Olardıñ wrpağı ne boladı? Talay tarihi dauıldarda, şoqındıru sayasattarında dini-ruhani birligimizdi bwzbağan wlt edik. Täuelsizdikten keyin bülinuimizge ne sebep? Ärine, keñestik tar ideologiyadan şıqqan elimizde ruhani haos payda boldı. Sol üşin de äli de bolsa dini ağımdardıñ qatarın tolıqtıratın auditoriya basım bolıp twr. Al mwnı jönge salatın memlekettik sayasat boluı kerek!

 

«...Jekelegen şeşimderde bireulerdiñ ıqpalı boluı mümkin»

– Qazaqstandağı dini instituttar men bilik közqarasına qatıstı bir saual. Keybir teologtardıñ pikirnşe bizdegi dini alañ maqsattı türde ärtürli «mektepterdiñ»  tartısına qwrılğan. Äri ol qaysıbir auditoriya basımdıqqa ie bolmas üşin qatañ baqılauda. Bwğan  sayasi qauipter tumas üşin köpbağıttılıqqa bilik müddeli degendi aytadı. Bwl qanşalıqtı şındıqqa janasadı? Osı ıqtimaldılıqtı eskersek, onda din men memleket özara belgili bir deñgeyde baylanısta boluı tiis degen oy tumay ma?

– Mwnday pikirlerdiñ barı ras. Biraq, men maman retinde aytarım, bizdiñ osı salağa jauaptı mekemeleriniñ basındağı azamattar qoldan osınday jağday jasap eldegi dini-ağımdıq tepe-teñdikti saqtap otıratınday sayasat jürgizetindigine senbeymin. bireulerdiñ ıqpalı boluı mümkin. Al, jalpılama onday negizge qwrılmağan. Qwralğan künniñ özinde bwl wzaq merzimdi sayasat bola almaydı. Sol özderi qamqor bolğan ağımnıñ auzına özderi tüsedi. Eldiñ işi bülinedi, jaqtastarı köbeyedi. Al qazir kimniñ jaqtası köp, bilik kimniñ qolında bolsa – söz sonıki!

– Endigi özekti mäselerdiñ biri sauattı, integraciyalıq biligi zor teolog kadrlardı dayarlau, qızmetpen qamtamasız etu jöninde. Dili bekem dintanuşılar dayındauda otandıq JOO äleueti qay deñgeyde? Olardıñ öz mamandığı boyınşa jwmısqa twruı qalay şeşilgen? Osızamanğı teologiya salası boyınşa qanday negizgi professiyalıq problemalardı atar ediñiz?

– Eilimizde naqtı dini bilim beretin oqu ornı Nwr-Mübäräk Egipet islam universiteti. Sonımen birge birneşe universitetterde teologiya, dintanu, islamtanu bağıttarı boyınşa mamandar dayarlanuda. Jalpılama alğanda eldegi mıqtı degen teologtardıñ basım böligi bilimin şet elderde alğandar nemese biliktiligin şet elderde kötergender. Al qazirgi zamannıñ talabına say, teologiyalıq talaptardı tolıq igergen mamandar äzirge sausaqpen sanarlıq. Bwnda ärine bilim bağdarlamalarınıñ mazmwnı, oqıtuşılardıñ biliktiligi siyaqtı faktorlar röl atqaradı. Degenmen qu şöppen auız sürtuge bolmaydı. Otandıq dintanu salası aqırındap qalıptasıp kele jatır. Jwmısqa ornalasu jağınan da asa kürdeli jağdayda emespiz. Qazir bilikti mamandarğa degen swranıs joğarı. Äsirese aymaqtarda swranıs bar. Sondıqtan  bwl bağıttı jetildire beru qajet dep sanaymın.

 

«Asıl arna» mäselesinde de ümitten küdik basım»

– Qazaq qoğamına tän gumandıq sipatı basım dästürli islam mektebiniñ ğılımi-praktikalıq  potencialın qalay bağalaysız? QR Din isteri jäne Azamattıq qoğam ministrligi, jergilikti Din isteri basqarmaları, QMDB, «Asıl arna» dini-ağartuşılıq arnası instituttarı arasında birizdi, jüyeli äri senimdi-möldir qarım-qatınas jürgizu arqılı eski älemniñ jaña twrğındarınıñ bar qajettilikterin qanağattandıratın twşımdı jauap berilse, dini alauızdıq äldeqayda kemui mümkin ğoy. Bizde osı platforma qalay äreket etedi?

– Dästürli islam mektebi degen wğım töñireginde biraz şaralar jasauğa talpınıstar bolğan. Alayda bwl jauaptı Ministrliktiñ bir jıldıq jobasımen şekteldi-au dep oylaymın. Olay bolatını bwl taqırıp boyınşa eñ bilikti mekeme Dini basqarma boluı kerek edi. Qazirgi Dini basqarmanıñ bağıtı mülde basqa jaqta. Ğılım men ağartuşılıq degen dünie kenjelep, dini dogmalıq däristerdiñ aynalasınan şığa almay jür. «Asıl arna» mäselesinde de ümitten küdik basım. Sebebi bwl Arnanı meniñ biluimşe şet el qarjılandıradı. Säykesinşe solardıñ talabı men mazmwnın negizge aladı. Sondıqtan birdi-ekili bağdarlamalar bolmasa tübegeyli dästürli islam mektebin wlıqtap ketedi deu qiın. Al resmi mekemeler zayırlılıq qağidaların alğa tartıp, barlığına teñ qaraymız degen sıltau aytıp därtürli islam mektebiniñ damu tetigin äzirleuge asıqpay otır. Sondıqtan dästürli islam mektebin qalıptastıru, damıtu boyınşa müddeli wyımdardıñ öziniñ auızbirşiligi jetispeydi qazir. Jekelegen twlğalar men mamandardıñ özi bir-biriniñ pikirin moyınday qoyuı ekitalay. Bwl dini biregeylik pen bolaşaq ruhani twtastıqtı saqtap qaluda asa mañızdı mäsele bolıp tabıladı.

– Qwrmetti Keñşilik mırza, qazirgi qazaqtildi temirqazıq teolog-maman retinde öziñizden törelik swrauğa jüginip edik. Twşımdı äri ötkir oy-pikirleriñiz üşin raqmet. Eldigimiz ben birligimiz mäñgi bolğay!

"The Qazaq Times"