Äzimbay Ğali, sayasattanuşı. Foto: QT

– Bwrın Keñester odağınıñ qwramında boldıq. Qazir Reseymen ortaq şekaramız da bar. Jalpı, qazirgi Qazaq-Resey qarım-qatınası qanday?

– Qazaq-Resey ara-qatınası öte kürdeli. Biraq dramalıq emes. Öytkeni Nazarbaev sonau Gorbaçevpen til tabısqan. Sodan keyin El'cinmen til tabıstı. Endi mine Putinmen til tabısuda. Barlığı da imperiyalıq piğıldağı adamdar. Gorbaçevtıñ özi «Soltüstik territoriyalardı tartıp alsaq qaytedi» - degen Soljenicınnıñ sözderine ergen. El'cin de, Putin de imperiyaşıl. ( Nazarbaev – red ) solardıñ köñilin tauıp, bizderdi soqqığa soldırmadı. Äytpese, «Ukrainağa şamamız jetpes, aldımen bizdi (Qazaqstandı – red) jalmayıq» dese, onda bizdiñ jağdayımız qiın bolar edi. Olarda da melitaristik, imperiyaşıl lobbi bar. «Qanşa köp aqşa jwmsaymız, endi äskerdi bir köreyik» degendey. Qazir Ukrainada bes jıl boldı soğıs jürip jatır. Biraq nätije joq. Qırımdı basında aldap alıp aldı. Qırım halqı oylağan, «balalarımız Mäskeude oqidı, jalaqımız Reseydikindey boladı, solardıñ qwramında bolsaq turister bizge qaptap keledi» dep. Biraq ömirde mülde basqaşa boldı. Halıq aldanıp qaldı. Sondıqtan Resey konfrantaciyağa barsañ öte qauipti memleket. Biraq bizdiñ prezident ondayğa jibermedi.

– Reseymen aradağı qarım-qatınasımızdan qanday qauip bar? 

– Birinşi qauip, bayqausızda sankciya alıp qaluımız mümkin. Ekinşi, olar (Resey – red) bizge «sender orıstarğa qazaqşa söyle dep talap qoyadı ekensiñder», «orıs mektepteri qısqarıp baradı eken» dep, äskeri intervenciya jasauı mümkin. Olarda bwğan sıltau bar. Biraq 4-5 jıl boldı olardıñ ekonomikalıq jağdayı naşarlap baradı. Qazaqstandı birden jaulap alu öte qiın. Qazaqstan Ukraina emes ıdırap jatqan. Bwdan bölek bizdiñ jağımızğa şığuğa müdelliler de boluı mümkin. 

– Osı qauipterden saqtanu üşin bizge öz küşimizge ğana senu kerek pe, joq älde Batıstıñ nemese AQŞ-tıñ antiresey, antiqıtay degen bastamaların paydalanuımız qajet pe?

– Birneşe halıqaralıq faktorlar bar. AQŞ pen Qıtay onday soğısqa jibermeydi. Reseydiñ öz oyı bar. Olar Süriya jäne Ukrainamen soğısıp jatır. Ekeuinde de pälendey nätije joq. Bärine de töleu kerek. Eşkim tegin soğısqısı kelmeydi. Sosın, olar Qazaqstannıñ äskeri küşin mölşerlep biledi. Eger jeñilip qalsa, Putin ornınan wşıp ketedi... AQŞ-pen jaraydı jau şığar. Al Qazaqstanğa tiiskende tağıda bir añızdardı oylap tabu kerek boladı. Mısalı: Süriyadağı soğısta bir sätsiz ayda 500 orıs adamı öldi. Bir wşaqta 300 adam qaytıs boldı. Sodan keyin tağı bir şayqasta 200 adam köz jwmdı. Ärine odan keyin bwnday köp şığın bolğan joq. Biraq öziniñ wzaq uaqıt soğısa almaytının körsetti. İşki resurs jetpeydi. Qazaqstan (Reseymen arada soğıs bola qalğan jağdayda – red) belgili bir därejede toytaruı mümkin. Jalpı, orıs halqı Reseyge jer qossañ «alaqay» deydi, al eger de twrmısı naşarlaytın bolsa, «bwl soğıs bizge kerek emes» dep şığa keledi. KSRO-nı qwlatıp tastadı ğoy. Orıs qoy onı qwlatqan, qazaq emes. Özderi öz memleketiniñ «şañırağın ortasına tüsirdi».

– Osı jerde Reseydegi jaldamalı äskerler jöninde aytsaq. Putin «oğan meniñ qatısım joq» dep otır. Biraq olar osı uaqıtqa deyin Süriya men Şığıs Ukrainada soğıstı. Endi keşe ğana Venesuelağa bardı degen aqparat taradı. Eger Qazaqstanda osınday jağday bola qalsa, Reseydiñ bizge jaldamalı äskerin kirgizu qauipi bar ma?

– Kirgizip jiberu qauipi bar. Biraq olar Şığıs Ukrainada biraz twrıp qaldı. Olardıñ sanı köp emes. Qazirdiñ özinde olardıñ sanı jetispeytin siyaqtı. Öytkeni Şığıs Ukrainadan Süriyağa, Süriyadan Ortalıq Afrikağa jiberip jatır. Sondıqtan onıñ da şığındarı şekteuli tärizdi... Jalpı, Putin keremet taktik, biraq öte naşar strateg. Ol alğaşqı bes qadamın mıqtı oylastıradı. Biraq altınşı qadamnan, onınşı qadamğa deyin ol tükke jaramaytın is bolıp şığadı. Ukrainanı ala almadı. Äskeri şığın asıp ketti. Ne jeñis joq, ne jeñilis joq. Endi qazir «äskerdi ol jaqtan şığaramız ba» - dep jatır. Süriyada da solay... 

– Endi eldiñ işine oyıssaq. Aqpan ayınıñ ayağında «Nwr Otan» partiyasınıñ qwrıltayı ötedi. Onda qanday bastamalar köterilui mümkin?

– Meniñ oyımşa, sonıñ aldında sinhrondı türde birneşe ministrdi alıp tastauı mümkin. Aldında «sender qorqaqsıñdar» dedi ğoy. Bwl qwrıltay deputattarı men Qazaqstan halqına senim ornatu. Biraq «endi barlığı jöndeledi» dep aytuı kerek. Olardı bekerden beker alıp tastamaydı. «Saylau boladı, bolmaydı» degen äñgime bizde köp jağdayda beker şıqpaydı. Onday äñgimeniñ şeti şığıp ketti. Bwl halıqtıñ reakciyasın bilu... Biraq saylau ötkizse de Nazarbaev qaladı. Janama ümitkerler bolsa da olar tükke twrğısız adamdar boladı. Jolpı, qoğamda Nazarbaev şoşıytınday narazılıq joq.

– Nazarbaev prezidenttikke tüspegen jağdayda tübi basqa prezidentti tañdauımız kerek qoy. Osığan Resey men Qıtay qanşalıqtı aralasadı? 

– Aralasadı. Biraq qanşalıqtı ekendigin bilmeymin. Dese de, bizdiñ keybir qayratkerler eki-üş jıl bwrın Reseydiñ aldında maymöñkelep jür. Nwrekeñ ayttı ğoy bir ret: «Parlament müşeleri men ministrler qazaqşa söylesin» dep. Bäri qazaq qoy bizde (küldi). Dariğa şığa keldi «ne pravilno» dep orısşa. Bwl « Putin, meni estip twrsıñ ba?» degen söz. Putin til mäselesine qattı köñil böledi. Qazir bizge intervenciya jasay almaydı. Biraq, ıqpaldı toptarı bar, olar qarjı aladı, keybir öziñizdiñ äriptesteriñiz bar Reseyden qarjılay kömek alatın. Keybir aqşa almay tegin jwmıs isteytin ideyalıq Reseyşilder bar. Olar qarjı almaydı. Bwnı öziniñ borışı sanaydı. Biraq (Reseydi – red) jaqtauşılar azayıp bara jatır. Qazir 91 payız qazaq, qazaq mektebinde oqidı. Meniñ zamanımdı bwl körsetkiş 50 payız bolatın...

“The Qazaq Times”