«Atuğa bwyrıq bergen kim?»: Şındığı aşılmay qoymaytın Jañaözen jañğırığı sarapşılar talqısında

29 qañtar Jañaözen twrğındarı Nwrlıbek Nwrğaliev pen Mwratbay Jwmağaliev ereuilden japa şekken 100-ge tarta azamattıñ aşıq hatın  Toqaevqa tapsıru üşin arnayı astanağa bardı. Olar bwğan deyin bwrınğı prezident Nazarbaev kezinde birneşe ret joldağanımen nätije bolmağan. Talap hatta halıqqa qarsı oq atqan jäne oğan atuğa bwyrıq bergen twlğalar anıqtalıp, esim-soyı naqtı atalsın,  «jeti ay ereuilde twrğan mwnayşılardıñ moral'dıq şığını tölensin, zardap şeken otbasılarına märtebe berilsin» delingen. Qara altınnıñ qaynarında otırıp, qayırşı küy keşken qaraşa jwrttıñ zañdı-tabiği ıza-bwlqınısı zañdı-sauattı, qwqıqtıq jolmen körinis berip jatır. Baysaldı qadam, orındı talapqa biliktiñ reakciyası qanday bolmaq?

Qazaqstan täuelsizdigi kezindegi eñ auır qayğınıñ biri äri bastısı Jañaözen taqırıbı ekeni aydan anıq. Bwl turalı otandıq, şeteldik (batıs pen reseylik) BAQ ärtürli derekti fil'mder men habarlar dayındadı. Dese de biri bauır eti balasınan, arqasüyer jarınan, endi biri äkesinen, äpkesinen qapıda ayırılıp qara jamılğan alaş jwrtı men täuelsiz sarapşılar, halıqaralıq wyımdar mwnaylı ölkedegi bütin qazaqtıñ tragediyasına şınayı bağa berilmegenin aytıp kele jatqanına on jılğa juıqtadı.

Joğın joqtap, naqaq ajal qwşqan qwrbandardıñ ruhın razı etpekke bel buğan belsendi aymaqtıñ belsendiligi men biliktiñ dayındığı jöninde jañaözendik pen sarapşılardıñ pikirin swrastırıp kördik.

Policiya oğınan jaralanıp, 28 märte ota jasatqan jañaözendik «soñğı ümitimiz Toqaevta» deydi

Ağayındı Maqsat pen Qayrat Dosmağambetovter äli şındığı aşıla qoymağan qayğılı oqiğanıñ aytıp tauısıp bolmas auır zardabın tarttı. Toqaevqa joldanğan talap hatqa qol qoyuşılardıñ biri, 36 jastağı Qayrat 2011 jılı Jañaözen qalasında bolğan qandı oqiğanı esine aldı:

Marqwm Maqsat Dosmağambetovtiñ auruhanada operaciya jasatıp şıqqannan soñğı sureti. Almatı, 2 säuir 2015 jıl. Foto: Azattıq

– Menen eki jas ülken ağam Maqsat oqiğa bolar künge deyin 7 ay boyı dalada jürdi. «ÖzenMwnayGaz» kompaniyasında mwnayşı bolıp isteytin. Jeltoqsannıñ 16-17 künderi ötken ereuilden keyin policeyler «wyımdastırdı» dep İİB-nıñ jertölesine kirgizip alıp, qol-ayağın baylap, mıltıqtıñ dümbisimen wrıp, bet süyekterin sındırıp tastağan edi. Sot  «jappay tärtipsizdikti wyımdastırdı» degen ayıppen altı jılğa jaza kesti. Betindegi süyegi sınğannan soñ onkologiyalıq auruğa aynalıp ketti. 2015 jılı densaulıq jağdayınıñ naşarlauına baylanıstı şarttı tärtippen bosap şığıp, sol küyi oñalmay 2018 jılı qıstıñ soñına qaray qaytıs boldı. Oğan deyin betinen alğan soqqınıñ saldarınan qaterli isikke wşırap, artınan otamen bir közin alıp tastağan bolatın, – dedi.

Jañaözendegi oqiğasında oq tiip jaralanğan Qayrat Dosmağambetov pen anası Oñaygül Dosmağambetova Almatı auruhanasında. 17 qazan 2013 jıl. Foto: Azattıq

1982 jılı tuğan jañaözendik Maqsat Dosmağambetovtıñ artında tört bala qalğan. Sonday-aq 16 jeltoqsan Qayrattıñ özi de japa şekken. Onıñ sözinşe, «koncert köruge kele jatıp, alañğa kire beris twsta arnayı jasaqtıñ atqan oğınan jambas süyeginen jaralanıp, küni büginge deyin 28 märte ota jasatqan». Sodan beri memleket tarapınan oğan bir jolı ğana 500 mıñ teñge ötemaqı tölengen. Dese de Qayrat qazirgi tañda jwmısqa jaramsız, ünemi öz qaltasınan üy jağdayında emdeletin körinedi. Ol prezidentke joldanğan talap hattan «ümittenetinin», hatta körsetilgen talaptar «orındı» ekenin aytadı.

«Bwyrıqtıñ kim bergenin Toqaev biledi»

Jañaözen ereuili kezinde joğarı instanciyada bolğan şendiler büginde odan da biik nemese soğan balamalı lauazımda otırğan twsta bwl talap orındala qoyuı älde «rwqsat etilgen deñgeyde» qaraluı mümkin be, anığı Toqaevtıñ qolınan kele me degen zañdı saual tuadı.

Belgili sayasattanuşı Äzimbay Ğali «Sayasat bolğandıqtan, bilikke küres maqsatında türli jağday boladı. Halıqqa, ärine, ädilettilik kerek qazaqtıñ qanın soğıssız tökkeni üşin. Meniñşe, biz ülken özgeriske kele jatırmız» deydi. Sarapşı atuğa kim bwyrıq bergenin «mümkin Toqaev biletin de şığar» dep meñzeydi. Ereuilden soñ el işinen habar taratqan sirek jurnalistiñ biri Qanat Tileuhan «Bwyrıqtı kim bergenin Toqaev ta, köpşilik te biledi dep oylaymın. Eñ bastısı, Jañaözen tragediyasınıñ el esinen ketpeui» dep sanaydı.

Qarajambas mwnayşılarınıñ beybit narazılığı. 2 mausım 2011 jıl. Foto: aktau-business.com

Atalğan talapqa Toqaevtıñ mümkin reakciyası turalı sarapşılardıñ pikiri är qilı. Äzimbay Ğali mwnı «qalay bolsa da Toqaevtıñ batıldığı jetpeydi, ol mwnı taktikalıq jağınan paydalanuı tiis, bwl taptırmas qwralı» dep bilse, al jurnalist Tileuhan «jañaözendikter talabı, ärine, qazirgi kezde orındalmaydı» deydi. Azamattıq jurnalistikağa üles qosıp jürgen maman «biraq biz jazıqsız oqqa wşqan bauırlarımızdıñ qwnın swray beruimiz kerek. Altay, Arqa, Qaratau, mwqım qazaq halqı osığan ün qosuı tiis. Qılmıs qaytalanbauı üşin ol jazalanuı şart qoy. Al qazaq qoğamında qılmıstıñ artına qılmıs jalğasadı. Jañaözen qandı qırğınınan keyin jazıqsız jandar sottaldı, wrıp-soğu arqılı kuälikter alındı, Bojenka sındı şınşıl azamat qwpiya jağdayda kisi qolınan köz jwmdı», – dep, ümitin talapşıl qoğamnıñ äreketşildigine artadı.

Bwğan qatıstı belgili qwqıq qorğauşı Abzal Qwspan da qazirgi jağday bwrınğıdan özgere qoymağandıqtan, bügingi «memleket basşısı Toqaevtıñ, «bwrınğı» basşılıq kezindegi eñ qanqwylı oqiğağa ob'ektivti bağa bere alması tüsinikti jayt» dep oylaydı. Biraq ol «bwl – Jañaözendikterdiñ äreketi mağınasız degendi bildirmeytinin» aytıp, «ärtürli deñgeyde, ärkim öz qolınan kelgenşe şındıqtı aşu, ädildikti qalpına keltiru bağıtında äreket jasay bergenderi kerek. Ol äreketterdiñ birinşi kezekte sol oqiğadan japa şekken jañaözendikterdiñ özderi tarapınan jasalğanı asa mañızdı!» deydi.     

Jalaqı mäselesin şeşudi talap etken 1800 mwnayşı jwmıstan quılıp, Jañaözen qalasınıñ ortalıq alañında aştıq jariyalağan säti. 14 qırküyek 2011 jıl. Foto: aktau-business.com

Halıq qalasa, han tüyesin soya alar ma?

Sayasattanuşı mäsele «kinälilerdi tauıp jazalauda» dese, tilşi äñgime «Toqaevtıñ osığan qatıstı adamdardıñ atı-jönin jariyalau emes» dep sanaydı. Qanat Tileuhan aytuınşa, mwnıñ sebebi olar «bäri belgili  adamdar: sol kezde oblıstı basqarğan Qırımbek Köşerbaev keyin vice-prem'er därejesine köterildi; jergilikti policiya departamentiniñ bölim basşıları İİM komitetterine jetekşilik etip ketti. Halıq bolıp ün qatu qajet».

Äzimbay Ğalidiñ payımdauınşa, is nasırğa şapqan jağdayda «Nazarbaev jazalauğa rwqsat beredi». Sayasi tehnolog eñ dwrısı «...kinäli kadrlardı qatañ jazalap, halıqtıñ köñilin ornına tüsiru qajet. Meyilinşe arı qaray uşıqtırmağan dwrıs. Halıqtıñ ızasın tarqatu üşin ayıptılar qoğam aldında aşıq jauapqa tartıluı kerek» deydi.

Ereuil küni. Foto: äleumettik jeli

«Bwrın elde «şıdayıq, egemen joldan şığıp qalmayıq» degen wlttıq sana basım boluşı edi, qazir äleumettik-taptıq, ölkelik sana qalıptasıp keledi» degen sayasattanuşı bilikke mınaday tegin keñes wsınadı:

– Biliktiñ endigi qadamı – halıq pen liderdi «satıp alıp», populizmge baruı qajet. Soğıspen tärbielengen eldi qwrıq-nayzamen şoşıta almaysıñ, äleumettik demeu-qarjılıq qoldau bildiru arqılı dialogqa kelumen şeşiledi bwl mäsele. Ayıptılardı populistik sipatta jazalap, sonımen qatar aymaqqa jaqsılıqtı jaudıru qajet. Jazalau bolsa, biliktiñ özgergenin, yağni jaña komanda kelgenin, Toqaevtıñ jeñgenin körsetedi. Halıq qalasa, han tüyesin soyadı degen bar ğoy. Jazalau şarası boluı tiis. Halıq narazılığın osılayşa kanalizaciyalau qajet.

Infraqwrılımdı damıtıp, jergilikti twrğınğa jağday jasap, İİM basşıların özgertu kerek. Nazarbaevtıñ janına jaqın bolğanına qaramastan, «qanday iri figura bolsa da qwrbandıq jasauğa» tura keledi. Sayasatta qwyqılju, qwrbındıq degen boladı, – deydi Äzimbay Ğali.

Jazalau scenariyi iedaldı nwsqa bolğanımen, onıñ jüzege asarına Qanat Tileuhan asa seniñkiremeydi. «Bilik qandayda bir status beredi dep oylamaymın» deydi. Öytkeni «bwlay etse, bilik öz qılmısın belgili bir därejede moyındağan boladı» degen ol:

– Sayasi jüye özgermegendikten bwğan sayasi bağa beru mümkin emes qoy. Qasımovtı jazalau nemese jauapqa tartu... qalayşa? Sol kezde-aq «qayta şıqsa, tağı da atuğa bwyrıq beretinin» aytıp, öz adamdarın aqtap aldı. Al jauapqa tartılğan bes policey qılmıstıq kodekste közdelgen «kisi öltiru» babımen emes, jay «qızmetin asıra paydalanu» ayıbımen jauapqa tartıldı. Artınşa uaqıtınan bwrın bostandıqqa şığıp ketti, – deydi.

Sarapşılar sapırısı: Jañaözendikter men bilik

«Halıq ta äbden öşigip alğan. Radikaldı köñil-küy basım, ımıralastıq joq» deydi sarapşı Ğali. Onıñ boljamına qarağanda, «Toqaevtıñ komandasınan keybiri tolıq bilikti alu üşin mwnı paydalanuı ıqtimal» körinedi. Sayasattanuşı qazirgi aq saray basınan sayasi dağdarıs keşirip jatqanın,  mwnıñ birden-bir sebebin qosbilik emes, «üşbastı» ükimet pen atqaruşı biliktiñ işinen şi şığuımen baylanıstıradı.

Jergilikti halıqtı "tınıştandıruğa" jwmıldırılğan arnayı jasaq. 17-20 jeltoqsan 2011 jıl. Foto: aşıq derekköz

– Twtas biliktiñ özi konservatorlar men progressivter bolıp ekige bölingen. Bir-birin şala tıñdaydı, keyde moyındamaydı, bir-birine bağınbaytın siyaqtı. Bilik bir ğana qolğa şoğırlanuı kerek. Bwl bwlğaq, uaqıtşa sayasi dağdarıstıñ qaşan ayaqtaları belgisiz.

Ketem degen adam, ketpek bolsañ zımıra degen princip bolu kerek. Sayasi lyustraciya jasau kerek, birinşi adam ğana özgerip qoymay, bwrınğı kadrlar ketu kerek jüyeden. ...Bilik qazir üşbastı boldı: biri Nwrekeñ, biri Toqaev jäne biri Dariğa. Qay bas ülken ekenin aytuğa boladı. Nazarbaevtıñ äkimşilik pärmeni mıqtıraq. Mwnday sayasi dağdarıstı toqtatu kerek. Nwrekeñ «aytqanımnan qaytpaymın, bilikti pälenşege berdim, bäriñ soğan qwlaq asıñdar» dep kesip aytsa dwrıs bolar edi. Racionaldı äreketterdi qolğa alğan dwrıs, – deydi sayasi tehnolog.

Jañaözendikterdiñ qiın-qıstau küninde qasında jürip, halıqtıñ mwñdı janarın köñilinen ötkizgen Qanat Tileuhan «ol jerde el otırğannan soñ, ekonomikalıq reforma jürgizip, infraqwrılımdı damıtu kerek. Olay etpegen jağdayda, sayasi twraqsız oşaqqa aynaluı mümkin» deydi. Jäne ol Qazaqstanda qos bilik bar degenge kelispeytinin jetkizdi.  Tileuhan «bizde jalğız bilik bar, ol – absolyuttik Nazarbaevtıñ biligi» dep sanaydı. Onıñ pikirinşe, «bilikte sayasatkerler joq». «Sayasatkerde kez kelgen närsege, ruhaniyat, äleumettik mäsele, sayasat, işki-sırtqı qatınas turalı poziciyası boluı qajet emes pe?» degen özindik ölşem-közqarası bar qoğam belsendisi:

– Bizdegi jağday uäzirlik, Osman imperiyasındağı swltanğa qızme tetetin paşalar deñgeyinde. Barlığı tek bir adamğa qızmet etedi.  ...Bilik kez kelgen mäseleni şeşude käsibi twrğıda dayın emes, halıqpen dialog ta ornata almaydı, jaltaq, tüyindi tarqatuda qauqarsız. Bwl özderin sayasi elita dep sanaytın adamdardıñ bir orında köp otıruınan tuğan biliktegi dağdarıs, – deydi.

Mwnayşılar. Foto: aşıq derekköz

Advokat Abzal Qwspan «eger arız bwl jolı da formal'dı türde qaralıp, ädettegidey şığarıp-salma jauappen şekteletin bolsa, onda bwl el-jwrttıñ, onda da tek Jañaözendikterdiñ emes, sol oqiğağa janı aşitın barlıq halıqtıñ aldında bwl biliktiñ qanşalıqtı beyşara, sorlı ekendigin däleldeytin kezekti mısal boladı» dep esepteydi.  Qwqıq qorğauşı mwnı «halıqtıñ bilikke senu şkalası bwrınğıdan beter qwldilauına» alıp keletinin alğa tartadı. Onıñ pikirinşe, «mwnday jağday wzaqqa sozıla bermesi anıq».

– Bilik üşin eñ qolaysız aymaq batıs öñiri, onıñ işinde Jañaözen ekeni belgili. Sondıqtan, bilik basındağılar jauapkerşilik mäselesin kötere almasa da, sol Jañaözendikterdiñ twrmıs jağdayın jasap, densaulıq pen bilim salasına köbirek köñil bölulerine tolıq mümkindikteri bar. Aqşa joq degen äñgime dalbasa, qazaqqa tük paydası joq ondağan, jüzdegen sport türlerine nemese LRT siyaqtı qaytarımı joq jobalarğa  bölinip jatqan milliardtarğa tek Jañaözen emes, biraz eldi mekenderge jol tartıp, sumen qamtamasız etuge boladı, – deydi halıq advokatı atanğan sarapşı Qwspan.

Aqtau halqı vice-prem'er Ömirzaq Şükeevpen kezdesuden keyin. 18 jeltoqsan 2011 jıl. Foto: aktau-business.com

Äzimbay Ğali özge sarapşılardıñ sözin qostay otırıp, mäsele «dereu şeşim tappasa, bükil batıs ölke qosılıp ketui mümkin» degen alañdauşılığın bildirdi. «Biliktiñ küştiligi – onıñ operativtiliginde. Tañdau jasay almay, dağdarıp twru jön jol emes» deydi ol.

Mwnda sayasi tehnologiyanıñ tereñdigi asa mañızdı. Sarapşı wsınğan scenariydiñ bir nwsqası boyınşa, «sol kezdegi basşınıñ bäri kinäli dep, negizgi ayıptılardı jappay jazalau qajet». Osılayşa «eñ radikaldı ädispen, yağni  wlttıq-äleumettik populizm men qarjılıq jarılqau arqılı mäseleni tüpkilikti şeşip, halıqtıñ aşuın basatınday jazalap, tazartu qajet» deydi. Esesine «elitanıñ tınıştığı, däuleti, iştegi-sırttağı aqşası, toqalı men balalarınıñ jağdayı qauipsiz bolatın» körinedi.

Prezident qolındağı «sayasi twtqındardı» sayasi imidjine qoldana bilse...

Qazaqstandağı beyresmi azamattıq qoğam institutınıñ ayaqqa twruın soñğı jıldarı anıq bayqauğa boladı. Dese de qwqıq qorğauşılar bilik belsendilerdi «ötip ketken aumaqqa qayta juımas» üşin neşe türli jasıtıp-juasıtu ädisin qoldanadı dep jii sınaydı. Osı orayda narazılar bıltır aymaqtağı  jwmıssızdıq mäselesin kötergennen soñ birneşe jıl bwrınğı bwzaqılıq äreketi üşin bes jılğa bas bostandığınan ayırılğan, keyin «sayasi twtqın» sanatına qosılğan Erjan Elşibaevtıñ da isin qayta tergeudi swradı. Däl osınday sipatta temir torda otırğandar az emes. «Sayasi astarı bar» ayıptau ükimimen qamalğan «sayasi twtqındar» qaşan jäne qanday sayasi jüyede bosaytını turalı qwqıq qorğauşı sarapşı Abzal Qwspan «tek Erjan emes, Mwhtar Jäkişev, Aron Atabek, Maks Boqaev jäne basqası bar, bwlardıñ bäriniñ esimi el auzında. Osınşa uaqıt boyı arısımızdı bosatuğa tolıq mümkindigi (sayasi, zañdıq-qwqıqtıq) bola twra bilik moyın bwrmay keldi» dep sınadı. Ol qazirgi bilik te «däl osı mäselede därmensizdik tanıtuda» deydi. «Äytpese, Toqaevtıñ aldına bwl mäsele bir emes, birneşe märte qoyıldı. Özime naqtı belgilisi, bıltırğı Wlttıq Keñeske azamattardı şaqırğanda, biraz bedeldi azamat osı mäseleni köldeneñ tartıp barmay qoyğan bolatın. Bwl jerde bilik (bwrınğısı bar, qazirgisi bar) wtılğanda da mıqtap wtıluda, birinşiden, olar osı kezge deyin attarı atalğan azamattardıñ naqqtı kinäsin däleldeytindey qoğam aldında oy-pikir qalıptastıra almadı. Olardıñ bar qoldarınan kelgeni, şeteldik, otandıq BAQ-tar qanşa aytıp-jazıp jatsa da estimegen küy tanıtıp, läm-mim auız aşpay qoydı. Bwl qoğam aldında atağan azamattardıñ äldeqaşan aqtalıp qoyğanınıñ anıq belgisi, el üşin qazir olar nağız batırlar, boldı!» – deydi adokat. Toqaev halıq aldında bedel jiğısı kelse, «onıñ naqtı äri töte jolı –  batırlardı (sayasi twtqındar – red.) temir tordan bosatu, Jañaözen oqiğasına ob'ektivti bağa beru» ekenin aytadı. Oğan bwl künniñ auılı alıs emestey tüyiledi eken.

Azamattıq belsendi, advokat Abzal Qwspan. Foto: sarapşınıñ jeke mwrağatınan

Al Qanat Tileuhan «prezident öziniñ memlekettik BAQ aldına şığıp, esep bermegen soñ, «Halıq ünine qwlaq asatın memleket» twjırımdamasın iske asıruı müldem mükin emes» dep topşılaydı. Onıñ twjıruına qarağanda, «bwl dekorativti demokratiya ornatqan Nazarbaev jüyesin uäde beru arqılı ärmen qaray jalğastıru ğana.  Azamattıq talapşıl qoğam oyanbayınşa, osılay jalğasa beredi, sayasi twtqındar köbeye beredi. Azamattıq qoğamnıñ swranısınan sapalı sayasatkerler payda boladı, sol kezde ğana birdeñe özgerui ıqtimal».

Täjiribeli jurnalist «sayasi quğınıñ» qır-sırı äleumettik topqa baylanıstı ärtürli jüretinin aytadı. Ol «belgili twlğalardan tartıp alatın bedeli, qızmeti, jiğan-tergeni bolsa, halıqtıñ eñ ayaulı düniesi ömiri ğana bar» deydi. Sondıqtan «el şükirşilikpen, «may jemesek te, qara nan äzirge boladı» degen psihologiyamen kün keşip otır. Negizi qandayda bir sayasi jüye özgeru üşin joğarıdan emes, tömennen bastaluı kerek. Mäseleni twrğın emes, azamat retinde sezingende ğana özgerister bastaladı. Meniñşe, tağdırlas postkeñestik elderdiñ sayasi sahnasında Zelinskiydiñ, Saakaşvilidiñ payda boluı – azamattıq qoğamnıñ talabınan» dep twjıradı.

Temirdey qarulanğan tärtip jasağı. Foto: aşıq derekköz

Sonday-aq sarapşı sayasi twtqın atanudıñ sırtında qoğamda nebir qitwrqı las ädisterdiñ qoldanılatının mälimdedi. Bwl jöninde:

– Eñ qorqınıştısı, bwrın zañmen jazalanuşı edi, al qazir öz pikir-haqına küresuşilerge qarsı kriminaldı küşter aralasuda. Mwnı köpbalalı analardıñ arasında jurnalisti soqqığa jığu, täuelsiz BAQ-qa şabuıldau, tetuşkalardıñ payda boluınan bayqauğa boladı, – deydi.

Äu basta...

2011 jılı tura Täuelsizdik küni Jañaözen qalasında policiya qarusız-beybit mwnayşılarğa oq atqan qayğılı oqiğa boldı. Aylap aştıq jariyalağanına qaramastan, talabı eşqanday oñ şeşim tappağandıqtan şarasız ereuilge şıqqan mwnayşılar men qala twrğındarı japa şekken. Jañaözen qalası men Mañğıstau oblısınıñ biligi policiyanıñ qaru qoldanuın «qorğanu» dep tüsindirdi.

Bilik beybit bwqarağa qol kötergen tragediyada, resmi derek boyınşa, 16 azamat qaza tauıp, jüzdegen adam jaralanğan. Qala twrğındarı men qwqıq qorğauşılar, qwrbandar sanı bwdan köp dep sanaydı. Mwnayşılar ereuiline qatısqan azamattardı qosqanda, 37 adam jazalandı. Bes policey men azaptau oqiğaları bolğan izolyatordıñ bastığı jauapqa tartıldı.

Qanat Tileuhan «Täuelsizdik kezeñi tarihındağı eñ auır tragediya endi qaytalanbası üşin eşqaşan wmıtılmauı qajet, biliktiñ aldınan şığa berui kerek» deydi.

"The Qazaq Times"