Qazaqstan älemniñ ıqtimal jaña migraciya tolqınına dayın ba?

Soñğı on jıldıqtağı jahandıq geo-sayasi bolmıstıñ kartinasınan biz halıqaralıq qatınastardıñ kürdeli jaña kezeñge ayaq basqanın añğardıq. Bwdan on jıl bwrınğı kezeñmen salıstırğanda bügingi älemniñ geosayasi bet-beynesi älde qayda kürdeli qayşılıqtarğa, äleumettik-ekonomikalqı dağdarıstarğa tolı. Tayau birneşe jıl işinde twtas älem kürdeli jahandıq jağdaylardı bastan ötkerdi. Geosayasi qayşılıqtardan tıs Covid-19 virusınıñ jahandıq pandemiyasın, sonıñ saldarınan bolğan ekonomikalıq belsendiliktiñ älsireui, jahandıq jetkizu tarmaqtarınıñ bülinui qatarlı. Al, qazir Resey-Ukraina soğısına baylanıstı älemde azıq-tülik qauipsizdiginiñ jaña problemaları tuındap otır.

Demek, bwl ürdister älem elderi üşin qaqtığıstar men qayşılıqtardıñ, dağdarıstardıñ dästürli emes qalıptağı jaña sınaqtarı payda boğanın ayqınday tüsedi. Tiisinşe, älem elderi halıqaralıq qatınastardıñ osı bir sın-qaterlerin şeşu joldarın izdeuine tura keldi. Bwnıñ qatarında jaña deñgeyge köterilgen jäne bwrınğıdan älde qayda auqımdı bola tüsken migraciya mäselesi de bar. Atap aytar bolsaq, BBW Bosqıdar isi jönindegi Joğarı Komissiyasınıñ deregine say, Resey Ukrainağa auqımdı äskeri küşpen kirgen 24 aqpannan tartıp, mamır ayınıñ bas şenine deyin elden şıqqan ukrainalıq bosqındar sanı 5,7 million adamnan asqan. Bosqındardıñ basım köbi Europa elderine qaray ağılğan bolsa, az böligi Qazaqstandı qamtığan TMD elderine kirgen.

Ukraina men Siriya jağdayına sılıstırğanda ukrainalıq bosqındar sanınıñ qısqa merzimde ösui älem elderiniñ nazarın audartpay qoymaydı. Biz ukrainalıq azamattardıñ ğana emes, soñğı birneşe ayda batıstıq salmaqtı sankciyalardıñ nätijesinde jwmıs orındarınıñ qısqaruı, şeteldik kompaniyalardıñ elden ketui jäne ekonomikanıñ qwldırauına ilese Reseyde emigranttar sanınıñ köbeye tüskenine kuä bolıp otırmız. Bwdan tıs Ukrainadağı soğıstıñ sırtqı äserlerinen azıq-tülik importı qısqarğan Oñtüstik jäne Oñtüstik-Şığıs Aziya elderinen de migraciyanıñ jaña tolqındarı payda boluı mümkin degen boljamdar bar.

Qazaqstan twrğısınan qarağanda, elimizdegi migraciya ürdisiniñ özindik erekşelikteri bar. Biz şetelderdegi qandastardıñ tarihi otanına oraluı sındı wzaq merzimdik köşi-qon bağdarlamasın jüzege asırıp kele jatqan el retinde, sonday-aq, osığan deyin Orta Aziyanıñ özge elderinen jäne belgili deñgeyde Oñtüstik Aziyadan, Orta-Şığıstan Reseyge jäne Şığıs Europağa bağıttalğan migraciya ağınınıñ tranzittik eli retinde de sanalamız. Al, qazirgidey jaña jağdayda Qazaqstannıñ köşi-qon sayasatı men onı zañdı jüzege asıru boyınşa dayındalğan qwqıqtıq normativtik qwjattardı jañartudıñ da kezek küttirmeytin mindetine tap kelemiz. Sebebi, Ortalıq Aziyadağı eñ iri el retinde biz atalğan öñirdegi özge eldermen salıstırğanda migraciya ağınınıñ joğarı jiiligine tws kelip otıramız.

Köşi-qon faktileri qwqıqtıq negizderi jağınan zañdı jäne zañsız bolıp bölinetinin belgili. Zañdı köşi-qon ürdisteri belgili deygeñde memlekettiñ baqılau mümkindiginiñ ayasında bolatındıqtan, onıñ qoğamğa keltiretin ziyan-zardaptarı salıstırmalı türde tömen boladı. Al, halıqaralıq migraciyanıñ işinde zañsız immigraciya köptegen eldiñ bas qatıratın probleması sanaladı. Sebebi, köptegen jağdayda zañsız immigraciyağa kriminaldı is-äreketter, köleñkeli biznes jüyesi ilese jüredi. Keltirilgen birqatar ataulı problemalarğa qosımşa, Qazaqstandağı zañsız immigraciyağa qarsı küres boyınşa özge de köptegen mäselelerdiñ bar ekeni dausız. Zañsız köşi-qonğa qarsı küres Qazaqstan üşin memlekettik qauipsizdikti qamtamasız etudiñ mañızdı bir böligi sanaladı.

Degenmen biz qazir elimizdegi zañsız köşi-qonğa qarsı küreste tap bolıp otırğan mäselelerdiñ biri retinde tolıq äri däyekti statistikalıq mälimetterdiñ, boljamdı naqtı körsetkişterdiñ bolmay otıruın anıq ayta alamız. Ökinişke oray elimizde migraciya men zañsız immigraciya, halıqaralıq köşi-qon mäseleleri jöninde qajetti ğılımi zertteuler, ğılımi täjiribeler öte az jürgiziude. Bwnıñ özi Qazaqstannıñ migraciya jäne zañsız migraciyanı retteude keşendi äri özine tän biregey stategiya tüze almay otıruınıñ bastı sebebi. Ğılımi-praktikalıq täjiribelerdiñ özindik nwsqalarınıñ bolmauınan Qazaqstan atalmış mäselelerdi şeşude köbine köp Birikken Wlttar Wyımı men Europa Qauipsizdik jäne Intımaqtastıq wyımınıñ wsınıstarına den qoyuğa mäjbür. Bwlardan bölek, jaña jahandıq jağday men migraciyanıñ ıqtimal jaña tolqınına qarsı şaralarda Ortalıq Aziya elderiniñ özara ıntımaqtasqan is-qimıldarı öñirdegi migraciyanıñ, äsirese zañsız immigraciyanı retteuge zor kömegin tigizedi.

Ärine, aytıp otırğan jaña sın-qaterler elimiz twrğısınan tübegeyli qauipti qwbılıs retinde qarastırılmauı kerek. Kez-kelgen kürdeli sın-qaterlerdiñ ala keletin ziyandı saldarına qosa memleket pen qoğam ökilderine beretin jaña mümkindikteri de qatar jüredi. Basqaruşı qwrılım men azamattardıñ bäsekege qabilettiligi joğarı jağdayda barlıq kürdeli jağdaylar jaratqan merzimdik mümkindikter damuğa jaña inerciyalıq küş berip otıratın jağdaylar da boladı. Elimiz birşama mol tabiği resurstarına ie bola otırıp, resurstardıñ igerude kenjelegen elderdiñ qatarına jatadı. Osı twtsa, ädette qauipti bolıp körinetin immigraciyanıñ (zañdı negizdegi) özindik oñ ıqpaldarınan paydalanuğa boladı. Aytalıq, Qazaqstannıñ Eñbek köşi-qonın retteudegi memlekettik sayasatı strategiyalıq twrğıdan memleket basımdıq bergen salalarğa, aytalıq nanotehnologiya, biotehnologiya, aqparattıq jüyeler, kölik jäne kommunikaciyalar, basqa da industriyalıq-inovaciyalıq qızmet salalarına joğarı bilikti şeteldik mamandardı tartudı közdeydi. YAğni, biz zañsız immigraciyağa qarsı kürese otırıp, zañdı jolmen jüzege asırılğan eñbek migranttarınıñ migraciyalıq ürdisine de qatısuşısı sanalamız.

Qazaqstan Respublikası jahandıq integraciyanıñ qatısuşısı jäne halıqaralıq qauımdastıqtıñ müşesi bola otırıp, migraciya, zañsı immigraciyanıñ jahandıq procesterinen, problemalarınan şet qala almaydı. Elimiz üşin alğanda işki jäne sırtqı köşi-qon bağıttarında özindik erekşelikteri de joq emes. Biz işke bağıttalğan immigraciya tolqınına qosa, sırtqa bağıttalğan sozılmalı emigraciyanıñ da ağınına döp kelgen memleketpiz. Bwl qazaqstandıqtardıñ bäsekege degen qabılettiliginiñ tömendeuine äser etetin faktordıñ biri qatarında moyındaluı, sol twrğıda zerttelip, sol twrğıda keşendi şaralar qabıldanuı tiis taqırıp.

Altınay Mwrat
Almatı oblısı, Tekeli qalası.
The Qazaq Times