«Jastar jılı» jalañ wrannıñ tasasında qalıp ketpey me?

Jaña zaman jastarınıñ jaña talaptarın elemeu uaqıt ağımın eskermegenmen birdey. Qazirgi uaqıtta jwmısqa ornalasudağı qiındıqtar, baspanasız ömir jäne nepotizm (tamır-tanıstıq) qazaqstandıq jastar üşin negizgi problemağa aynalıp otır. Osınday mäselelerdi şeşu maqsatında 2019 jıl Qazaqstandağı jastar jılı bolıp jariyalandı. Bwl jıl da jalğan wranmen bastalıp, artı halıqtıñ eti üyrengen butaforiyağa aynalıp ketpey me?! Ol üşin qanday problemalar bastı nazarda boluı tiis? Jastar jılı nesimen erekşelenui mümkin? Osı tektes saualdarğa jauaptı arnayı sarapşı mamandardan swrap körgen edik.

Däuren Babamwratov, «Bolaşaq» jastar qozğalısınıñ jetekşisi:

– Qazaq tarihında twñğış ret jastar jılı belgilenip otır. Bwl ülken betbwrıs, jastarğa birinşiden mümkindik, ekinşi jağınan jauapkerşilik. Jastar jılında meniñşe eskerilu kerek eñ bastı mäsele –  aymaqtar sabaqtastığı. Qanday is-şara ne jiın ötpesin, ol ärkez aymaqtardağı belsendi jastardı qamtuı kerek. YAğni, tek qana ortalıq pen Almatı Şımkent qana emes, bükil aymaqtardıñ belsendi jastarın bir jwdırıqqa jwmıldırılğan isterdi kütemiz. Ol solay bolarına senimdimin de. Tağı bir eskererlik dünie, jastarğa qatıstı atqarılar ister işinde olardıñ sapalı jäne mardımdı jalaqı alıp, öz isin döñgeletuine sebepker bolatın dağdılardı qalıptastıratın ädis täsilderdi täjribemen körsetetin şaralar köbirek bolsa. Sebebi, eñ negizgi maqsat –  bäsekege jäne jalpı zamanğa qabiletti jastardı tärbieleu. Däl sol uaqıtta «Jastar jılı» eken dep, bügingi jastardı tärbielep otırğan dästürli äri twraqtı is-şaralar da nazardan tıs qalmauı kerek. YAğni, döñgelek üstelder de, akciyalar men fleşmobtar da, treningter men seminarlar da qajet. Biraq olardıñ sapasın arttırıp, qwramına män beru kerekpiz. «Jastar jılınıñ» bastı maqsatı köpti tañqaldıru emes, jüyeli jwmıs istep, wzaq merzimdi nätije körsetu.

Atalğan taqırıp ayasında «Jas Otan» Jastar qanatınıñ törağası Daniyar Sündetbaevqa saual joldadıq. Biraq, berilgen jauapta 2019-şı jastar jılına qatıstı josparlanğan ister emes, ötken jılı atqarılğan isterdiñ qorıtındısı köbirek aytıldı. Zer salıp körelik:

– «Jas Otan» üşin 2018 jıl özgerister jılı boldı. Biıl memlekettik jastar sayasatında eleuli oqiğalardıñ biri «Jas Otannıñ» IV S'ezi ötti. Öñirlerden 1500-den astam belsendi jastar keldi. Nätijesinde «Jas Otannıñ» aldağı atqaratın jwmısı men jüzege asıratın jobaların talqıladıq. Qabıldanğan jobalardıñ birazın iske asırudı bastap kettik. Kelesi jılı sol jobalardı bwdan da auqımdı etip ötkizudi josparlap otırmız. Innovaciyalıq jobaları bar jastardı qoldau üşin «Nurintech» bayqauın üşinşi jıl qatarınan ötkizip otırmız. Biılğı jeñimpazdar anıqtaldı. Jastar jılında marapattaudı josparlap otırmız. Jastardıñ baspana mäselesi boyınşa köterilgen «7-20-25» jobasımen twrğın üyge qol jetkizu mümkindigi köbeydi. Jastar jılında jastar mäseleleri şeşimin tabadı dep ümittenemin. Biz jas qazaqstandıqtarğa arnalğan barlıq jobalarımızdı jaña auqımda ötkizuge dayındalıp jatırmız».

«Jas Otan» tarapınan atqarılğan is qatarında jwmıspen jäne baspanamen qamtu turalı naqtı wsınıstardı bile almadıq.

Arman Äubäkir, «Adırna» birlestiginiñ basşısı:

– Biıl jastar jılında wranğa tolı şaralar köp ötui mümkin. Biraq qanşa degenmen, jastardıñ birşama äleumettik mäseleleri de şeşimin tauıp qalar degen ümitim bar. Qazaqta «At aunağan jerinde tük qalar» degen söz bar. Jastarğa arnalğan jıl bolğan soñ az da bolsa oñ özgeris bolmay qoymaydı. Jastar jılı wrandatılğan bos iske wrınbauı üşin öz tarapımnan birneşe wsınıs jasağım keledi.

Birinşiden, büginde «aqıl-oydıñ, ideyanıñ şetelge ağıluı» ürdisin toqtatuğa naqtı äreket jasaluı tiis. Köptegen bilimdi, qolınan is keletin jastar şetelge köşip ketip, özge eldiñ müddesine eñbek etip jür. Soñğı jıldarı bwl körsetkiş eselep körinis tabuda. Bwl jağımsız jağdaymen küresu üşin jastarğa elde qaluına naqtı qoldau qajet. Jastardıñ innovaciyalıq ideyalar bayqauı jii ötkizilui tiis dep esepteymin. Ol jerde jeñimpazdar jobasınıñ tolıqtay iske asıp, öndiriske aynalğanı qarastırıluı tiis.

Ekinşiden, jalındap twrğan jastardıñ elge, memleketke qızmetin sarqa paydalanu üşin olardı qağazbastılıqtan arıltu kerek. Qızmette, türli jobalardı atqaruda jastar qağazbastılıqtan şarşap naqtı is atqaruğa degen şınayı qwlşınısınan ayrılıp qaladı.
Bizde, ökinişke oray, dästür sabaqtastığı joyılıp baradı. Ötken kün – tarix, bağa jetpes qwndılıq. Jastardıñ boyına wlttıq qwndılıqtardı siñirip, şın mänindegi patriot jastardı qalıptastıru üşin wlttıq mädenietimizdi jüyeli türde nasixattau kerekpiz. Öz mädenietin, tarixı men tamırın dwrıs bilmegen jastar eşqaşan tolıqqandı twlğa bolıp qalıptasa almaydı. Bwl ideyanıñ «Ruxani jañğıru» bağdarlamasımen ündesip jatqan jayı bar.

Üşinşiden, aldıñğı tolqın ağalardıñ täjiribesin qoldanıp, qatelikterinen sabaq alıp, dwrıs is-äreketin boyğa siñiru, üyrenu dästüri üzilip baradı. Sol üşin är salada jetistikke jetken ğalımdarmen kezdesuler qatarı köp boluı tiis. Jastar – qazaq eliniñ bolaşağı. «Almas qılış qın tübinde jatpas» degendey qazaqtı twğırı nıq, şañırağı biik el etetin jüreginde otı bar jastar.

Sonımen...

Elimiz täuelsizdiktiñ 28-şi jılına ayaq bastı. Täuelsiz Qazaqstan retinde osı jıldar aralığında san türli reformalar qabıldandı. Bügingi künge deyingi sayasi bağdarlamalardıñ nätijesin bağamdap qarasaq, kez kelgen bastama köterilgennen bastap törtkül düniege jar salıp qabıldanadı, ortan belge kelgende bäseñdep, soñında wmıt qaladı. Qanday da bir jañalıq bolsa, halıq tarapı kezekti märte qoğamdı aldausıratudıñ siqı dep aytarlıqtay män bermeytin bolğan. Birneşe bastamalar osınday wranmen bastalıp, nauqanşıldıqqa aynalıp kete beredi. Soñında «köp qaynağan sorpanıñ» küyin keşedi. 2017 jılı Astana qalasınıñ äkimdiginde ötken jinalısta Astananıñ sol kezdegi äkimi Äset Isekeşov esep berip, «Bizdiñ bilim basqarmasınıñ qızmetkerleriniñ jalaqısı 150 mıñ teñge jäne barlığı baspanamen qamtamasız etilgen» – degen bolatın. Al prezident N.Nazarbaev jurnalistermen kezdesu barısında baspana mäselesine qatıstı: «Eger (otbasıda) eki adam Qazaqstandağı ortaşa jalaqımen jwmıs istese, bwl şamamen 500 mıñ teñge, onda 50 mıñ teñge degen sonşalıqtı köp aqşa emes, onıñ üstine aqırın-aqırın tölep bitiredi», – dedi. Şıntuayına kelgende, salıstırmalı türde otbasınıñ bir müşesi 45-60 mıñ teñgeniñ arasında aylıq aladı jäne basım köpşiligi baspanamen qamtamasız etilmegen. Baspanasız sendelip jürgen jastar jetkilikti. Eki qolğa bir kürek tabılmay, jwmıssızdıqtıñ dendep twrğanı tağı bar. Äli künge deyin naqtı şeşimin tappağan tüytkildi mäseleler saldarınan şetelge ağılğan jastar sanı arttı. 2018 jıldıñ basınan beri 7000-ğa juıq otandasımız özge eldiñ twrğınına aynalğan. Olardıñ basım köpşiligi jas otbasılar. Articlekz.com saytınıñ mälimeti boyınşa, 2013 jılı jwmıssızdıq deñgeyi 5,4% yağni jwmıssızdar sanı 488,1 mıñ adam bolğan. Al 2016 jıldıñ üşinşi toqsanında jastar arasındağı jwmıssızdıqtıñ deñgeyi 4,6%-ğa azaysa, 2017 jıldıñ törtinşi toqsanında jwmıssızdıq deñgeyi Qazaqstannıñ 16 öñiriniñ jeteuinde birşama tömendegen. 2018 jılğı statistikağa boyınşa, Qazaqstanda jastar arasındağı jwmıssızdıq deñgeyi 3,9%-ğa qısqarğan. Bizdegi statistikağa jüginsek, jwmıssızdıq sanı jıl ötken sayın qısqarğanday. Biraq qazirgi künniñ özinde 82 mıñ jas jwmıssız jür. Endi osı cifrdı bes esege köbeytseñiz, naqtı jwmıssız adam sanı belgili boladı...

Bıltır «Ruhani jañğıru» bağdarlamasınıñ jalğası jüyeli sayasi reformalarğa jalğasar degen ümit te az bolmadı. Al 2019 jıl «Jastar jılı» dep jar salğannan keyin, qağazbastılıq azayıp, nätijeli jwmıs qolğa alınuı tiis. Äytpese, bwl da jıldağıday jeleuletip, halıqtı aldausıratıp ötetin «aytulı datalar» nemese üy şatırına ilingen jıltıraq banner küyinde qalıp qoymasına kim kepil?!

"The Qazaq Tımes"