«جاستار جىلى» جالاڭ ۇراننىڭ تاساسىندا قالىپ كەتپەي مە؟

جاڭا زامان جاستارىنىڭ جاڭا تالاپتارىن ەلەمەۋ ۋاقىت اعىمىن ەسكەرمەگەنمەن بىردەي. قازىرگى ۋاقىتتا جۇمىسقا ورنالاسۋداعى قيىندىقتار، باسپاناسىز ءومىر جانە نەپوتيزم (تامىر-تانىستىق) قازاقستاندىق جاستار ءۇشىن نەگىزگى پروبلەماعا اينالىپ وتىر. وسىنداي ماسەلەلەردى شەشۋ ماقساتىندا 2019 جىل قازاقستانداعى جاستار جىلى بولىپ جاريالاندى. بۇل جىل دا جالعان ۇرانمەن باستالىپ، ارتى حالىقتىڭ ەتى ۇيرەنگەن بۋتافورياعا اينالىپ كەتپەي مە؟! ول ءۇشىن قانداي پروبلەمالار باستى نازاردا بولۋى ءتيىس؟ جاستار جىلى نەسىمەن ەرەكشەلەنۋى مۇمكىن؟ وسى تەكتەس ساۋالدارعا جاۋاپتى ارنايى ساراپشى مامانداردان سۇراپ كورگەن ەدىك.

داۋرەن بابامۇراتوۆ، «بولاشاق» جاستار قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى:

– قازاق تاريحىندا تۇڭعىش رەت جاستار جىلى بەلگىلەنىپ وتىر. بۇل ۇلكەن بەتبۇرىس، جاستارعا بىرىنشىدەن مۇمكىندىك، ەكىنشى جاعىنان جاۋاپكەرشىلىك. جاستار جىلىندا مەنىڭشە ەسكەرىلۋ كەرەك ەڭ باستى ماسەلە –  ايماقتار ساباقتاستىعى. قانداي ءىس-شارا نە جيىن وتپەسىن، ول اركەز ايماقتارداعى بەلسەندى جاستاردى قامتۋى كەرەك. ياعني، تەك قانا ورتالىق پەن الماتى شىمكەنت قانا ەمەس، بۇكىل ايماقتاردىڭ بەلسەندى جاستارىن ءبىر جۇدىرىققا جۇمىلدىرىلعان ىستەردى كۇتەمىز. ول سولاي بولارىنا سەنىمدىمىن دە. تاعى ءبىر ەسكەرەرلىك دۇنيە، جاستارعا قاتىستى اتقارىلار ىستەر ىشىندە ولاردىڭ ساپالى جانە ماردىمدى جالاقى الىپ، ءوز ءىسىن دوڭگەلەتۋىنە سەبەپكەر بولاتىن داعدىلاردى قالىپتاستىراتىن ءادىس تاسىلدەردى تاجريبەمەن كورسەتەتىن شارالار كوبىرەك بولسا. سەبەبى، ەڭ نەگىزگى ماقسات –  باسەكەگە جانە جالپى زامانعا قابىلەتتى جاستاردى تاربيەلەۋ. ءدال سول ۋاقىتتا «جاستار جىلى» ەكەن دەپ، بۇگىنگى جاستاردى تاربيەلەپ وتىرعان ءداستۇرلى ءارى تۇراقتى ءىس-شارالار دا نازاردان تىس قالماۋى كەرەك. ياعني، دوڭگەلەك ۇستەلدەر دە، اكتسيالار مەن فلەشموبتار دا، ترەنينگتەر مەن سەمينارلار دا قاجەت. بىراق ولاردىڭ ساپاسىن ارتتىرىپ، قۇرامىنا ءمان بەرۋ كەرەكپىز. «جاستار جىلىنىڭ» باستى ماقساتى كوپتى تاڭقالدىرۋ ەمەس، جۇيەلى جۇمىس ىستەپ، ۇزاق مەرزىمدى ناتيجە كورسەتۋ.

اتالعان تاقىرىپ اياسىندا «جاس وتان» جاستار قاناتىنىڭ توراعاسى دانيار سۇندەتباەۆقا ساۋال جولدادىق. بىراق، بەرىلگەن جاۋاپتا 2019-شى جاستار جىلىنا قاتىستى جوسپارلانعان ىستەر ەمەس، وتكەن جىلى اتقارىلعان ىستەردىڭ قورىتىندىسى كوبىرەك ايتىلدى. زەر سالىپ كورەلىك:

– «جاس وتان» ءۇشىن 2018 جىل وزگەرىستەر جىلى بولدى. بيىل مەملەكەتتىك جاستار ساياساتىندا ەلەۋلى وقيعالاردىڭ ءبىرى «جاس وتاننىڭ» IV سەزى ءوتتى. وڭىرلەردەن 1500-دەن استام بەلسەندى جاستار كەلدى. ناتيجەسىندە «جاس وتاننىڭ» الداعى اتقاراتىن جۇمىسى مەن جۇزەگە اسىراتىن جوبالارىن تالقىلادىق. قابىلدانعان جوبالاردىڭ ءبىرازىن ىسكە اسىرۋدى باستاپ كەتتىك. كەلەسى جىلى سول جوبالاردى بۇدان دا اۋقىمدى ەتىپ وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. يننوۆاتسيالىق جوبالارى بار جاستاردى قولداۋ ءۇشىن «Nurintech» بايقاۋىن ءۇشىنشى جىل قاتارىنان وتكىزىپ وتىرمىز. بيىلعى جەڭىمپازدار انىقتالدى. جاستار جىلىندا ماراپاتتاۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. جاستاردىڭ باسپانا ماسەلەسى بويىنشا كوتەرىلگەن «7-20-25» جوباسىمەن تۇرعىن ۇيگە قول جەتكىزۋ مۇمكىندىگى كوبەيدى. جاستار جىلىندا جاستار ماسەلەلەرى شەشىمىن تابادى دەپ ۇمىتتەنەمىن. ءبىز جاس قازاقستاندىقتارعا ارنالعان بارلىق جوبالارىمىزدى جاڭا اۋقىمدا وتكىزۋگە دايىندالىپ جاتىرمىز».

«جاس وتان» تاراپىنان اتقارىلعان ءىس قاتارىندا جۇمىسپەن جانە باسپانامەن قامتۋ تۋرالى ناقتى ۇسىنىستاردى بىلە المادىق.

ارمان اۋباكىر، «ادىرنا» بىرلەستىگىنىڭ باسشىسى:

– بيىل جاستار جىلىندا ۇرانعا تولى شارالار كوپ ءوتۋى مۇمكىن. بىراق قانشا دەگەنمەن، جاستاردىڭ ءبىرشاما الەۋمەتتىك ماسەلەلەرى دە شەشىمىن تاۋىپ قالار دەگەن ءۇمىتىم بار. قازاقتا «ات اۋناعان جەرىندە تۇك قالار» دەگەن ءسوز بار. جاستارعا ارنالعان جىل بولعان سوڭ از دا بولسا وڭ وزگەرىس بولماي قويمايدى. جاستار جىلى ۇرانداتىلعان بوس ىسكە ۇرىنباۋى ءۇشىن ءوز تاراپىمنان بىرنەشە ۇسىنىس جاساعىم كەلەدى.

بىرىنشىدەن، بۇگىندە «اقىل-ويدىڭ، يدەيانىڭ شەتەلگە اعىلۋى» ءۇردىسىن توقتاتۋعا ناقتى ارەكەت جاسالۋى ءتيىس. كوپتەگەن ءبىلىمدى، قولىنان ءىس كەلەتىن جاستار شەتەلگە كوشىپ كەتىپ، وزگە ەلدىڭ مۇددەسىنە ەڭبەك ەتىپ ءجۇر. سوڭعى جىلدارى بۇل كورسەتكىش ەسەلەپ كورىنىس تابۋدا. بۇل جاعىمسىز جاعدايمەن كۇرەسۋ ءۇشىن جاستارعا ەلدە قالۋىنا ناقتى قولداۋ قاجەت. جاستاردىڭ يننوۆاتسيالىق يدەيالار بايقاۋى ءجيى وتكىزىلۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىن. ول جەردە جەڭىمپازدار جوباسىنىڭ تولىقتاي ىسكە اسىپ، وندىرىسكە اينالعانى قاراستىرىلۋى ءتيىس.

ەكىنشىدەن، جالىنداپ تۇرعان جاستاردىڭ ەلگە، مەملەكەتكە قىزمەتىن سارقا پايدالانۋ ءۇشىن ولاردى قاعازباستىلىقتان ارىلتۋ كەرەك. قىزمەتتە، ءتۇرلى جوبالاردى اتقارۋدا جاستار قاعازباستىلىقتان شارشاپ ناقتى ءىس اتقارۋعا دەگەن شىنايى قۇلشىنىسىنان ايرىلىپ قالادى.
بىزدە، وكىنىشكە وراي، ءداستۇر ساباقتاستىعى جويىلىپ بارادى. وتكەن كۇن – تاريx, باعا جەتپەس قۇندىلىق. جاستاردىڭ بويىنا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ءسىڭىرىپ، شىن مانىندەگى پاتريوت جاستاردى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى جۇيەلى تۇردە ناسيxاتتاۋ كەرەكپىز. ءوز مادەنيەتىن، تاريxى مەن تامىرىن دۇرىس بىلمەگەن جاستار ەشقاشان تولىققاندى تۇلعا بولىپ قالىپتاسا المايدى. بۇل يدەيانىڭ «رۋxاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىمەن ۇندەسىپ جاتقان جايى بار.

ۇشىنشىدەن، الدىڭعى تولقىن اعالاردىڭ تاجىريبەسىن قولدانىپ، قاتەلىكتەرىنەن ساباق الىپ، دۇرىس ءىس-ارەكەتىن بويعا ءسىڭىرۋ، ۇيرەنۋ ءداستۇرى ءۇزىلىپ بارادى. سول ءۇشىن ءار سالادا جەتىستىككە جەتكەن عالىمدارمەن كەزدەسۋلەر قاتارى كوپ بولۋى ءتيىس. جاستار – قازاق ەلىنىڭ بولاشاعى. «الماس قىلىش قىن تۇبىندە جاتپاس» دەگەندەي قازاقتى تۇعىرى نىق، شاڭىراعى بيىك ەل ەتەتىن جۇرەگىندە وتى بار جاستار.

سونىمەن...

ەلىمىز تاۋەلسىزدىكتىڭ 28-ءشى جىلىنا اياق باستى. تاۋەلسىز قازاقستان رەتىندە وسى جىلدار ارالىعىندا سان ءتۇرلى رەفورمالار قابىلداندى. بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى ساياسي باعدارلامالاردىڭ ناتيجەسىن باعامداپ قاراساق، كەز كەلگەن باستاما كوتەرىلگەننەن باستاپ تورتكۇل دۇنيەگە جار سالىپ قابىلدانادى، ورتان بەلگە كەلگەندە باسەڭدەپ، سوڭىندا ۇمىت قالادى. قانداي دا ءبىر جاڭالىق بولسا، حالىق تاراپى كەزەكتى مارتە قوعامدى الداۋسىراتۋدىڭ سيقى دەپ ايتارلىقتاي ءمان بەرمەيتىن بولعان. بىرنەشە باستامالار وسىنداي ۇرانمەن باستالىپ، ناۋقانشىلدىققا اينالىپ كەتە بەرەدى. سوڭىندا «كوپ قايناعان سورپانىڭ» كۇيىن كەشەدى. 2017 جىلى استانا قالاسىنىڭ اكىمدىگىندە وتكەن جينالىستا استانانىڭ سول كەزدەگى اكىمى اسەت يسەكەشوۆ ەسەپ بەرىپ، «ءبىزدىڭ ءبىلىم باسقارماسىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسى 150 مىڭ تەڭگە جانە بارلىعى باسپانامەن قامتاماسىز ەتىلگەن» – دەگەن بولاتىن. ال پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ جۋرناليستەرمەن كەزدەسۋ بارىسىندا باسپانا ماسەلەسىنە قاتىستى: «ەگەر (وتباسىدا) ەكى ادام قازاقستانداعى ورتاشا جالاقىمەن جۇمىس ىستەسە، بۇل شامامەن 500 مىڭ تەڭگە، وندا 50 مىڭ تەڭگە دەگەن سونشالىقتى كوپ اقشا ەمەس، ونىڭ ۇستىنە اقىرىن-اقىرىن تولەپ بىتىرەدى»، – دەدى. شىنتۋايىنا كەلگەندە، سالىستىرمالى تۇردە وتباسىنىڭ ءبىر مۇشەسى 45-60 مىڭ تەڭگەنىڭ اراسىندا ايلىق الادى جانە باسىم كوپشىلىگى باسپانامەن قامتاماسىز ەتىلمەگەن. باسپاناسىز سەندەلىپ جۇرگەن جاستار جەتكىلىكتى. ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تابىلماي، جۇمىسسىزدىقتىڭ دەندەپ تۇرعانى تاعى بار. ءالى كۇنگە دەيىن ناقتى شەشىمىن تاپپاعان تۇيتكىلدى ماسەلەلەر سالدارىنان شەتەلگە اعىلعان جاستار سانى ارتتى. 2018 جىلدىڭ باسىنان بەرى 7000-عا جۋىق وتانداسىمىز وزگە ەلدىڭ تۇرعىنىنا اينالعان. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى جاس وتباسىلار. Articlekz.com سايتىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، 2013 جىلى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى 5,4% ياعني جۇمىسسىزدار سانى 488,1 مىڭ ادام بولعان. ال 2016 جىلدىڭ ءۇشىنشى توقسانىندا جاستار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىقتىڭ دەڭگەيى 4,6%-عا ازايسا، 2017 جىلدىڭ ءتورتىنشى توقسانىندا جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى قازاقستاننىڭ 16 ءوڭىرىنىڭ جەتەۋىندە ءبىرشاما تومەندەگەن. 2018 جىلعى ستاتيستيكاعا بويىنشا، قازاقستاندا جاستار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى 3,9%-عا قىسقارعان. بىزدەگى ستاتيستيكاعا جۇگىنسەك، جۇمىسسىزدىق سانى جىل وتكەن سايىن قىسقارعانداي. بىراق قازىرگى كۇننىڭ وزىندە 82 مىڭ جاس جۇمىسسىز ءجۇر. ەندى وسى تسيفردى بەس ەسەگە كوبەيتسەڭىز، ناقتى جۇمىسسىز ادام سانى بەلگىلى بولادى...

بىلتىر «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنىڭ جالعاسى جۇيەلى ساياسي رەفورمالارعا جالعاسار دەگەن ءۇمىت تە از بولمادى. ال 2019 جىل «جاستار جىلى» دەپ جار سالعاننان كەيىن، قاعازباستىلىق ازايىپ، ناتيجەلى جۇمىس قولعا الىنۋى ءتيىس. ايتپەسە، بۇل دا جىلداعىداي جەلەۋلەتىپ، حالىقتى الداۋسىراتىپ وتەتىن «ايتۋلى داتالار» نەمەسە ءۇي شاتىرىنا ىلىنگەن جىلتىراق باننەر كۇيىندە قالىپ قويماسىنا كىم كەپىل؟!

"The Qazaq Tımes"