Iran ortalıq qalası Tehran. Foto: The Times.

AQŞ Irannıñ mwnay salasına bağıttağan jaña äri qatañ sankciyanı iske qostı. Iran ekonomikası mwnay eksportına baylanğan. Sondıqtan, AQŞ sankciyası Tehran (Tegeran) biligi üşin tım auır soqqı. Bwl qazirgi halıqaralıq jağdaydıñ eñ tüytkildi twsına aynaldı. Sebebi, Iran jöninde Europa men Amerikanıñ  közqarası bir jerden şıqpay otır. Europalıq Odaq qazirge Iranmen mwnay saudasın jasaytın kompaniyalardı qoldaytının añğartuda. Alayda, bwl kompaniyalar Iranmen bolğan istestigin jalğastırsa AQŞ sankciyasınıñ soqqısın qabıldaytını anıq.

Iran prezidenti Hasan Ruhani AQŞ sankciyasına baylanıstı arnayı mälimdeme jasap, sankciyanıñ nätijesiz bolatının ayttı. «Kesip ayta alamız, AQŞ-tıñ Iranğa qaratqan jaulıq äreketi igilikti bolmaydı. Sebebi, olar qadam sayın keri şeginude», – dedi.

Iranğa bağıttalğan ekonomikalıq sankciyanıñ qayta iske qosıluı tikeley Tramp biligimen qatıstı. Tramp AQŞ tağına kele salısımen 2015 jılı qol qoyılğan «Ortaq qadam – Iran yadrolıq kelisimin» sınğa aldı. Bwl kelisim boyınşa, Iran jäne özge altı iri yadrolıq elder kelissöz üsteline kelgen. Onda Irannıñ yadrolıq qaru öndirui toqtatıladı, onıñ esesine osı elge bağıttalğan ekonomikalıq qısım alınıp tastaladı. Sonday-aq, kelisimde Irannıñ yadrolıq nısandarı BWW tarabınan baqılauğa alınadı. Al, baqılauşı ekspertter yadrolıq nısandarğa tek Tehran rwqsatımen kire alatın bolıp belgilengen.

Tramptıñ aytuınşa bwl Irannıñ yadrolıq qaru öndiruin jeterlik därejede şektey almaydı. Onımen qosa, AQŞ prezidenti izrail'dik barlau agentteriniñ mälimetterin alğa tarta otırıp, Irandı basqarılmalı zımırandardı damıtıp otırğanın aytqan. Osı uäjderin alğa tartqan Tramp birjaqtılı şeşim jasap, Iran yadrolıq kelisiminen şığıp ketti jäne ekonomikalıq sankciyanı qayta iske qostı. Biraq, 2015 jılğı kelisimge qol qoyğan özge elder Iran kelisimdi atqarıp otır dep qaraydı.

Europalıq elder bwl jolı AQŞ jağına şıqpadı jäne bwrınğıday Qwrama Ştatqa wqsas sankciyağa ilespedi. EO elderi Iranmen jasasqan kelisimde qala beredi degen pikirler bar. Sebebi, Europa elderi Parsı şığanağındağı mwnayğa köbirek täueldi. Alayda, twtas EO üşin sayasi şeşim Iran jağına bwrılğanımen, bwl jekelegen europalıq kompaniyalarğa tiimdi boluı ekitalay. Sebebi, älemdik sauda jüyesindegi AQŞ-tıñ salmağı älemdik iri kompaniyalar üşin eskermese bolmaytın jayt. Qazirdiñ özinde keyin iri kompaniyalar Iranğa salğan sankciyasın toqtatıp, mwnay satıp aludı qısqarttı.

AQŞ-tıñ kezekti sankciyası Iran ekonomikasınıñ küre tamırına tietini şın. Iranmen istestik ornatqan kompaniyalar üşin Qwrama Ştattıñ şekarası jabıq. Bwdan da bölek AQŞ sankciyasınıñ tolıp jatqan mazmwndarı bar.

Sankciyadan jaltarudıñ jolı bar ma?

Europa Odağı ögizdi de öltirmeytin, arbanı da sındırmaytın jol izdep bağuda. Aytalıq, olar AQŞ sankciyasınan aynalıp ötetin, Iran mwnayınan da qol üzbeytin şaralardı izdestirude. Sonıñ biri – arnayı tölem jüyesin ornatu. Special Purpose Vehicle (SPV) nemese arnayı tölem jüyesi AQŞ-tıñ finans jüyesinen körinbeydi. Demek, bwl şeteldik kompaniyalardıñ Irandağı jwmısın jalğastıruına mümkindik bere aladı.

Atalğan SPV jüyesi bank rölinde jwmıs jürgizedi. Iranğa qarjı audarudı osı jüye arqılı jüzege asıruğa boladı. Aytalıq, Iran europalıq bir elge mwnay satıp berse, onı satıp aluşı kompaniya qarajattı SPV jüyesine audarsa boladı. Al, Tehranda bwl jüyeni bank retinde paydalana otırıp, Europa elderinen tauar satıp ala aladı.

Europa Odağı bwnıñ sırtında, zañğa engizu arqılı AQŞ sankciyasınan zardap şekken kompaniyalarınıñ şığının tölep beru joldarın da qarastıruda.

Alayda, osınıñ bärine qaramastan, AQŞ sankciyalarınan keyin Iranmen sauda jasasu qımbatqa tüsui mümkin delinedi. Mısalı, Irannan mwnay satıp alu SPV jüyesi arqılı jüzege asqanımen, mwnay nemese tauar jetkizip beruşi kompaniyalar da AQŞ sankciyasına ilinedi. Irannıñ ekonomikalıq jüyesi AQŞ finansına täuelsiz bolmağanımen, Tehran istestik ornatqan elderdiñ köbi AQŞ-pen tığız ekonomikalıq baylanısta. Mine sondıqtanda, Iranmen sauda istestik ornatqan kompaniyalar qazir bir şeşimge kele almay dağdaru üstinde.

Şielenisti şeşetin bilte qayta?

Tramp ükimeti Irannıñ mwnay eksportın tügelge juıq toqtatıp tastaudı közdep otırğanın añğarttı. Degenmen, bwl oñay şarua emes-ti. Iran mwnay eksportın toqtatu älemdik mwnay bağasın şarıqtatıp jibermek. Onda bwl AQŞ-tıñ özine soqqı bolıp tier edi. Sondıqtan, Uaşington üşin de bwl tüpkilikti şeşim bolmaydı.

Iran mwnayın satıp aluşılar qatarında iri ekonomikağa ie elder bar. Bwdan tıs, Qıtay Irannıñ eñ iri sauda serigi sanaladı. Sarapşılardıñ aytuınşa, bwlar da ülken röl oynaydı.  2010 jıldan bastalğan sankciya altı jıl işinde Iran mwnay eksportın 50 payızğa deyin azaytıp jibergen bolatın. Biraq, bwl jolı europalıq elder Tehranmen sauda baylanısın saqtam qaluğa qam qıluda.

Keybir europalıq sarapşılar Iran bwl sankciyağa tötep bere aladı, sebebi olar bwdan auır sankciyalardı ötkergen dep qaraydı. Al, Iran bolsa mwnay eksportınıñ jaña joldarın qarastıra beredi. Tehrannıñ bwğan täjribesi de bar. Europa eleri mwnay satıp aludı toqtatqan künniñ özinde Iran Resey men Qıtayğa bet bwradı. Bwl Qıtay, Resey, Iran arasındağı ıntımaqtastıqtı da küşeyte beredi. Sondıqtan, AQŞ pen Iran qayşılıqtı şeşudiñ kelissözden basqa joldarın ğana qarastıratın sıñay bayqatadı.

“The Qazaq Times”