AQŞ Kongresi: «Qazaqstandağı kez kelgen twraqsızdıq Uaşingtondı alañdatadı»

AQŞ Kongresiniñ zertteuler jürgizu boyınşa qızmetkeri Uill Meki Qazaqstandı bilik tranziti jağdayında ne kütip twrğanı jaylı taldau jasadı. The National Interest basılımında jarıq körgen taldau amerikalıqtardıñ Astanadağı äreketin mwqiyat qadağalaytının, Qazaqstandı sayasi köşbasşını auıstıru kezinde ne kütip twrğanın jäne onı küyzelissiz bastan keşire alatındığın aytqan.

Amerikalıq Kongress ökili Qazaqstandağı kez kelgen twraqsızdıq Uaşingtonda alañdauşılıq tudıratınına senimdi. Qazaqstan NATO-ğa öz aumağı arqılı tauarlardı Auğanstanğa tasımaldauğa mümkindik beredi, al amerikandıq kompaniyalar respublikanıñ mwnay-gaz sektorına milliard dollar qarjı investiciyalaydı. Bwdan basqa, Qazaqstanda Atom energiyası jönindegi halıqaralıq agenttiktiñ «Tömen bayıtılğan uran banki» bar. Ol yadrolıq reaktorğa arnalğan otındı qamtidı. Sonday-aq ükimet uran qorınıñ «qauipsizdikte saqtaluı men terroristerdiñ, qılmıstıq toptardıñ qolına tüspeui üşin jauaptı boladı», – dep atap ötti avtor. Atalğan faktorlardıñ barlığı Uaşington Qazaqstandağı bilik tranziti kezinde qanday mäselelerdiñ köbirek alañdatatının körsetedi. Nazarbaev täuelsizdik alğannan keyingi barlıq kezeñ işinde eldegi twraqtılıqtı saqtauğa qol jetkizdi, biraq «postnazarbaev kezeñi» Qazaqstanda aytarlıqtay deñgeyge qol jetkizu oñay emes dep sanaydı.

2017 jılı AQŞ Memlekettik departamenti «Qazaqstandağı atqaruşı biliktegi, qwqıq qorğau men jergilikti bilik organdarındağı, bilim beru jüyesi men sot jüyesindegi köptegen sıbaylas jemqorlıq jağdayları» turalı habarlağan bolatın. Karnegi atındağı Halıqaralıq beybitşilik qorınıñ ağa ğılımi qızmetkeri Poll Stronskiy sözinşe, N.Nazarbaev Qazaqstan egemendiginiñ qwruşısı jäne kepili retinde mañızdı röl atqaradı, alayda «postnazarbaev däuirinde el arqa süyeytin sayasi jäne mädeni instituttar qwrmadı.

Uill Meki atap ötkendey, Nazarbaev mwnı özgertu üşin jwmıs isteydi jäne twraqtı bilik tranzitin qamtamasız etu üşin eki ese strategiyanı wstanadı: birinşiden, ol birtindep atqaruşı bilikti ortalıqsızdandıradı. YAğni eñ aldımen, bir şağın top nemese jeke adam sayasi bilikti öz qolına şoğırlandıru arqılı wzaq merzimdi ekonomikalıq jäne sayasi müddelerge qauip töndirui mümkin. Ekinşiden, eldegi elitanı Qazaqstan ekonomikasına investiciya saluğa mäjbürleydi. Qarajattı şetelge audaru men saqtau procesin qiındata otırıp, öz kezeginde olardıñ qarjılıq müddeleri qazaqstandıq ekonomikanıñ ösuine barlıq jağdaydı jasadı. Sondıqtan sayasi twraqsızdıq pen ekonomikalıq qiındıqtar tuındağan jağdayda sol elita ekonomikalıq zardaptarğa jauap beretin boladı.

Nazarbaev bilikti öziniñ otbasınan tıs «senimdi mwragerge» bere almaydı, dep esepteydi amerikandıq Kongress ökili. Sebebi 2016 jılı Özbekstannıñ «avtoritarlıq prezidenti» Islam Kärimov qaytıs bolıp, bilik eldiñ prem'er-ministri Şavkat Mirzieevke auısqannan keyingi jağdaydı kördi. Bastapqıda Kärimovtıñ mwrasına eşkim qauip töndirgen joq. Biraq bwl – uaqıtşa ekenini keyin tüsindik. Mirzieev qızmetke kiriskennen keyin, ol bilikti öz qolına şoğırlandırıp, eks-prezidenttiñ odaqtastarın bilikten alastattı jäne otbasınıñ qarjılıq jağdayın tekseruge aldı. Osınıñ barlığın eskere kele Nazarbaev 2017 jıldıñ naurız ayında Konstituciyağa engizilgen birneşe tüzetulerdi maqwldadı. 2018 jıldıñ şildesinde Qazaqstan parlamenti Nazarbaevtıñ «tarihi missiyasına oray ömir boyı» eldiñ Qauipsizdik keñesin basqaruğa qwqıq beretin zañ jobasın qabıldadı. Bwl zañ jobası sonday-aq Keñesti konsul'tativtik organnan konstituciyalıq organğa aynaldırıp, onıñ ökilettigin keñeytti.

Uill Meki öz maqalasın: «Elitalar arasındağı bilik üşin küres qazirgi basşı ketken jağdayda Qazaqstan twraqtılığı üşin eñ ülken qaterlerdiñ biri boladı. 2018 jılğı qañtarda N.Nazarbaev «Bank akcionerlerin enşiles kompaniyalardıñ nemese jeke twlğalardıñ paydasına kapitaldı şığaruı eleuli qılmıs bolıp sanaluı tiis» – dep mälimdegen. Birneşe ay ötken soñ, 2018 jıldıñ şildesinde elden kapitaldı şığaruğa şekteu qoyu turalı zañ qabıldadı. Zañ Qazaqstannıñ bankterin qorğauğa bağıttalğan, biraq ol köptegen qazaqstandıqtarğa şetelde qarajattı jasıru procesin kürdelendiredi. Wlttıq Bank törağası Daniyar Aqışev bwl şaralar «valyutağa ülken baqılau jasaudı» qamtamasız etedi dep mälimdedi. Onıñ aytuınşa, qarapayım azamattar üşin «valyutalıq retteudiñ bwrınğı liberaldıq qağidattarı äreket etetin boladı» – degen bolatın. Demek, qazirgi prezident bilikti ortalıqsızdandıru boyınşa jwmıs isteui mümkin. Sol sebepti Qazaqstandağı kez kelgen twraqsızdıq Uaşingtondı alañdatadı», – dep ayaqtaydı.

"The Qazaq Times"