اقش كونگرەسى: «قازاقستانداعى كەز كەلگەن تۇراقسىزدىق ۋاشينگتوندى الاڭداتادى»

اقش كونگرەسىنىڭ زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ بويىنشا قىزمەتكەرى ۋيلل مەكي قازاقستاندى بيلىك ءترانزيتى جاعدايىندا نە كۇتىپ تۇرعانى جايلى تالداۋ جاسادى. The National Interest باسىلىمىندا جارىق كورگەن تالداۋ امەريكالىقتاردىڭ استاناداعى ارەكەتىن مۇقيات قاداعالايتىنىن، قازاقستاندى ساياسي كوشباسشىنى اۋىستىرۋ كەزىندە نە كۇتىپ تۇرعانىن جانە ونى كۇيزەلىسسىز باستان كەشىرە الاتىندىعىن ايتقان.

امەريكالىق كونگرەسس وكىلى قازاقستانداعى كەز كەلگەن تۇراقسىزدىق ۋاشينگتوندا الاڭداۋشىلىق تۋدىراتىنىنا سەنىمدى. قازاقستان ناتو-عا ءوز اۋماعى ارقىلى تاۋارلاردى اۋعانستانعا تاسىمالداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، ال امەريكاندىق كومپانيالار رەسپۋبليكانىڭ مۇناي-گاز سەكتورىنا ميلليارد دوللار قارجى ينۆەستيتسيالايدى. بۇدان باسقا، قازاقستاندا اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىكتىڭ «تومەن بايىتىلعان ۋران بانكى» بار. ول يادرولىق رەاكتورعا ارنالعان وتىندى قامتيدى. سونداي-اق ۇكىمەت ۋران قورىنىڭ «قاۋىپسىزدىكتە ساقتالۋى مەن تەرروريستەردىڭ، قىلمىستىق توپتاردىڭ قولىنا تۇسپەۋى ءۇشىن جاۋاپتى بولادى»، – دەپ اتاپ ءوتتى اۆتور. اتالعان فاكتورلاردىڭ بارلىعى ۋاشينگتون قازاقستانداعى بيلىك ءترانزيتى كەزىندە قانداي ماسەلەلەردىڭ كوبىرەك الاڭداتاتىنىن كورسەتەدى. نازارباەۆ تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى بارلىق كەزەڭ ىشىندە ەلدەگى تۇراقتىلىقتى ساقتاۋعا قول جەتكىزدى، بىراق «پوستنازارباەۆ كەزەڭى» قازاقستاندا ايتارلىقتاي دەڭگەيگە قول جەتكىزۋ وڭاي ەمەس دەپ سانايدى.

2017 جىلى اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتى «قازاقستانداعى اتقارۋشى بيلىكتەگى، قۇقىق قورعاۋ مەن جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىنداعى، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى مەن سوت جۇيەسىندەگى كوپتەگەن سىبايلاس جەمقورلىق جاعدايلارى» تۋرالى حابارلاعان بولاتىن. كارنەگي اتىنداعى حالىقارالىق بەيبىتشىلىك قورىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى پولل سترونسكي سوزىنشە، ن.نازارباەۆ قازاقستان ەگەمەندىگىنىڭ قۇرۋشىسى جانە كەپىلى رەتىندە ماڭىزدى ءرول اتقارادى، الايدا «پوستنازارباەۆ داۋىرىندە ەل ارقا سۇيەيتىن ساياسي جانە مادەني ينستيتۋتتار قۇرمادى.

ۋيلل مەكي اتاپ وتكەندەي، نازارباەۆ مۇنى وزگەرتۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەيدى جانە تۇراقتى بيلىك ءترانزيتىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ەكى ەسە ستراتەگيانى ۇستانادى: بىرىنشىدەن، ول بىرتىندەپ اتقارۋشى بيلىكتى ورتالىقسىزداندىرادى. ياعني ەڭ الدىمەن، ءبىر شاعىن توپ نەمەسە جەكە ادام ساياسي بيلىكتى ءوز قولىنا شوعىرلاندىرۋ ارقىلى ۇزاق مەرزىمدى ەكونوميكالىق جانە ساياسي مۇددەلەرگە قاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن. ەكىنشىدەن، ەلدەگى ەليتانى قازاقستان ەكونوميكاسىنا ينۆەستيتسيا سالۋعا ماجبۇرلەيدى. قاراجاتتى شەتەلگە اۋدارۋ مەن ساقتاۋ پروتسەسىن قيىنداتا وتىرىپ، ءوز كەزەگىندە ولاردىڭ قارجىلىق مۇددەلەرى قازاقستاندىق ەكونوميكانىڭ وسۋىنە بارلىق جاعدايدى جاسادى. سوندىقتان ساياسي تۇراقسىزدىق پەن ەكونوميكالىق قيىندىقتار تۋىنداعان جاعدايدا سول ەليتا ەكونوميكالىق زارداپتارعا جاۋاپ بەرەتىن بولادى.

نازارباەۆ بيلىكتى ءوزىنىڭ وتباسىنان تىس «سەنىمدى مۇراگەرگە» بەرە المايدى، دەپ ەسەپتەيدى امەريكاندىق كونگرەسس وكىلى. سەبەبى 2016 جىلى وزبەكستاننىڭ «اۆتوريتارلىق پرەزيدەنتى» يسلام كارىموۆ قايتىس بولىپ، بيلىك ەلدىڭ پرەمەر-ءمينيسترى شاۆكات ميرزيەەۆكە اۋىسقاننان كەيىنگى جاعدايدى كوردى. باستاپقىدا كارىموۆتىڭ مۇراسىنا ەشكىم قاۋىپ توندىرگەن جوق. بىراق بۇل – ۋاقىتشا ەكەنىنى كەيىن تۇسىندىك. ميرزيەەۆ قىزمەتكە كىرىسكەننەن كەيىن، ول بيلىكتى ءوز قولىنا شوعىرلاندىرىپ، ەكس-پرەزيدەنتتىڭ وداقتاستارىن بيلىكتەن الاستاتتى جانە وتباسىنىڭ قارجىلىق جاعدايىن تەكسەرۋگە الدى. وسىنىڭ بارلىعىن ەسكەرە كەلە نازارباەۆ 2017 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلگەن بىرنەشە تۇزەتۋلەردى ماقۇلدادى. 2018 جىلدىڭ شىلدەسىندە قازاقستان پارلامەنتى نازارباەۆتىڭ «تاريحي ميسسياسىنا وراي ءومىر بويى» ەلدىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن باسقارۋعا قۇقىق بەرەتىن زاڭ جوباسىن قابىلدادى. بۇل زاڭ جوباسى سونداي-اق كەڭەستى كونسۋلتاتيۆتىك ورگاننان كونستيتۋتسيالىق ورگانعا اينالدىرىپ، ونىڭ وكىلەتتىگىن كەڭەيتتى.

ۋيلل مەكي ءوز ماقالاسىن: «ەليتالار اراسىنداعى بيلىك ءۇشىن كۇرەس قازىرگى باسشى كەتكەن جاعدايدا قازاقستان تۇراقتىلىعى ءۇشىن ەڭ ۇلكەن قاتەرلەردىڭ ءبىرى بولادى. 2018 جىلعى قاڭتاردا ن.نازارباەۆ «بانك اكتسيونەرلەرىن ەنشىلەس كومپانيالاردىڭ نەمەسە جەكە تۇلعالاردىڭ پايداسىنا كاپيتالدى شىعارۋى ەلەۋلى قىلمىس بولىپ سانالۋى ءتيىس» – دەپ مالىمدەگەن. بىرنەشە اي وتكەن سوڭ، 2018 جىلدىڭ شىلدەسىندە ەلدەن كاپيتالدى شىعارۋعا شەكتەۋ قويۋ تۋرالى زاڭ قابىلدادى. زاڭ قازاقستاننىڭ بانكتەرىن قورعاۋعا باعىتتالعان، بىراق ول كوپتەگەن قازاقستاندىقتارعا شەتەلدە قاراجاتتى جاسىرۋ پروتسەسىن كۇردەلەندىرەدى. ۇلتتىق بانك توراعاسى دانيار اقىشەۆ بۇل شارالار «ۆاليۋتاعا ۇلكەن باقىلاۋ جاساۋدى» قامتاماسىز ەتەدى دەپ مالىمدەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، قاراپايىم ازاماتتار ءۇشىن «ۆاليۋتالىق رەتتەۋدىڭ بۇرىنعى ليبەرالدىق قاعيداتتارى ارەكەت ەتەتىن بولادى» – دەگەن بولاتىن. دەمەك، قازىرگى پرەزيدەنت بيلىكتى ورتالىقسىزداندىرۋ بويىنشا جۇمىس ىستەۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى قازاقستانداعى كەز كەلگەن تۇراقسىزدىق ۋاشينگتوندى الاڭداتادى»، – دەپ اياقتايدى.

"The Qazaq Times"