Photo: RTR Moldova

Jaqında Resey Telegram äleumettik jelisin bwğattadı. Oğan joba avtorı Pavel Durovtıñ «äleumettik jeli arqılı Gram kriptovalyutasın aynalımğa engizemin» - degen mälimdemesi sebep bolğan. Osığan baylanıstı bügin biz älem boyınşa äleumettik jelilerge tosqauıl qoyğan memleketterge qısqaşa toqtaludı jön kördik.

Älemde internet jelisin bwğattau jağınan Soltüstik Koreya birinşi orında twr. Kim Joñ Unnıñ basqaruındağı bwl elde ğalamtor jelisine tolıqtay tıyım salınğan. KHDR-da inernet jelisin tek wlttıq qauipsizdik qızmeti, ğalımdar jäne joğarı lauazımdı şeneunikter ğana paydalanadı. Al qalğan qarapayım halıq tolıqtay süzgiden ötken «Kvanmen» jelisin twtınadı. Bwl jelige tiisti vedomstva arnayı tekseristen ötken aqparattardı ğana jariyalaydı. Bir sözben aytqanda qazirgi uaqıtta Soltüstik Koreya halqı sırtqı älemmen baylanısın üzgen.

KHDR-dan keyin öziniñ jeke internet älemin qalıptastırğan Qıtay. Bwnda el biligi ğalamtorğa arnalğan «Altın qalqan» jobasın iske qosqan. Jobanı 2 millionğa juıq arnayı qızmetker baqılauda wstap otır. Bwdan bölek Qıtayda  Google, Facebook, Twitter, YouTube, Instagram siyaqtı äleumettik jeliler tolığımen bwğattalğan. Olardıñ orının qıtaylıq äleumettik jeliler basqan. Atalmış äleumettik jelilerge jeke kuäligiñ arqılı ğana tirkele alasıñ. Qıtayda söz bostandığın bılay qoyğanda, qarapayım äleumettik jelilerdege pikir erkindiginiñ özi şektelgen.

Jaqında ğana dükendegi jwmırtqa bağasınıñ qımbattauınan äleumettik tolqular bolğan Iran Islam Respublikasında da internet şektelgen. Resmi Tehran respublika boyınşa Facebook, Twitter, YouTube, Whatsapp, Viber, VKontakte jäne YAndeks jelilerin bwğattağan. Reuters aqparat agenttiginiñ mälimetinşe, qazirgi uaqıtta Iran biligide Qıtaydağıday öziniñ jeke ğalamtor platformasın jasauğa küş saluda. Biraq äzirge resmi Tehranğa bwl jobanı iske asıru üşin tehnikalıq baza älsizdigi kedergi bolıp twr. Qazirgi tañda Iranda şeteldik äleumettik jelilerden tek Telegram ğana jwmıs isteude. Onı 40 millionğa juıq irandıq paydalanadı. Bastapqıda el biligi Telegram-dı da bwğattağan. Alayda el ekonomikasına eleuli üles qosatın äleumettik jeliniñ jabıluımen jwmıssızdar sanınıñ ösuine baylanıstı Telegram-dı qayta iske qosuğa mäjbür bolğan.

TMD elderi arasında äleumettik jelilerdi bwğattau jağınan Türkimenstan aldına jan salmay twr. Bwnda tek bir ğana «Türkimentelekom» memlekettik serverı jwmıs isteydi. Oğan balama bir de bir server joq.

TMD boyınşa Türkimenstannan keyin ekinşi orınğa Ukraina jayğasqan. Resmi Kiev 2017 jıldıñ mamır ayında Mäskeumen aradağı qarım-qatınastıñ uşığuına baylanıstı reseylik VKontakte, Odnoklassniki jäne YAndeks jelilerin bwğattağan. Bıltırğı jılğa deyin 16 million ukrainalıq reseylik VKontakte äleumettik jelisin paydalanıp kelgen. Alayda atalmış jeliniñ bwğattaluına baylanıstı ukrainalıqtardıñ basım köpşiligi Facebook jelisine köşken.

Ğalamtorğa şekteu qoyatın elderdiñ kelesi legin Türkiya, Päkistan, V'etnam jäne Venesuela jalğastıruda. Sarapşılar atalmış elderdi äleumettik jelilerge uaqıtşa şekteu qoyatın memleketterdiñ qatarına jatqızadı. Joğarıda atalğan tört memlekettiñ törteui de äleumettik jelilerge eldegi sayasi jağdayğa baylanıstı şekteu qoyadı. Bwl tizimge Qazaqstandı da kirgizuge boladı. Sebebi Qazaqstan biligi de äleumettik jelilerdiñ jwmısına belgili bir uaqıttarda tosqauıl qoyadı. Atap aytqanda Instagram nemese You Tube äleumettik jelileri oppoziciyalıq sayasatker Mwhtar Äbilyazov tikeley efirde qanday da bir mälimdeme jasalğanda jwmısın uaqıtşa toqtatadı. Jaqında Qazaqstan biligi Telegram kompaniyasınıñ äkimşiliginen  Mwhtar Äbilyazovtıñ paraqşasın bwğattaudı swrağan.

Jalpı alğanda qazirgi tañda äleumettik jeliler avtoritarlı bilik jüyesindegi elderdiñ bas auruı bolıp twr. Sebebi köşege nemese qanday da bir memlekettik organğa barıp öziniñ közqarasın, mwñ-mwqtajın aytuğa mümkindigi joq azamattıq belsendiler däl osı äleumettik jeliler arqılı küş biriktirude. Oğan ayqın dälel Ukrainada bolğan euromaydan. 2014 jılı Kiev halqı euromaydandı Facebook äleumettik jelisi arqılı wyımdastırğan.

“The Qazaq Times”