Photo: RTR Moldova

جاقىندا رەسەي Telegram الەۋمەتتىك جەلىسىن بۇعاتتادى. وعان جوبا اۆتورى پاۆەل دۋروۆتىڭ «الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى Gram كريپتوۆاليۋتاسىن اينالىمعا ەنگىزەمىن» - دەگەن مالىمدەمەسى سەبەپ بولعان. وسىعان بايلانىستى بۇگىن ءبىز الەم بويىنشا الەۋمەتتىك جەلىلەرگە توسقاۋىل قويعان مەملەكەتتەرگە قىسقاشا توقتالۋدى ءجون كوردىك.

الەمدە ينتەرنەت جەلىسىن بۇعاتتاۋ جاعىنان سولتۇستىك كورەيا ءبىرىنشى ورىندا تۇر. كيم جوڭ ۋننىڭ باسقارۋىنداعى بۇل ەلدە عالامتور جەلىسىنە تولىقتاي تىيىم سالىنعان. كحدر-دا ينەرنەت جەلىسىن تەك ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتى، عالىمدار جانە جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەر عانا پايدالانادى. ال قالعان قاراپايىم حالىق تولىقتاي سۇزگىدەن وتكەن «كۆانمەن» جەلىسىن تۇتىنادى. بۇل جەلىگە ءتيىستى ۆەدومستۆا ارنايى تەكسەرىستەن وتكەن اقپاراتتاردى عانا جاريالايدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا قازىرگى ۋاقىتتا سولتۇستىك كورەيا حالقى سىرتقى الەممەن بايلانىسىن ۇزگەن.

كحدر-دان كەيىن ءوزىنىڭ جەكە ينتەرنەت الەمىن قالىپتاستىرعان قىتاي. بۇندا ەل بيلىگى عالامتورعا ارنالعان «التىن قالقان» جوباسىن ىسكە قوسقان. جوبانى 2 ميلليونعا جۋىق ارنايى قىزمەتكەر باقىلاۋدا ۇستاپ وتىر. بۇدان بولەك قىتايدا  Google, Facebook, Twitter, YouTube, Instagram سياقتى الەۋمەتتىك جەلىلەر تولىعىمەن بۇعاتتالعان. ولاردىڭ ورىنىن قىتايلىق الەۋمەتتىك جەلىلەر باسقان. اتالمىش الەۋمەتتىك جەلىلەرگە جەكە كۋالىگىڭ ارقىلى عانا تىركەلە الاسىڭ. قىتايدا ءسوز بوستاندىعىن بىلاي قويعاندا، قاراپايىم الەۋمەتتىك جەلىلەردەگە پىكىر ەركىندىگىنىڭ ءوزى شەكتەلگەن.

جاقىندا عانا دۇكەندەگى جۇمىرتقا باعاسىنىڭ قىمباتتاۋىنان الەۋمەتتىك تولقۋلار بولعان يران يسلام رەسپۋبليكاسىندا دا ينتەرنەت شەكتەلگەن. رەسمي تەھران رەسپۋبليكا بويىنشا Facebook, Twitter, YouTube, Whatsapp, Viber, ۆكونتاكتە جانە ياندەكس جەلىلەرىن بۇعاتتاعان. Reuters اقپارات اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتىنشە، قازىرگى ۋاقىتتا يران بيلىگىدە قىتايداعىداي ءوزىنىڭ جەكە عالامتور پلاتفورماسىن جاساۋعا كۇش سالۋدا. بىراق ازىرگە رەسمي تەھرانعا بۇل جوبانى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن تەحنيكالىق بازا السىزدىگى كەدەرگى بولىپ تۇر. قازىرگى تاڭدا يراندا شەتەلدىك الەۋمەتتىك جەلىلەردەن تەك Telegram عانا جۇمىس ىستەۋدە. ونى 40 ميلليونعا جۋىق يراندىق پايدالانادى. باستاپقىدا ەل بيلىگى Telegram-دى دا بۇعاتتاعان. الايدا ەل ەكونوميكاسىنا ەلەۋلى ۇلەس قوساتىن الەۋمەتتىك جەلىنىڭ جابىلۋىمەن جۇمىسسىزدار سانىنىڭ وسۋىنە بايلانىستى Telegram-دى قايتا ىسكە قوسۋعا ءماجبۇر بولعان.

تمد ەلدەرى اراسىندا الەۋمەتتىك جەلىلەردى بۇعاتتاۋ جاعىنان تۇركىمەنستان الدىنا جان سالماي تۇر. بۇندا تەك ءبىر عانا «تۇركىمەنتەلەكوم» مەملەكەتتىك سەرۆەرى جۇمىس ىستەيدى. وعان بالاما ءبىر دە ءبىر سەرۆەر جوق.

تمد بويىنشا تۇركىمەنستاننان كەيىن ەكىنشى ورىنعا ۋكراينا جايعاسقان. رەسمي كيەۆ 2017 جىلدىڭ مامىر ايىندا ماسكەۋمەن اراداعى قارىم-قاتىناستىڭ ۋشىعۋىنا بايلانىستى رەسەيلىك ۆكونتاكتە، ودنوكلاسسنيكي جانە ياندەكس جەلىلەرىن بۇعاتتاعان. بىلتىرعى جىلعا دەيىن 16 ميلليون ۋكراينالىق رەسەيلىك ۆكونتاكتە الەۋمەتتىك جەلىسىن پايدالانىپ كەلگەن. الايدا اتالمىش جەلىنىڭ بۇعاتتالۋىنا بايلانىستى ۋكراينالىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى Facebook جەلىسىنە كوشكەن.

عالامتورعا شەكتەۋ قوياتىن ەلدەردىڭ كەلەسى لەگىن تۇركيا، پاكىستان، ۆەتنام جانە ۆەنەسۋەلا جالعاستىرۋدا. ساراپشىلار اتالمىش ەلدەردى الەۋمەتتىك جەلىلەرگە ۋاقىتشا شەكتەۋ قوياتىن مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنا جاتقىزادى. جوعارىدا اتالعان ءتورت مەملەكەتتىڭ تورتەۋى دە الەۋمەتتىك جەلىلەرگە ەلدەگى ساياسي جاعدايعا بايلانىستى شەكتەۋ قويادى. بۇل تىزىمگە قازاقستاندى دا كىرگىزۋگە بولادى. سەبەبى قازاقستان بيلىگى دە الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ جۇمىسىنا بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتاردا توسقاۋىل قويادى. اتاپ ايتقاندا Instagram نەمەسە You Tube الەۋمەتتىك جەلىلەرى وپپوزيتسيالىق ساياساتكەر مۇحتار ءابىليازوۆ تىكەلەي ەفيردە قانداي دا ءبىر مالىمدەمە جاسالعاندا جۇمىسىن ۋاقىتشا توقتاتادى. جاقىندا قازاقستان بيلىگى Telegram كومپانياسىنىڭ اكىمشىلىگىنەن  مۇحتار ءابىليازوۆتىڭ پاراقشاسىن بۇعاتتاۋدى سۇراعان.

جالپى العاندا قازىرگى تاڭدا الەۋمەتتىك جەلىلەر اۆتوريتارلى بيلىك جۇيەسىندەگى ەلدەردىڭ باس اۋرۋى بولىپ تۇر. سەبەبى كوشەگە نەمەسە قانداي دا ءبىر مەملەكەتتىك ورگانعا بارىپ ءوزىنىڭ كوزقاراسىن، مۇڭ-مۇقتاجىن ايتۋعا مۇمكىندىگى جوق ازاماتتىق بەلسەندىلەر ءدال وسى الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى كۇش بىرىكتىرۋدە. وعان ايقىن دالەل ۋكراينادا بولعان ەۋرومايدان. 2014 جىلى كيەۆ حالقى ەۋرومايداندى Facebook الەۋمەتتىك جەلىسى ارقىلى ۇيىمداستىرعان.

“The Qazaq Times”