«Atameken» QR WKP Basqarma Törağasınıñ orınbasarı Nwrjan Ältaev.

Auıl şaruaşılığı – Qazaqstandı ekonomikalıq dağdarıstıñ barlıq kezeñinde saqtap qalatın temirqazıq. Prezident Nwrswltan Nazarbaev agroönerkäsip keşenin Qazaqstan ekonomikasınıñ bastı drayveri retinde erekşe atap ötti. Jalpı Qazaqstanda auıl şaruaşılığı qarqındı damıp keledi, alayda onıñ äleueti tolıqtay aşılmadı. Otandıq agroönerkäsip keşeni damuınıñ jaña mümkindikteri qanday jäne onıñ jüzege asuına ne isteu kerektigi turalı «Atameken» QR WKP Basqarma Törağasınıñ orınbasarı Nwrjan Ältaev bölisken edi...

Salağa demeuşilik emes, naqtı qoldau qajet

– Nwrjan Bauırjanwlı, BWW sarapşılarınıñ pikirinşe, 2025 jılı mal şaruaşılığı önimderine degen swranıs 50%-ğa ösedi. Sarapşılar birauızdan keleşekte älemde azıq-tülikke degen swranıs arta tüsetinin atadı. Büginniñ özinde swranıstıñ artuı bayqalıp otır. Mısalı, biıl naurız ayında BWW-nıñ Azıq-tülik jäne auıl şaruaşılığı wyımı älemde azıq-tüliktik ortaşa bağası (FAO azıq-tülik bağasınıñ indeksi) bıltırğı jıldıñ naurız ayımen salıstırğanda 13,4%-ğa qımbattağanın habarladı. Swranıs ne sebepten artıp otır?

– Birinşiden, bwl Qıtay men Ündistan sekildi jedel ösetin ekonomikadağı twtınu. Ekinşiden, damuşı elderdegi jağdaydıñ jaqsaruı. Kedeylik älemdik deñgeyde azayatın boladı. Bwl twtınudıñ ösuiniñ tağı bir közi. Üşinşiden, ekologiyalıqq, taza, organikalıq azıq-tülikke degen swranıstıñ ünemi wlğayuı. Bwl – damığan elderdiñ, bay narıqtıñ swranısı.

Däl osı jerde Qazaqstan narıqtıñ aytarlıqtay ülesin iemdene aladı. Bizde tabiği jayılımda ösirilgen maldıñ eti organikalıq dep sanaladı. Mısalı, Qıtay bizdiñ elimizde şığarılğan barlıq azıq-tülik önimderdi organikalıq dep tanidı.  Al Qıtaydıñ «organika» narığı 2015 jılı 4,7 mlrd euronı qwradı, azıq-tülik sapasına basımdıq beretin ortaşa sanattıñ ösui  bolaşaqta şarıqtaydı.

Azıq-tülikke degen swranıs kün sanap artıp keledi. Bwl rette öñdeuge jaramdı jerdiñ auqımı azayadı. BWW-nıñ mälimeti boyınşa, topıraqtıñ tozuınan jıl sayın 7-10 mln gektar egistik jeri paydalanudan mülde şığarıladı, bwl 21-30 mln adam üşin ömirlik negiz. Mwnımen qosa, jer şarı twrğındarınıñ urbanizaciyalanu qarqını joğarı, yağni qalalar sanı köbeyip, halıqtıñ ornalasu tığızdığı artıp keledi, bwl da auıl şaruaşılığı jerleriniñ azayuına äkep soqtıradı.

Nätijesinde, ne aytuğa boladı? Azıq-tülikke degen swranıs ärdayım artadı. Al öñdeletin jer auqımı azaya beredi. Şikizat swranısı da, olardıñ bağası da kemidi. Keleşekte eki tauar, yağni azıq-tülik pen su asa mañızdı resursqa aynaladı.

Azıq-tülikti eskporttauşı elder älem ekonomikasınıñ bastı oyınşılarına aynaladı. Al olar öndiretin önim düniejüzi ekonomikası men sayasatınıñ negizgi qwrılımdıq faktorı boladı.

– Elimizde auıl şaruaşılığınıñ äleueti qanday?

– Äleuet turalı aytqanda ekonomikalıq aynalımğa jañadan engizilgen resurstar oyğa oraladı. Elimizde paydalanılmağan auılşaruaşılıq jerdiñ äleueti zor. Bizdegi jerdiñ jartısınan da azı auıl şaruaşılığınıñ paydalanıluında. 2015 jılı 222,2 mln gektar jerdiñ tek 100,8 mln gektarı, yağni  45,4% paydalanılğan. Onıñ 24,9 mln gektarı – egistik jäne 69,7 mln gektarı jayılımdıq jer. Al auıl şaruaşılığında egistikke paydalanuğa bolatın jer kölemi – 10-11 mln gektar. Büginde jaqsartılğan jäne sulandırılğan jayılım kölemi 112,2 mln gektar, olardıñ 69,7 mln gektarı (62%) ğana paydalanıladı.

Ekinşiden, elimizde halıq sanı az bolğanına qaramastan, auıldıq jerlerde eñbek äleueti aytarlıqtay joğarı, sebebi halıqtıñ jartısına juığı – auıl twrğındarı. 2015 jılı memlekettik jalpı halqınıñ 42,7% auılda twratını anıqtaldı. Biraq, jalpı jwmıs isteytinderdiñ (8623,8 mln adam) işinde 18% ğana (1553,4 mln adam) auıl şaruaşılığında. Auıl şaruaşılığında jalpı eñbek etetinderdiñ işinde özi jeke jwmıs isteytinderdiñ ülesi 70,4%, yağni 1094,3 mln adam. Şamamen özin-özi jwmıspen qamtığandardıñ 40% – 15-28 jas aralığındağı auıl jastarı.

Bwl – tiimsiz qoldanıp otırğan auqımdı eñbek äleueti. Bizge osı adamdardı auıl öndirisine tartuğa arnalğan naqtı bağdarlamalar kerek. Auıl degendi jwmıssızdıq deñgeyi örşip twrğan mekenmen baylanıstıru ädetke aynaldı. Auılda özin-özi jwmıspen qamtıp otırğan adam tek kün köristiñ qamımen jürgen dep sanaladı. Onıñ isi – biznes emes, tek ömir süruge qajetti az-maz qarajat tabu.

Auıl twrğındarınıñ 4,4% eñ tömengi künköris deñgeyinen de az qarajatqa ömir sürip jatır, bwl qaladağı kedeylik deñgeyinen 1,6 esege köp. Osılayşa, auıl şaruaşılığı öndirisin şaruaşılıq aynalımına paydalanılmağan jerdi igeru, paydalanılıp otırğan jerge swranısı joğarı daqıldardı egu arqılı damıtu öndiristik qızmetke bos eñbek resursın qatıstıruğa ıqpal etedi, osınıñ nätijesinde, ärine, jekelegen adamdardıñ, sonday-aq jalpı eldiñ tabısı wlğayadı. Agroönerkäsip keşenin damıtudıñ 2017-2021 jıldarğa arnalğan memlekettik bağdarlaması ayasında auıl twrğındarın kooperativke birlestiru jäne özin-özi jwmıspen qamtıp otırğandardı Nätijeli jwmıspen qamtu bağdarlaması arqılı zañdı biznespen aynalısuğa şaqıru şaraları  däl osığan bağıttalğan.

– Mal şaruaşılığınıñ jayı qalay?

– Qazaqstandağı mal şaruaşılığı damuınıñ äleueti şeksiz dep aytuğa boladı. Tabiği jayılımdardıñ kölemi memleket teritoriyasınıñ 70%-ın qwrap otır. Tabiği jayılımdar boyınşa Qazaqstan älemde 5-orındı ielenedi (180 mln gektar). Onıñ işinde 86,8 mln gektar memleket menşiginde, bwl äleuet tabiği qorda jäne mal şaruaşılığına äbden paydalanuğa bolatın resurs.  Qoldağı bos jer auqımı jer resursın dwrıs jäne tiimdi paydalanu jäne jwmıs küşi äleuetin ösiru arqılı mal basın qısqa merzimde 2 esege deyin ösiruge mümkindik berip otır.

Elimizdegi mal ösirudiñ dästürli türi – otarlı mal şaruaşılıq. Osı ädisti damıtu arqılı şaruaşılıqtağı mal basın tiimdi ösiruge, yağni, jem-jöp tapşılığı, eldi mekendegi jerdiñ naşarlauı, jwmıspen qamtu jäne eksport äleuetin arttıruğa qatıstı mäselelerdi şeşuge boladı.

Otarlı mal şaruaşılığı – bwl tabiği jayılımdı jerler, tabiği öriste ösken mal ekologiyalıq taza önim beredi emes pe? Al ekologiyalıq twrğıdan taza önimge älem narıqtarında swranıs bar. Ekologiyalıq taza etke swranıs ta joğarı. Mäselen, Qıtay. Qıtay narıqtarında kädimgi etti orta eseppen 1 kelisin 8-10 AQŞ dollarına satıp aluğa dayın. Al Organic Foods sertifikattauınan ötken ettiñ 1 kelisi  şamamen 17 AQŞ dollarına bağalanadı.

Otandıq tauar öndiruşiler Qıtay Halıq Respublikasına jıl sayın 50 mıñ tonnağa deyin qoy etin eksporttauğa dayın.  Alayda bwl salıstırmalı türde az körsetkiş. Mal şaruaşlığın tiimdi paydalanu arqılı Qazaqstan eksportqa aytarlıqtay ülken kölemmen şığa aladı.

– Mal şaruaşılığın damıtu üşin ne qajet? 

–  Investiciyalar men halıqqa qoljetimdi bolatın nesieleu bağdarlamaları  mal şaruaşılığın damıtadı. Birinşi kezekte asıl twqım äleuetin köbeytu kerek, jayılımdı jerlerdi sulandıru boyınşa tiimdi bağdarlamanı äzirleu qajettiligi bar. Salanı damıtudağı mañızdı element –investiciyalar. Büginde şeteldik iri investorlar tarapınan otandıq mal şaruaşılığına qızığuşılıq bar. Birlesken jobalar jüzege asırılıp jatır. Biraq, bizge salanı ıntalandıru üşin işki qarjılandırudı jüyeleu kerek, onsız qozğalıs bolmaydı. Sırtqı investiciyalar mäseleni tübegeyli şeşpeydi.

– Mäseleni  qalay şeşuge boladı?

– Qarjılandıruğa qol jetkizudiñ qiındığı özekti mäsele. Büginde auıl şaruaşılığı  öndiruşisine banktegi nesieler tiimsiz. Bankter wsınğan nesielik önidimderdiñ payızdıq mölşerlemesi tım joğarı – 15, 17, 20%-dı qwraydı. Al «QazAgromen» beriletin jeñildetilgen nesie bärine birdey jete bermeydi. Sondıqtan nesieleu mäselesin şeşu qajet.

Qarjılandırudı qoljetimdi etpey, bwl sala damımaydı. Qazaqstan jahandıq bäsekege qabilettilik indeksinde qarjılıq qızmet körsetu  boyınşa – 80-orın, qarjılıq qızmet körsetu qwnı boyınşa – 76-orın, nesie qarajatın alu oñaylığı boyınşa – 89-orın, bankter senimdiligi boyınşa – 105-orında twrğanı osınıñ däleli.

Bizde subsidiyalau jüyesi jaqsı damığan. QR Auıl şaruaşılığı ministrligi derekteri boyınşa 2015 jılı Agroönerkäsip keşenindegi subsidiyalau kölemi 157 mlrd teñgeni qwrağan, bwl körsetkiş 2013 jılmen salıstırğanda 2 ese joğarı. Osı rette ayaqqa twrğan käsiporındarğa subsidiyalau bağdarlamaları qajet emes. Olar bwl qarajattı jeñildetilgen payızdıq mölşerlememen nesie türinde berudi swraydı.Nesieleu  salağa da, ekonomikağa da, memleketke de tiimdi. Al subsidiyalar – qaytarımsız. Nesieler – qaytarımdı. Olar jañartu principimen qaytarılıp, jwmısqa qaytadan salınuı mümkin. Jalpı aytqanda: köktemde böledi, küzde qaytarıp aladı, qaytadan ekonomikağa saladı. Bwl agroönerkäsip keşenin damıtudıñ eñ tiimdi mehanizmi. Nesieleu türindegi qarjılandırusız salada ösu bolmaydı.

Bizge salanı tañdau arqılı demeuşilik jasau emes, barşağa, onıñ işinde şağın şaruaşılıqtarğa qoljetimdi bolatın qoldaudıñ köldeneñ  şaraları qajet. Öñirdegi käsipkerlermen ötetin kezdesulerde veterinarlıq anıqtamalardı beru boyınşa ötinimder tım wzaq qaralalatını jii aytıladı. Bwl procedurağa orta eseppen 7 kün ketedi. Demek, mwnday qağazbastılıq eksport damuına teris äser etetini belgili. QR Prem'er-ministriniñ şeşimimen bwl salada byurokratiyalıq kedergilerdi azaytu boyınşa Jwmıs tobı qwrıldı, demek, juıq arada proceduralıq mäselelerdi jedeldetu üşin ne qajet ekenin bilemiz.

– Damu üşin ne qajet?

– Damudıñ qozğauışın tabu üşin strategiya men resurstar qajet. Qıtay men reseylik azıq-tülik tauarların almastıru maqsatında jüyeli şaralar äzirlenui kerek. Resey men Qıtay sındı alpauıttarmen körşi twrudıñ artıqşılıqtarı men qauipteri bar. Iä, bwl memleketterdiñ narığı ülken, olar iri tauar öndiruşiler. Eger AÖK salasın tiimdi damıtudıñ strategiyasın äzirlemese, onda şetelden äkelinetin arzan önimge täueldi bolıp, sol täueldilikti ösirip jiberu qaupi bar.

Büginde resurstardıñ köptigi tabıstılıqtıñ jalğız ğana negizi bola almaydı. Öz agroönerkäsip keşenin tiimdi jañğırta alğan jäne onıñ damuına barınşa oñtaylı jağday jasay bilgen el ğana jeñiske jetedi. Osı salada bizge Argentina men Braziliya täjiribesi ülgi. Olardıñ qolında qajetti resurstarı ğana bolğan joq, bwl memleketter öz agroönerkäsip keşenderine tiimdi jañğırtu jwmıstarın jürgize bildi. Qazaqstan da osı bağıtta jetistikke jete aladı, ol üşin agroönerkäsip keşeniniñ basım twstarı men mañızın tüsinip, auıl şaruaşılığı öndiruşilerine qarjılandırudı qoljetimdi etetin tiimdi agrarlıq sayasat qwru qajet.

“The Qazaq Times”