Aukus ىنتىماقتاستىعى: قىتايعا قانداي قاۋىپ ءتوندى؟

وتكەن اپتادا اقش، بريتانيا جانە اۋستراليا ورتاسىندا قاۋىپسىزدىككە قاتىستى تاريحي كەلىسىم جاسالدى. كەلىسىم اۋسترالياعا سۋاستى كەمەلەرىنىڭ وزىق تەحنولوگياسىن بەرۋگە جول اشادى. اعىلشىن الەمنىڭ ءۇش الىبى ورتاسىنداعى كەلىسىم الەمنىڭ نازارىن وزىنە اۋداردى. اسىرەسە، قىتاي ۇكىمەتى بۇل كەلىسىمدى جاھاندىق جاۋاپكەرشىلىكتى ەسكەرمەۋ دەپ سىنعا الدى.

بەيجىڭ بيلىگىنىڭ بريتان، اقش جانە اۋستراليا ورتاسىنداعى كەلىسىمدى ايىپتايتىن وزىندىك سەبەبى بار. ايتالىق، بەيجىڭ ءۇشىن بۇل اسا سەزىمتال گەوساياسي ايماققا اينالىپ وتىرعان وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندەگى مۇددەسىنە قارسى جاسالعان قادام رەتىندە باعالانارى ءسوزسىز. قازىر وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى الەمدە قاقتىعىس قاۋپى جوعارى ايماقتاردىڭ ءبىرى. الەمدەگى ەڭ ماڭىزدى سۋ جولدارىنىڭ ءبىرى سانالاتىن تەڭىزدە قىتاي جانە بىرقاتار وڭتۇستىك شىعىس ازيا ەلدەرى ورتاسىندا تەرريتوريالىق داۋلار بار.

قىتاي ءسىم تارابى ءۇش ەل ورتاسىنداعى قاۋىپسىزدىك كەلىسىمىن «ايماقتىق قاۋىپسىزدىككە قاساقانا زيان كەلتىرىپ، قارۋ-جاراق باسەكەسىن كۇشەيتۋگە باعىتتالعان» دەپ باعالاپتى. ءارى، «ەسكىرگەن قىرعي-قاباق سوعىسىنىڭ مەنتاليتەتىمەن جاسالعان شەشىم» اتالعان ءۇش ەلدىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە دە كەرى اسەر ەتىپ جاتقانىن ايتقان.

وسىدان كەيىن قىتاي باسپاسوزىندە اقش، بريتانيا جانە اۋستراليا ورتاسىنداعى كەلىسىمدى سىناعان اقپاراتتىق تولقىن باستالدى. قىتاي كوممۋنيستىك بيلىگىنىڭ اعىلشىن تىلىندەگى ەڭ ىقپالدى باسىلىمى Global Times بولسا «اۋستراليا اتالعان كەلىسىم ارقىلى ءوزىن قىتايدىڭ رەسمي قارسىلاسىنا اينالدىردى» دەپ جازدى.

Aukus كەلىسىمى نەنى بىلدىرەدى؟

اقش، بريتانيا جانە اۋستراليا ورتاسىنداعى جاڭا ىنتىماقتاستىق Aukus دەپ اتالادى. بۇل ارقىلى اقش سۋ استى كەمەلەرىنە ارنالعان جاڭا تەحنولوگيانى 60 جىلدان كەيىن ءۇشىنشى ءبىر ەلمەن ءبولىسىپ وتىر. بۇعان دەيىن بۇل تەحنولوگياسىن تەك بريتانيامەن عانا بولىسكەن. كەلىسىمگە ساي اۋستراليا سۋ استىندا كادۋەلگى سۋاستى كەمەلەرىنەن جىلدام جۇزە الاتىن، بىرنەشە اي سۋ استىندا ەركىن جۇرەتىن جانە الىس ارالىققا زىمىران اتا الاتىن يادرولىق سۇڭگۋىر كەمەسىنە يە بولا الادى دەگەندى بىلدىرەدى. بۇنداي تەحنولوگياعا يە بولعان ەل وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندە عانا ەمەس تۇتاس ءۇندى-تىنىق مۇحيتى سىندى الىپ گەوساياسي ايماقتا قۋاتتى كۇشكە يە بولا الادى. بۇنداي كەمەدەن بىرەۋنىڭ ءوزى وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىنە كىرەتىن بولسا بۇل قىتاي ءۇشىن سوعىستىڭ قىزىل سىزىعىمەن بىردەي.

جاڭا كەلىسىم جايىندا وتكەن اپتادا اقش پرەزيدەنتى جو بايدان، بريتان باس ءۋازىرى بوريس جونسون جانە اۋستراليا پرەمەر-ءمينيسترى سكوتت مورريسون ورتاسىنداعى ونلاين-بىرلەسكەن ءباسپاسوز جيىنىندا ورتاعا سالىندى. ءۇش ەلدىڭ ليدەرى دە ءۇندى-تىنىق مۇحيت ايماعىندا بارعان سايىن ۋشىعىپ بارا جاتقان قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى كەزەك كۇتتىرمەيتىنىن ايتتى. ەگەر ورتاداعى كەيبىر ۋاقىتشا جاسالعان قاۋىپسىزدىك كەلىسىمدەرىن ايتپاعان كۇندە «اۋكۋس» ءۇش ەل ورتاسىندا ەكىنشى جاھان سوعىسىنان بەرگى ەڭ اۋقىمدى قاۋىپسىزدىك كەلىسىمى.

وسلىلايشا اۋستراليا سۋ استىندا جۇزەتىن يادرولىق كەمەگە يە بولعان الەمدەگى 7-ءشى ەل رەتىندە تاريحتا قالماق. بىراق، «اۋكۋس» اليانسىنىڭ اۋسترالياعا بەرەتىن مۇمكىندىكتەرى مۇنىمەن شەكتەلمەيدى، يادرولىق سۋڭگۋىر كەمەدەن تىس كيبەر قاۋىپسىزدىك، جاساندى سانا تەحنولوگيالارى، وزگە دە تەڭىز قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى تەحنولوگيالاردى دا ورتاق پايدالانا الادى. بۇعان قوسا اۋستراليا الىس قاشىقتىققا ۇشاتىن قاناتتى زىمىراندارعا دە يە بولادى، ءارى ەلدىڭ سولتۇستىك ايماقتارىنا اقش اسكەرلەرىنىڭ ورنالاسۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى.

قىتايعا قانداي قىسىم ءتۇستى

سوڭعى جىلدارى دەرجاۆالار اراسىنداعى تارتىس پەن باسەكە ءۇندى-تىنىق مۇحيت ايماعىندا ءجۇرىپ جاتىر. اسىرەسە، الەمنىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى ەكونوميكاسى اراسىنداعى ستراتەگيالىق باسەكە وسى ايماقتاعى ەلدەرى كۇردەلى حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ ورتاسىنا الىپ كىردى. قىتاي سوڭعى جىلدارى وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى سىندى تالاستى ايماقتاعى اسكەري بەلسەندىلىگىن ارتتىرىپ كەلگەن بولاتىن. باتىس ەلدەرى قىتايدىڭ تىنىق مۇحيتىنداعى اسكەري اگرەسسياسى ارتىپ كەتتى دەپ ايتىپ كەلگەن.

اقش پەن بريتانيانىڭ اۋستراليامەن جاساسقان قاۋىپسىزدىك كەلىسىمى قىتايدىڭ بۇل ايماقتاعى اسكەري شىعىندارىن ەسەلەپ ارتتىرماق. سەبەبى، قىتاي ءوزىنىڭ ستراتەگيالىق مۇددەلەرىن ساقتاپ قاسىلاستارىنا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن اسكەري تەحنولوگياسىن، اسىرەسە تەڭىزدەگى اسكەري تەحنيكاسىن دامىتۋعا قارجى جۇمساۋىنا تۋرا كەلەدى. ىشكى ءونىم قۇنىندا اسا ماڭىزعا يە تۇراقتى مۇلىك سالاسى داعدارىسقا ۇشىراپ، سىرتقى ساۋداسى الداعى ۋاقىتتا قاۋىپكە تاپ بولعالى وتىرعان قىتاي ءىرى تەڭىز دەرجاۆالارىمەن تەڭىزدەگى اسكەري كۇش باسەكەسىندە ۇلكەن ەكونوميكالىق شىعىندارعا باتارى ءسوزسسىز. بۇل قىتايدىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن بىرتىندەپ السىرەتىپ، الەمدەگى «اعىلشىن قوجالىعىن» بەكەمدەي تۇسپەك.

The Qazaq Times