"تاليبان" ۇيىمى اۋعانستاندا كۇن سايىن ىرگە كەڭەيتە ءتۇسىت. فوتو: انادولى اقپاراتتىق اگەنتتىگى.

«تالىپتەردىڭ وتباسى مۇشەلەرى پاكىستاندا تۇرادى». مۇنداي مالىمدەمەنى پاكىستاننىڭ ىشكى ىستەر ءمينيسترى شەيح راشيد احمەد راستادى.  ول جەكسەنبى كۇنى پاكىستاندىق «Geographic News» ارناسىنا بەرگەن سۇحباتىندا «تاليبان» مۇشەلەرىنىڭ جاقىندارى ءوز ەلىندە، ءتىپتى يسلامابادقا (پاكىستان ورتالىعى) جاقىن اۋدانداردا تۇراتىنىن مويىنداعان.

پاكىستان ىشكى ىستەر ءمينيسترى شەيح راشيد احمەد. فوتو: Geographic News.

راشيد احمات سۇحباتىندا: «تالىپتەردىڭ وتباسىلارى وسىندا، پاكىستاننىڭ راۆات، لويبەل، باراكاحۋ جانە تارنۋر قالالارىندا»، – دەپ ورتالىق قالا يسلاماباد ماڭىنداعى اۋدانداردى كورسەتكەن. ول جانە «كەيدە قازا بولعان تالىپتەردىڭ مۇردەلەرى دە وسىندا اكەلىنەدى، ءتىپتى جارالىلارى وسىندا ەمدەلەدى»، – دەگەن.

اۋعانستان مەن پاكىستان

اۋعانستانداعى پاكىستاننىڭ ىقپالىنىڭ باسىم ەكەنىن، ءتىپتى اۋعانستانداعى قارۋلى توپتار مەن وزگە دە زاڭسىز ارەكەتتەردى باقىلاۋىندا ۇستايتىنى تۋرالى بۇعان دەيىن دە ايتىلىپ كەلگەن. ەكى ەلدىڭ ورتاسىندا بار بولعانى 2600 شاقىرىمدىق اشىق شەكارا بار دەپ قارايتىن ساراپشىلار دا كەزدەسەدى. كابۋلدىڭ رەسمي بيلىگى «تاليبان» قوزعالىسىن استىرتىن قولداۋشى دەپ يسلاماباد بيلىگىن ءجيى ايىپتايدى. بىراق، بۇل ايتىلعاندار مەن ايىپتاۋلاردى پاكىستان تارابى جوققا شىعارىپ كەلگەن. پاكىستان رەسمي تۇلعاسىنىڭ، ونىڭ وزىندە جوعارى لاۋازىم يەسىنىڭ بۇل مويىنداۋى كۇتپەگەن جاڭالىق بولدى.

اۋعانستان مەن پاكىستان. فوتو: DW

ەلدەگى ۇزاق جىلدىق سوعىستار مەن تۇراقسىزدىقتان باس ساۋعالاعان كوپتەگەن اۋعانستاندىقتاردىڭ پاكىستانعا قونىس اۋدارعانى بەلگىلى. پاكىستاننىڭ رەسمي مالىمەتتەرىندە ەلدە 3 ملن شاماسىنداعى اۋعانستاندىق بوسقىن بار دەپ كورسەتىلگەن.  پاكىستان سونداي-اق «تاليبان» قوزعالىسىنىڭ جاسىرىناتىن ەلى ەكەنى دە ايتىلادى.

وتكەن اپتادا پاكىستان ءسىم جەتەكشىسى شاح ماحمۋد كۋرەشي  اۋعانستان تاقىرىبىندا جۋرناليستەردىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرگەن بولاتىن. ول دا اقش پەن ناتو كۇشتەرى اۋعانستاننان شەگىنگەننەن كەيىن ەلدە تۇراقسىزدىق پەن زورلىق-زومبىلىق ورنايدى دەپ سانايتىنىن جەتكىزگەن. اۋعانستانداعى زورلىق-زومبىلىقتىڭ كۇشەيۋىنەن پاكىستان تارابى دا الاڭداۋلى ەكەنىن جەتكىزگەن.

سۇحباتىندا پاكىستان سىرتقى ىستەر ءمينيسترى اۋعانستاندا ازاماتتىق سوعىسى ءورشىپ، تۇراقسىزدىق جايلاسا بۇل جاعداي پاكىستان ءۇشىن دە قاۋىپتى بولاتىنىن، ايتالىق پاكىستاننىڭ تەرروريزمگە قارسى ءىس-قيمىلدارىنىڭ قازىرگە دەيىنگى ناتيجەسىن جوققا شىعارادى جانە كوپتەگەن بوسقىنداردىڭ ەلگە كىرۋىنە سەبەپ بولادى دەگەن ويىن ايتادى. «ءبىز 3 ميلليونعا جۋىق اۋعان بوسقىندارىن قابىلدادىق جانە ولارعا قامقورلىق جاسادىق. ودان دا كوپ بوسقىندى قابىلداي المايمىز، ويتكەنى ونىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىداعى اۋىرتپالىعىن كوتەرە المايمىز»، – دەگەن.

سونىمەن تالىپتەر كىمدەر؟ "تاليبان" قالاي قۇرىلعان؟  

انىعىندا «تاليبان» تۋرالى اڭگىمە كەڭەس وداعىنىڭ اۋعانستاننان اسكەر شىعارعان كەزىنەن باستالادى. ارينە، كسرو-نىڭ ماقساتى اۋعانستانداعى رەسمي بيلىكتى قولداپ، ەلدە تۇراقتىلىق ورناتۋ دەپ ايتىلادى. بىراق، اۋعان جەرىنەن كەڭەس اسكەرى شەگىنگەندە ەلدە تۇراقتىلىق ورناي قويماعان ەدى. شەتەلدىك ساراپشىلار كەڭەس وداعى اۋعانستاندى ەڭ قاجەتتى كەزدە تاستاپ كەتتى دەپ تە ايتادى. الايدا، ول كەزدە قىزىل يمپەريانىڭ ءوز ىرگەسى دە سوگىلىپ جاتقان كەز-ءتىن. ەلدەگى بيلىك ءۇشىن تالاس سول كۇيىندە قالدى، سول كەزدەگى بيلىك تۇراقتىلىقتى قالپىنا كەلتىرۋگە دارمەنسىز بولدى. بۇنداي اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدە كەڭەس اسكەرىنىڭ ەلدەن شىعۋى ازاماتتىق سوعىسقا جول اشتى. ەلدى تۇراقسىزدىق جايلاپ، زورلىق-زومبىلىق كۇشەيدى.

مىنە وسى كەزدە «تاليبان»، ياعني تالىپتەر (تالابالار – ستۋدەنت، شاكىرت دەگەن ماعىنادا) ساحناعا شىقتى. تالىپتەر نەگىزىنەن كەڭەس اسكەرى اۋعانستانعا كىرگەن كەزدە قازا تاپقان  مودجاحەدتەردىڭ بالالارىنان قۇرالعان مەدرەسە شاكىرتتەرىنەن قۇرالدى. تالابالاردىڭ قۇرعان ۇيىمى «تاليبان» ۇيىمى دەپ اتالدى.

العاشىندا، سوعىس پەن زورلىق-زومبىلىقتان شارشاعان اۋعانستان قوعامى ءۇشىن تالىپتەر ءۇمىت وتىن جاقتى دەسە دە بولادى. سەبەبى، ولار باقىلاۋىنا ۇستاعان وڭىرلەر كوبىندە قاقتىعىستاردان امان تۇردى. دەگەنمەن، كەيىن تالىپتەر كابۋل بيلىگىنە قاۋىپ ءتوندىرىپ، شاريعات جولىمەن باسقارىلاتىن يسلامدىق مەملەكەت قۇراتىندارىن كورسەتتى.

«تاليبان» وزدىگىنەن پايدا بولدى ما؟

مەدرەسە شاكىرتتەرى وزدىگىنەن ۇيىم قۇرىپ، وزدىگىنەن سوعىسقا ارالاستى ما؟ ساراپشىلاردىڭ باسىم كوبى بۇعان كەلىسپەيدى. «تاليبان» بەلگىلى ءبىر كۇشتەر جاعىنان ارنايى ۇيىمداستىرىلعانىن كوپتەگەن ەلدىڭ ساراپشىلارى ءوز زەرتتەۋلەرىندە كورسەتكەن. ءتىپتى، «تاليباندى قۇرۋشى»، «تاليباننىڭ اناسى» نەمەسە «تاليباننىڭ اكەسى»  اتالعان پاكىستان پرەمەر-ءمينيسترى دە بار.

بۋحودو حانىم ءوزى دە سول كەزەڭدەردە «تاليباننىڭ اناسى» اتالعان بولاتىن. فوتو: Greelane.com

تاقىرىپ بويىنشا قىرعىزستاندىق ساراپشى ورازبەك مولداليەۆ 1997 جىلى پاكىستان پرەمەر-ءمينيسترى بەنازير بۋحودو حانىمنىڭ BBC-گە بەرگەن سۇحباتىن العا تارتادى. بۋحودو «تاليباندى» قۇرۋشىلار تۋراسىندا ايتقاندا «ءبىر عانا پاكىستان ەمەس، ولاردى دايىنداۋعا ءبىر قاتار اراب مەملەكەتتەرىنىڭ قارجىلاي قولداۋى بولعانىن، ءتىپتى اقش پەن بريتانيا دا كومەكتەسكەنىن» ايتقان.

1996 جىلى تالىپتەر كابۋلدا بيلىكتى باسىپ الدى. ولاردىڭ يسلامدىق مەملەكەت قۇرۋ تۋرالى ماقساتتارىن قولداعان اراب مەملەكەتتەرى دە بولعان. پاكىستان، ساۋد ارابياسى جانە ءباا جاعىنان رەسمي مويىندالعان كەزى دە بار. بىراق، ءدىني راديكالدى سيپاتتارىنان قاۋىپتەگەن كوپتەگەن مەملەكەتتەر ولاردى بيلىك رەتىندە مويىندامادى. ءتىپتى كوپتەگەن ەلدەردە ەكسترەميستىك، تەررورلىق توپ رەتىندە تانىلدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارى سوتىنىڭ 2005 جىلعى 15 ناۋرىزداعى شەشىمىنە ساي «تاليبان» ۇيىمىنىڭ ەل اۋماعىنداعى ارەكەتىنە شەكتەۋ قويىلعان.

وتاندىق باق نازار اۋدارۋى كەرەك

اسىرا سىلتەپ، ايعايعا سۇرەن قوسقاندىق ەمەس، بۇل كۇندە ورتا ازيا قاۋىپسىزدىگى مەن تۇراقتىلىعى جاڭا سىن-قاتەرلەردىڭ الدىندا تۇر. ءسۇريا مەن يراك جەرىندەگى جاعداي ءبىرشاما تۇراقتانىپ، ەندىگى «ويىن الاڭى» قازاقستاندى قامتىعان ايماققا قاراي جاقىنداي ءتۇستى. ايتپاعىمىز – تاعى دا اۋعانستان تاقىرىبى.

ۇلتتىق مۇددە مەن قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان، قازىر ورتا ازيا ەلدەرى ءۇشىن باستى مىندەتتىڭ ءبىرى – اۋعانستاندا بولاتىن وزگەرىستەردى، ىقتيمال قاۋىپ-قاتەرلەردى قالت جىبەرمەي قاداعالاپ، ايماقتا سىرتقى كۇشتەر قانداي ماقساتتا قانداي قادامدار جاساپ جاتقانىن باقىلاۋدان شىعارماۋ بولىپ تۇر. ماسەلەنىڭ وزەكتىلىگىنە قاراماستان، بۇل تاقىرىپ قازاقستانداعى باق-تا جەتكىلىكتى دەڭگەيدە كوتەرىلىپ جاتىر دەي المايمىز. ارينە، اتتانداپ، بايبالام سالىپ جۇرت كوڭىلىنە ۇرەي ۇيالاتۋعا بولمايتىنى شىن. دەگەنمەن، ىرگەدەگى قاۋىپ تۋرالى قوعام مۇشەلەرىن جان-جاقتى حاباردار ءتىپ، ول تۋرالى تۇسىنىگىن تەرەڭدەتىپ، الەۋمەتتىك پىكىردى ۇلتتىق مۇددەگە لايىق باعىتقا قاراي توپتاستىرۋ باق-تىڭ باستى فۋنكتسياسى ەكەنىن دە ايتا كەتۋىمىز كەرەك.

“The Qazaq Times”