اۆتوكراتتار ساياساتىنداعى ۇقساستىق: نازارباەۆتىڭ تۇسىنىگىندەگى دەموكراتيا

 «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ كەزەكتەن تىس حح سەزى ءوتتى. كانديداتتار بەكىتىلىپ، 10 قاڭتاردا بولاتىن پارلامەنتتىك سايلاۋعا قىزۋ دايىندىق باستالعان. سەزدە ازاماتتىق قوعامنىڭ تالقىسىنا تۇسكەن ەكى جاڭالىق بار. ءبىرى – پرايمەريزگە قاتىسپاسا دا، تىزىمگە ەنگەن داريعا نازارباەۆا. ال ەكىنشىسى – 30 جىلعا جۋىق تاپجىلماي بيلىك ەتكەن ەكس-پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ قازاقستانداعى سايلاۋلاردىڭ ادىلەتتى وتەتىنىنە كۇمان كەلتىرەتىن امەريكانى سىنعا الىپ، دەموكراتيا تاقىرىبىنا توقتالۋى.

قازاقستاننىڭ دەموكراتيا جولىندا ەكەنىن باسا ايتقان ءبىرىنشى پرەزيدەنت اقش-تا وتكەن سايلاۋعا جەكە توقتالدى. بۇعان دەيىن شيرەك عاسىر بيلىك ەتكەن بەلارۋس پرەزيدەنتى الەكساندر لۋكاشەنكو دا امەريكاداعى پرەزيدەنت سايلاۋىن سىنعا العان. وسى رەتتە «دەموكراتيا پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ باسشىلارىنا ورتاق تۇسىنىك پە؟» دەگەن ريتوريكالىق ساۋالدىڭ تۋىنداۋى زاڭدى.

تاۋەلسىزدىك العان ۋاقىتتان بەرى بيلىك ەتكەن نازارباەۆ: «ءبىز ءۇشىن دەموكراتيا – جولدىڭ سوڭى ەمەس، باسى. ءبىز سول جاققا بارا جاتىرمىز. قازىر اقش-تا سايلاۋعا ەقىۇ وكىلدەرىن مۇلدە قاتىستىرمادى، دەموكراتتار رەسپۋبليكاشىلداردىڭ باقىلاۋشىلارىن جولاتپادى، ت.س.س. ءىرى مەملەكەتتى سىناۋ ءۇشىن ايتقانىم ەمەس، بىراق ءبىزدى سىناپ ءجۇرىپ، نەگە ءوز جەرىندە وسىنداي تارتىپسىزدىكتەر بولدى؟ ەكىجاقتى ستاندارت تا بار. ءبىر اي بويى بەلارۋستى «تومپەشتەدى»، ءدال سول كەزدە وسىنداي جاعداي بولگاريادا دا بولدى، بىراق، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ول جايلى ەستىگەن جوقپىز»، – دەيدى.

تۇڭعىش پرەزيدەنت 2018 جىلى ساۋىردە دە دەموكراتيا تۋرالى مالىمدەمە جاساعان. مالىمدەمەسىندە ول: «اركىم ءوز تاعدىرىنا ءوزى جاۋاپتى. مەن تاۋەلسىزدىكتىڭ ءبىرىنشى كۇنىنەن باستاپ ەلدىڭ جۇگىن ارقالاپ كەلە جاتقان اداممىن. قانشا رەت باتىستان كەلىپ، «بىزدەگى سياقتى دەموكراتيا قىلىڭدار» دەپ ايتادى. دەموكراتيا جولىنا ءبىر كۇندە ەمەس، كوپ جىلدان كەيىن تۇسكەن باتىس ەلدەرىنىڭ بىزگە ءجون سىلتەيتىن رەتى جوق. ءبىز قازاقپىز، ءبىز امەريكالىق، نەمىس، اعىلشىن ەمەسپىز. ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ تاريحىمىز، ءتىلىمىز، ءدىنىمىز،  ءداستۇرىمىز بار. ءبىز بۇكىل الەم سەكىلدى دەموكراتيا جولىمەن كەلە جاتقان حالىقپىز»، – دەگەن.

«نۇر وتاننىڭ» بۇگىنگى سەزىندە پارلامەنتتىك سايلاۋدىڭ كۇردەلى كەزەڭگە تاپ كەلگەنىن ايتقان نازارباەۆ: «باسقا پارتيالار دا بار، ءالى دە بولار. وعان ەشكىمنىڭ قارسىلىعى جوق، قوعام سولاي، ۋاقىت سولاي. الايدا، سول پارتيالاردىڭ ءبارى ناقتى ۇسىنىس جاساپ، ەلگە جاقسىلىق جاساسا ەكەن دەيمىز. تەك قانا سىناپ، كوشەگە شىعىپ، ايعايلاپ، ودان نە شىعادى؟ قانشا ايعايلاسا دا، كوشەگە شىقسا دا، تۇبىندە، جاڭاعى كوپ بالالى انالار، جاعدايى جوق كىسىلەر كىمگە كەلەدى؟ ۇكىمەتكە كەلەدى. ءبارىن شەشەتىن مەملەكەت، ۇكىمەت»، – دەيدى.

سونىمەن قاتار، ەكس-پرەزيدەنت «از ۋاقىت ىشىندە مەملەكەت قۇرعانىن» دا ايتىپ قالدى. «ءىس جۇزىنە كەلەر بولساق، ونىڭ ارتىندا قانشاما اتقارعان ءىس، جۇمىس، قانشاما قيىنشىلىق پەن تارتىس جاتىر. تەك رەسەيمەن 7 500 شاقىرىم شەكارانىڭ ءار شاقىرىمىن شەگەندەۋ، ءار اۋىل توڭىرەگىنەن ءوتۋ وتە قيىن. مىسالى، وزبەكستانمەن شەكارانى شەگەندەگەن كەزدە ءبىر ءۇيدىڭ ءبىر بولمەسى قازاقستاندا، ءبىر بولمەسى وزبەكستاندا قالا جازداعان دا جاعداي بولدى. سونىڭ ءبارىن شەشۋگە تۋرا كەلدى. شەكارامىز 14 مىڭ شاقىرىم بولسا، سونىڭ ءبارىن تۇڭعىش رەت شەگەندەپ قول قويىپ، بۇۇ-عا تاپسىردىق. شەكاراسى جوق ەل مەملەكەت ەمەس. شەكاراسىز ەل بولمايدى»، – دەدى ول.

جيىندا ەكىنشى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ تا مالىمدەمە جاساپ، الدا كەلە جاتقان سايلاۋ ناۋقانىنىڭ ءادىل وتەتىنىنە ءسوز بەردى. بۇل جونىندە توقاەۆ: «مەن مەملەكەت باسشىسى رەتىندە مۇنى ءجىتى قاداعالايمىن. وسىعان وراي ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنا جانە باس پروكۋراتۋراعا ناقتى تاپسىرما بەردىم. بارشا سايلاۋشىلاردى ازاماتتىق بەلسەندىلىك تانىتىپ، سايلاۋعا قاتىسۋعا شاقىرامىن. ەلىمىزدىڭ يگىلىگى جانە مەملەكەتىمىزدىڭ مۇددەسى جولىندا تابىسقا بىرگە جەتە بەرەيىك. وتانىمىز ماڭگى جاساسىن! حالقىمىز ارقاشاندا امان بولسىن!»، – دەدى.

...قازاقستاندا پرەزيدەنت سايلاۋلارى 1991, 1999, 2005, 2011 جانە 2015 جىلى وتكەن. ولاردىڭ ۇشەۋى كەزەكتەن تىس بولدى. بارلىعىندا ەلدىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ جەڭگەن. باتىس باقىلاۋشىلارى قازاقستانداعى پرەزيدەنت سايلاۋلارىن عانا ەمەس، پارلامەنت سايلاۋلارىن دا حالىقارالىق ستاندارتقا سايكەس ءوتتى دەپ تانىعان ەمەس.

ن.نازارباەۆ بىلتىر 19 ناۋرىزدا كەنەتتەن پرەزيدەنت قىزمەتىنەن كەتەتىنىن جاريالاعان. ول مالىمدەمەسىندە سايلاۋ وتكەنشە سەنات سپيكەرى قاسىم-جومارت توقاەۆ پرەزيدەنت بولاتىنىن ايتتى. توقاەۆ 20 ناۋرىزدا انت بەرىپ، قىزمەتىنە كىرىستى. ال سەنات سپيكەرى بولىپ نازارباەۆتىڭ قىزى داريعا نازارباەۆا تاعايىندالدى. نازارباەۆ پرەزيدەنتتىكتەن كەتسە دە، «ۇلت كوشباسشىسى – ەلباسى» مارتەبەسىن ساقتاپ قالدى. سونىمەن قاتار ەلدىڭ ىشكى، سىرتقى ساياساتىنا ىقپال ەتەتىن كونستيتۋتسيالىق ورگان قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ توراعاسى، پارلامەنتتەگى باسىم ورىنعا يە «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ توراعاسى بولىپ قالدى.

قازاقستاننىڭ جانە شەتەلدىڭ قۇقىق قورعاۋشىلارى ەلدە ازاماتتاردىڭ ساياسي قۇقىقتارى كوپ شەكتەلەتىنىن، پارتيالىق جۇيەسى دەموكراتيا ەرەجەلەرىنە ساي ەمەسىن ايتىپ ءجيى سىنايدى. ساياسي وپپوزيتسيا وكىلدەرى پارلامەنتتە بىردە-ءبىر شىنايى وپپوزيتسيالىق ساياسي كۇش جوق دەپ سانايدى جانە شىنايى وپپوزيتسيالىق پارتيالاردىڭ رەسمي تىركەۋدەن وتە الماي وتىرعانىن ايتادى.

سەزد ءوتتى، سونىمەن...

پارتيالىق ءتىزىم 126 كانديداتتان تۇرادى. ولاردىڭ ىشىندە 77 كانديدات پارتياىشىلىك پرايمەريز قورىتىندىسى، ال 49 ادام ورتالىق پارتيالىق كۆوتا بويىنشا انىقتالدى. كانديداتتاردىڭ جالپى تىزىمىندە پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ قىزمەتتەگى دەپۋتاتتارى 20%-تەن اسپايدى، مەملەكەتتىك باسقارۋ سالاسىنىڭ وكىلدەرى – 13%;

ءبىلىم جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى – 12%;

ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار – 9%;

ونەركاسىپ – 8% بولدى.

سونداي-اق، ەكونوميستەر – 28%، زاڭگەرلەر – 20%، كاسىپكەرلەر – 17%. ال 21 ۇمىتكەردىڭ عىلىمي دارەجەسى بار، ونىڭ ىشىندە 10-ى – عىلىم دوكتورى، 11-ءى – عىلىم كانديداتى.

ءتىزىمنىڭ ۇشتەن ءبىرى – ايەلدەر. كانديداتتاردىڭ ورتاشا جاسى بۇرىنعى پارتيالىق تىزىمدەرمەن سالىستىرعاندا 4 جىلعا تومەندەپ، 48 جاس بولدى. كانديداتتاردىڭ قاتارىندا داريعا نازارباەۆا، ۇكىمەت باسشىسى اسقار مامين، «Nur Otan» پارتياسى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى باۋىرجان بايبەك، «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورى» اق باسقارماسىنىڭ توراعاسى احمەتجان ەسىم، ءماجىلىستىڭ قازىرگى سپيكەرى نۇرلان نىعماتۋللين بار.

رەسپۋبليكالىق سايلاۋالدى شتابتىڭ جەتەكشىسى بولۋعا پارتيا توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى باۋىرجان بايبەكتىڭ كانديداتۋراسى ۇسىنىلدى.

"The Qazaq Times"