اقش-يران قايشىلىعى: اقش-تىڭ يرانعا قارسى قانداي سوعىس جوسپارى بولدى؟

اقش پەن يران ءبىر رەتكى سوعىس قاۋپىنە جاقىن قالعاندا كەرى قادام جاساسىپ، سوعىستان باس تارتقانداي بولدى. يراننىڭ يراكتاعى اقش بازاسىنا جاساعان زىمىران شابۋىلىنان كەيىن ۋاشينگتون قايتارما جاۋاپ رەتىندە قارۋلى كۇش قولدانبايتىنىن ءبىلدىردى. مالىمەتتەرگە قاراعاندا، يران نىساناعا العان بازالار تۋرالى اقش تارابى يراك ۇكىمەتى ارقىلى الدىن الا مالىمەتتەر الىپ ۇلگىرگەن. شابۋىلدىڭ زاردابى دا «تومەن دەڭگەيدە» دەپ كورسەتىلدى.

اقش پرەزيدەنتىنىڭ سارسەنبىدەگى سوزىنەن كەيىن ەكى ەل اراسىندا قاقتىعىس قاۋپى ءبىرشاما الىستادى. ترامپ يرانعا قوسىمشا سانكتسيا سالۋ ارقىلى جاۋاپ بەرەتىنىن ءبىلدىردى جانە قۇراما شتاتتار بەيبىتشىلىكتى قولدايتىنىن ايتتى. دەگەنمەن، يران تارابىنان قارۋلى شابۋىلدار جالعاسۋى مۇمكىن دەگەن بولجام دا بار. سەبەبى، تەھران وزىنە جاقىن ايماقتاردان اقش-تىڭ ءبىر جولا باس تارتۋىن تالاپ ەتەدى. سونداي-اق، يران باسشىلىعى ءوز ۋاقىتىندا باتىستىڭ مۇددەلەرىنە، اسىرەسە كيبەر-شابۋىلدارعا قارسى اسيممەتريالىق سوققىلار جاساۋ تۋرالى شەشىم قابىلداۋى دا بەك مۇمكىن. بۇل اقش پەن يراندى تاعى دا قاقتىعىس قاۋپىنە باستاپ بارادى دەپ بولجايدى.

امەريكالىق باسىلىمدار بۇدان ءبىر اپتا بۇرىن اسا قۇپيا بولعان سوعىس جوسپارلارى تۋرالى تام-تۇمداپ مالىمەتتەر الىپ تاراتقان. سونىڭ بىرىندە: «اۋعانستانداعى تاليبان نەمەسە يراكتاعى سادام حۋسەين رەجيمىنە قارسى سوعىستان ايىرماشىلىعى اقش كۇشتەرى يراندى باسىپ الىپ، ەلدىڭ بيلىگىن قۇلاتۋدى، جاڭا جۇيە ورناتۋدى كوزدەمەيدى. ەسەسىنە، «قۇدىس كۇشتەرىن» قامتىعان ارمياسىن السىرەتۋ; يادرولىق باعدارلاماسىن تولىقتاي جويىپ جىبەرۋ; ۋاشينگتون كوزقاراسىنا ساي تەھراننىڭ ايماقتاعى ىقپالىن توقتاتۋ»، – دەلىنگەن.

يرانمەن سوعىس قاۋىپى ءتونىپ تۇرعان كەزدە پەنتاگوننىڭ اسكەري ستراتەگتەرى جانە اق ءۇيدىڭ قاۋىپسىزدىك جونىندەگى كەڭەسشىلەرى مەن ماماندارى يرانمەن بولاتىن سوعىستى زەرتتەپ كورگەن (بولۋى مۇمكىن قاقتىعىس وشاقتارىن، اسكەري شىعىنداردى جانە سالدارىن دەگەندەي). بۇل تۋرالى The New York Times باسىلىمى دا جازعان ەدى. «ءبىر نارسە انىق ەدى، – دەيدى اتالعان باسىلىم، – يرانمەن بولاتىن سوعىس سوڭى 20 جىل ىشىندە اقش جۇرگىزگەن سوعىستاردان (يراكتاعى جانە اۋعانستانداعى) مۇلدە باسقاشا بولاتىن ەدى». اقش-تىڭ اسكەري ماماندارى يرانعا باسىپ كىرىپ تەرريتورياسىن جاۋلاپ الۋ ارەكەتىنىڭ بولمايتىنىن بىردەن ايتادى. سەبەبى، يران يراكتان 4 ەسە ۇلكەن جانە 80 ملن حالقى بار مەملەكەت، امەريكالىق «جاۋلاۋشىلاردى» جىلى قارسى المايتىنى بەلگىلى.

فوتو: Los Angeles Times

سول كەزدە ماماندار ەگەر ەكى ەل اراسىندا قاقتىعىس ورىن السا وندا بۇنىڭ اۋە سوققىلارى مەن تەڭىز ءۇستى قاقتىعىستارىنان جانە كيبەر-شابۋىلداردان تۇراتىنىن ايتقان. جانە قۇراما شتاتتارعا تيەسىلى كۇشتەر قاناتتى جانە بالليستيكالىق زىمىراندار ارقىلى، ۇشقىشسىز ۇشۋ قۇرىلعىلارى مەن سوعىس ۇشاقتارى ارقىلى يراننىڭ اسكەري كەمەلەرىن، اسكەري قويمالارىن، گەنەرال سۋلەيماني باسقارعان «قۇدىس» كۇشتەرىنىڭ باس شتابىن، سونداي-اق، ماڭىزدى مۇناي نىساندارىن دا نىساناعا الۋ كەرەك دەگەن جوبالار ۇسىنىلعان. يراندا بولۋى مۇمكىن يادرولىق نىساندار تۋرالى دا ەسكەرىلگەن. دەگەنمەن، يراننىڭ يادرولىق نىساندارى تۋرالى اقش ماماندارى وزىندە بار مالىمەتتەردى اشىققا شىعارماسى بەلگىلى. كوبىندە يراننىڭ يادرولىق نىساندارى جەر استىنا ورنالاسقان دەلىنەدى. سوعىس كەزىندە سول نىسانداردى تاۋىپ جويىپ جىبىرۋدە ويلاستىرىلعان ەكەن.

سوعىس جوسپارى تۋرالى حابارلارعا ءساپ سالساق، اقش اسكەري ماماندارى وزدەرىنە تونەتىن قاۋىپتەر مەن ناقتى قيىنشىلىقتاردى دا ءتىزىپ كورگەن. ونىڭ قاتارىندا: يران ساۋد ارابيانى قامتىعان تەرريتوريالارعا ارتيللەريالىق شابۋىل جاساي الادى; ساۋد ارابياسىنىڭ مۇناي زاۋىدتارىنا شابۋىل جاساي الادى; پارسى شىعاناعىندا نەمەسە ورمۋز بۇعازىندا مۇناي تانكەرلەرىن جويىپ جىبەرۋى مۇمكىن; ماڭىزدى سۋ جولدارىنا سۋ استى مينالارىن قويۋى مۇمكىن; يران ارمياسى قارسى سوعىس جۇرگىزۋ قابلەتىنە يە... يرانمەن بولاتىن سوعىستىڭ سوڭعى 19 جىل ىشىندەگى اۋعانستان جانە يراكپەن بولعان سوعىستان مۇلدە باسقاشا بولاتىنىن ايتقان اسكەري شەندىلەردىڭ ءبىرى وتستاۆكاداعى زەنيتتىك اۆياتسيا گەنەرالى دەۆيد دەپتۋلا.

باراك وباما تۇسىنداعى قورعانىس ءمينيسترىنىڭ كوكمەكشىسى بولعان دەرەك شوللەت سوزىندە: «بىزدە يراندى ىرىقسىز كۇيگە قالدىراتىن كوپتەگەن امالدار بار، بىراق ولار دا سولاي، كوپتەگەن قاۋىپتى ارەكەتتەر ارقىلى ءبىزدى دە ىرىقسىز ورىنعا تۇسىرە الادى. ايتالىق، پارسى شىعاناعى مەن كورشىلەس ەلدەردى نىساناعا الۋى مۇمكىن»، – دەيدى. ول جانە قازىرگى شەنەۋنىكتەرگە ەسكەرتۋ جاساپ: «ەگەر ءبىز بۇكىل رەجيمگە قارسى تۇراتىن بولساق، بىرنەشە ەسەلەنگەن سوققى بەرسەك بولدى يران ليدەرلەرى ساتسىزدىككە ۇشىراپ، كەلىسسوزگە كەلەدى ەكەن دەپ قاتەلەسپەۋىمىز كەرەك»، – دەگەن. ياعني، يران رەجيمى بىتپەس سوعىسقا دايىن ەكەنىن ەسكەرتكەن.

قورىتا ايتقاندا، اقش ءۇشىن يراننىڭ اۋعانستان مەن يراكتاعى قارسىلاستارىنان وزگەشەلىگى – يران ءسوزسىز اسيممەتريالىق سوققىلار جاسايدى; يراكتا، سيريادا، ليۆاندا نەمەسە تاياۋ شىعىست پەن ەۋروپاداعى كەز-كەلگەن ەلدە يراننىڭ قارلى اگەنتتەرى اقش ەلشىلىكتەرىنە نەمەسە اسكەري بازالارىنا قاۋىپتى سوققىلار بەرە الادى. بۇعان قوسا يراننىڭ كيبەر سوعىس مۇمكىندىگى دە جوعارى. ەكى ەل اراسىندا سوعىس بولعان جاعدايدا يراك سوعىس الاڭىنا اينالادى دەگەن بولجامدى كوپ تاراپ راستايدى. بىراق، يراننىڭ الەمىڭ بىرقاتار جەرىنە ورنالاستىرعان قارۋلى كۇشتەرىنىڭ اسەرىمەن بۇل جاعداي دا تەز وزگەرىپ كەتۋى دە مۇمكىن دەگەن اقش اسكەري ماماندارى. سونىمەن، اقش-تىڭ كەرى قادام جاساۋىنا دا بۇل فاكتورلاردىڭ اسەرى بولماي قالمادى.

“The Qazaq Times”