قوجابەرگەن باتىردىڭ زيراتى شىعىس قازاقستان وبلىسى، تارباعاتاي اۋدانىنا قاراستى تانامىرزا ەلدى مەكەنىنىڭ شىعى­سىنان اعىپ وتەر جاڭا قارعى­با وزەنىنىڭ وڭ جاق قاباعىن­داعى جاردىڭ ۇستىنەن تابىلدى، دەپ حابارلادى Altaynews پورتالىنا بەرگەن ماتەريالىندا ءا.ح.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي ىزدەنىشىسى سەرىكبولسىن سادىقوۆ.

قازاق تاريحىندا ويىپ الار وزىندىك ورنى بار تاريحي وقيعالارعا تولى اسا ءبىر تارتىستى كەزەڭ جوڭعار حاندىعىنىڭ (1635-1757)  جويىلار تۇسى بولىپ تابىلادى. ويرات فەودالدارى اراسىنداعى تاققا تالاسۋدان تۋىنداعان بۇلىكتى ءوز ىرقىنا ءتيىمدى پايدالانا بىلگەن ابىلاي سۇلتاننىڭ كورەگەن ساياساتىمەن، بابالارىنىڭ كونە جۇرتى جەرلەرىنە قايتادان يەلىك ەتۋ ماقساتىنداعى باتىر بابالارىمىزدىڭ جەڭىسكە ۇمتىلعان قاندى جورىقتارى جايلى ەل اۋىزىنداعى تاريحي اڭىز اڭگىمەلەرمەن قاتار، اتالعان كەزەڭگە قاتىستى ارنايى قاتتالعان جازبالار رەسەي يمپەرياسى، تسين پاتشالىعى مۇراعاتتارىندا كوپتەپ ساقتالىنعان-دى. مۇراعات ىستەرىنىڭ اشىلعان بەتتەرىن نەگىزگە الا وتىرىپ جازىلعان عىلىمي ەڭبەكتەر دە جەتەرلىك. دەسەك تە، وسى ءبىر شيەلەنىسكەن كەزەڭنىڭ شىنايى كەلبەتى ءالى دە تولىققاندى زەرتتەۋلەردى قاجەت ەتەتىندىگى ءسوزسىز.

اتالعان كەزەڭدە تاريح ساحناسىنا شىعىپ ەسىمى ەل ەسىندە قالعان كەسەك تۇلعالاردىڭ ءبىرى – اتالىق شەجىرەسى ون ەكى اتادان تۇراتىن اباق كەرەيلەرىنىڭ شۇبارايعىر تارماعىنان تارايتىن باتىر – قوجابەرگەن جانىبەكۇلى (1689-1785) بولىپ تابىلادى.

1756-1767 جىلدار ارالىعىندا قالىپتاسقان تسين پاتشالىق مۇراعات قۇجاتتارى نەگىزىندە اتالمىش تۇلعامەن،جوڭعار حاندىعىنىڭ جويىلۋىنىڭ باستى سەبەپكەرى بۇلىكشىل اتىشۋلى امىرساناعا قاتىستى قازاق بيلىگىندەگىلەرىنىڭ ۇستانىمدارى، ودان كەيىنگى ۋاقىتتاعى ابىلاي سۇلتان بيلىگىندەگى ورتا ءجۇز رۋلارى مەكەندەپ جۇرگەن جەرىمەن، ساۋدا جانە ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستارى جايلى  قازاق-قالماق، تسين-قازاق اراسىنداعى جاعدايلارعا قاتىستى كوپتەگەن تاريحي قۇجاتتاردى ءمانجۋ-قىتاي تىلدەرىنەن اۋدارا وتىرىپ عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن ت.ع.د. ب.ەجەنحانۇلىنىڭ «قوجابەرگەن باتىر. 2017ج. الماتى» ەڭبەگى اتالعان ون ءبىر جىل ارالىعىندا ورىن العان ءتۇرلى وقيعالاردانتاريحي تىڭ ماعلۇماتتار بەرە وتىرىپ، رەسەي دەرەككوزدەرى نەگىزىندە جازىلعان ا.ي.لەۆشيننىڭ «وپيسانيە-كازاچيح يلي كيرگيز-كايساتسكيح، ورد ي ستەپەي. الماتى 1996»، ۆ.ا.مويسەەۆتىڭ  «دجۋنگارسكوە حانستۆو ي كازاحي ⅩⅤⅡ-ⅩⅤⅢ ۆ.ۆ..الماتى 1991» ت.ب. اۆتورلاردىڭ جازبالارىمەن سول كەزەڭدەگى وقيعالاردى  ساباقتاستىرا قاراستىرۋعا مۇمكىندىك تۋدىرادى.

استانا قالاسىندا 2018 جىلى قوجابەرگەن جانىبەكۇلىنىڭ 320 جىلدىعىنا وراي ۇيىمداستىرىلعان «ۇلى دالا باتىرلارى» ءداستۇرلى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ماتەريالدار  جيناعىندا  اتالعان تۇلعانىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى جايلى كوپتەگەن دەرەكتەر تالقىلانعان.

الداعى ۋاقىتتا ىزدەنىمپاز عالىمدار ەڭبەگىنىڭ  ناتيجەسىندە وسى ءبىر كۇردەلى كەزەڭگە قاتىستى تاريحتىڭ تىڭ بەتتەرى اشىلىپ سان الۋان دەرەكتەرمەن تولىعا تۇسەرى ءسوزسىز.

ەرتە كەزەڭنەن بەرى ەل باسقارعان كوسەمدەر، داڭقتى جاۋىنگەرلەر، باقسى-بالگەرلەر ت.ت. جەرلەۋ عۇرپىنا اسا ءمان بەرىلگەندىگى ارحەولوگيالىق قازبا ناتيجەلەرىنەن ايان. قۇرباندىققا جىلقىلار شالىنىپ، ءمىنىس تۇلپارلارىمەن قوسا جەرلەنگەندىگىن، باتىر بابالارىنىڭ رۋحىنا ارناپ تاستان ءمۇسىن قاشاتقاندىعىن ارنايى زەرتتەۋلەر راستايدى. بابالارى سۇيەگى جاتقان جەرلەردى كيە تۇتۋ ەرتەدەن كەلە جاتقان ءۇردىس بولىپ تابىلادى. كەي جاعدايدا اتالارىنىڭ باسى جاتقان جەر بەلگىلى ءبىر رۋدىڭ كوشىپ-قونۋ ايماعىنىڭ شەكاراسىن اڭعارتقان كەزدەرى دە بولعاندىعى بەلگىلى. «اتاڭنىڭ باسى بار ما؟!» دەگەن تۇسىنىك سول كەزەڭدەردە قالىپتاسقان-دى.

جاۋگەرشىلىك زاماندا جاۋعا شاپقاندا ارۋاقتى بابالارىنىڭ اتىن اتاپ ۇرانداپ شابۋ ءۇردىسى بەرتىنگى ەتنوگرافيالىق كەزەڭدەگى ات جارىسى، بالۋاندىق ونەرلەر تاعى باسقا جاعدايلارعا شەكتى جالعاسىپ كەلگەن. ۇرپاقتارى تەگىندە بار تەكتى اتالارىن ءپىر تۇتىپ، بابالارىنىڭ جاتقان جەرىن، اتالىق شەجىرەسىن جاتقا سوعىپ، اتادان بالاعا اماناتتاپ قالدىرىپ وتىرعان. سەڭدەي سوقتىعىستىرعان قيلى  زاماندار، سولاقاي ساياساتتار ناتيجەسىندە بىلگەندەرىمىزدەن ايىرىلىپ اتا-تەكتەن شاتاسار كۇندى دە باستان وتكىزدىك. اتالار ارمانى بولعان تاۋەلسىزدىكتىڭ اق تاڭى تۋىپ، تاريحىمىزعا بابالارىمىزدىڭ قيىن-قىستاۋ كۇن كەشىپ ءجۇرىپ وتكەن جولدارىنا جاڭاشا وزىندىك كوزقاراسپەن قاراپ، جوعىمىز تابىلىپ بارىمىز بۇتىندەلە تۇسۋدە.

تۇپكى ويلارى قازاقتىڭ بىرتۇتاستىعى مەن اماندىعى، ىرگەسىنىڭ بۇتىندىگى جولىندا جانىن قۇربان ەتكەن ەرلەردىڭ ەڭبەگىنە تەرەڭىرەك زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، سۇيەگى جاتقان جەرلەرىن تاۋىپ، رۋحىنا تاعزىم ەتۋ ۇرپاقتار الدىنداعى ازاماتتىق بورىش بولىپ تابىلادى.

وسى ماقساتتا، ەسىمى شۇبارايعىر رۋىنىڭ ۇرانى بولعان قوجابەرگەن باتىر سۇيەگى جاتقان جەر بابالىق شەجىرەلەر بولجامى ىزىمەن جانە تاريحي ناقتىلى جازبا دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ ىزدەستىرىلگەن-ءدى. شەتتە جۇرگەن ۇرپاقتارىنىڭ ەسىندە قالعان شەجىرە دەرەكتەرى باتىردىڭ سۇيەگى «ورىس جەرىندەگى قالبانى جايلاپ، ەرتىستى كۇزەپ، تارباعاتايدى قىستاپ» جۇرگەن تۇستا قالعاندىعىن مەڭزەيدى.

جوعارىدا اتالعان«قوجابەرگەن باتىر» ەڭبەگىندە يەلىگىندە كەرەي ەلىنىڭ ءبىر مىڭ ءتۇتىنى بار قوجابەرگەن جانە تاعى باسقا باتىرلاردىڭ دەرەككوزدە كورسەتىلگەن ۋاقىت ارالىعىندا تسين شەكارا قىزمەتىن اتقارۋشىلاردىڭ  قوقان-لوقىسى بولا تۇرعان كۇننىڭ وزىندە دە تارباعاتاي تاۋىنىڭ تەرىسكەيى مەن كۇنگەيىندە، زايسان كولىنىڭ ماڭىنداعى جايىلىمدىق جەرلەردە كوشىپ جۇرگەندىگى جايلى دەرەكتەر كوپتەپ كەزىگەدى.

1771 جىلى وسكەمەن بەكىنىسىنەن ەرتىس وزەنىنىڭ ارعى بەتىندەگى شار-گۋربان وزەنىنە جانە اتالعان وزەننىڭ جوعارعى جاعىنداعى بۇلاناي نەمەسە ۇلىنى اتالاتىن جوتاعا، ودان ارى بوكەن، شەگەلەك وزەندەرىنىڭ جوعارى جاعىنداعى شاتقالدار مەن تاعى باسقا جايتتاردىڭ كەيبىرىنە قۇپيا تىڭشىلىق جۇرگىزۋگە جىبەرىلگەن كازاك اتامانى ۆولوشين باسشىلىعىنداعى توپتىڭ كۇندەلىك دەرەكتەرىندە «...شىلدەنىڭ 9-كۇنى قاراسۋ وزەنىندە تۇنەپ شىعىپ، تاڭعى التىلار شاماسىندا تەگىستى كەلگەن تاۋ بەتكەيىمەن ءجۇرىسىمدى جالعاستىردىم، ول ارادان ۇزاعاننان سوڭ، قولىمنىڭ سول جاعىنداعى جەرلەرى جازىقتى بولىپ كەلەتىن ءبىر قىردى اسىپ ساي ارقىلى شار-گۋربان وزەنى اعىپ جاتقان القاپقا شىعىپ، سول ارقىلى قىزىلجار اتالاتىن تاستاقتى جەرگە باردىم. ول جەردە كەرەي بولىسىنىڭ ستارشىنى قوجابەرگەن باتىرعا قاراستى ۇلىستارى كوشىپ ءجۇر ەكەن. ولاردان وتكەن سوڭ بەس ۆەرستاي جەر ءجۇرىپ، اتالعان وزەننىڭ بويىنا تىنىعۋعا توقتادىم جانە سول ارادا جۇرگەن ەكى ستارشىن ارالباي باتىر مەن قازىبەك باتىردى وزىمە شاقىردىم، ولارعا ءوزىمنىڭ ارنايى جىبەرىلگەندىگىمدى جانە بارار باعىتىمدى ايتا وتىرىپ، ءسوز اراسىندا بۇلىكشىل-قالماقتار (بۇل ارادا ەدىلدەن قاشقان قالماقتار جايلى ايتىپ وتىر. س.س.), قىتاي مەن قازاقتاردىڭ كەن ورىندارىن ىزدەستىرۋى جايلى اقپاراتتارىنا بارلاۋ جاسادىم».[2]

اتالعان دەرەكتەن 1771 جىلدىڭ شىلدەسىندە قالبا جوتاسىنىڭ سولتۇستىك-باتىس سىلەمى قىزىلجار تاۋى بوكتەرىمەن  شار-گۋربان وزەنى بويىندا كەرەيدىڭ قوجابەرگەن باتىرىمەن قاتار قازىبەك، ارالباي سىندى ستارشىندار وزدەرىنە قاراستى تۇتىندەرىمەن جاز جايلاپ جاتقاندىعىن اڭعارۋعا بولادى.

ⅩⅨ عاسىردىڭ باس كەزىندە سىزىلعان «ومبى  اسكەري وكرۋگىنىڭ ءىرى ماسشتابتاعى اسكەري-توپوگرافيالىق كارتاسى» جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ سول كەزدەگى اتاۋلارى جانە دە كەيبىر تانىمال ادامداردىڭ بەيىتتەرى كورسەتىلۋىمەن قۇندىلىعىن بىلدىرەدى.

مۇرىن ەلىنىڭ نەگىزگى قۇرامى «...1790 جىلدىڭ اياعىندا حانقوجا سۇلتاننىڭ شىڭعىستاۋدى قىرىق جىلدان اسا ۋاقىت مەكەندەگەن مۇرىن-نايماندارىن، بوپى سۇلتانمەن اراداعى كەلىسپەۋشىلىكتەن وزگەلەرىنەن ءبولىپ الىپ، قىتاي شەكاراسىنا قاراي زايسان كولىنىڭ ماڭىنداعى جەتى وزەن بويىنا قونىس اۋدارعان» [3] تۇستا جولىمبەت اتاسىنىڭ ءبىر تارماعى جاناي رۋىن اتالعان ولكەگە قونىستاندىرعان ەسەنامان باتىردىڭ زيراتى ەسكى قارعىبا ارناسى بويىندا تۇرعاندىعى جوعارىداعى كارتادا كورسەتىلگەن. ول كەزەڭدى قوقاش قاجىنىڭ:

«قاراسۋ قۇر قارعىبا قالدى كوكەن،

حانقوجا، ەسەنامان قىلعان مەكەن»،–دەپ جىرلاعاندىعىن ۇرپاقتارى  اتالعان باتىر باسىنا قويعان تاسقا جازىپتى.

جۇرگىزىلگەن ىزدەنىستەرمەن ەتنوگرافيالىق ساۋالنامالار ناتيجەسىن  جۇيەلەي كەلگەندە قوجابەرگەن باتىر زيراتى شقو، تارباعاتاي اۋدانىنا قاراستى تانامىرزا ەلدى-مەكەنىنىڭ شىعىسىنان اعىپ وتەر جاڭا قارعىبا وزەنىنىڭ  وڭ جاق قاباعىنداعى جاردىڭ ۇستىنەن تابىلىپ وتىر.

ماقالامىزدىڭ تاقىرىبىنداعى تسين يمپەراتورى تسيان-لۋننىڭ (1736-1795)بەدەلىن ابىلاي مەن قابانبايدان كەيىنگى ءىس باسقاراتىن باتىرلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە تانىعان، ابىلاي سۇلتاننىڭ سەنىمدى سەرىگىبولىپ ەسىمى كەڭ كولەمدە ەل ەسىندە ساقتالعان كەسەك تۇلعانىڭ كەسەنەسى شىعىستىڭ كيەلى جەرلەرى كارتاسىنىڭ قاتارىن تولىقتىرا تۇسەتىندىگىنە ەش كۇمان جوق.

"The Qazaq Times"