تاۋەلسىز باق-قا شابۋىل: جۋرناليستەرگە «تيتۋشكالاردى» كىم ايداپ سالىپ وتىر؟

كەشە الماتى قالاسىندا ازاتتىق راديوسى، قازتاگ جانە الماتى تەلەارنالارىنىڭ جۋرناليستەرىنە بەلگىسىز ادامدار شابۋىل جاساپ، جۇمىس ىستەۋلەرىنە كەدەرگى كەلتىردى. وسىعان بايلانىستى  بۇگىن ءبىز اتالمىش ماسەلەگە بايلانىستى ساياساتكەر ەرمۇرات باپي، جۋرناليست قاسىم امانجول، سەرىك ابىكەن جانە ادۆوكات ابزال قۇسپاننىڭ پىكىرلەرىن ءبىلۋدى ءجون كوردىك.

«اقيقات» جسدپ وپپوزيتسيالىق پارتياسىنىڭ توراعاسى، ەرمۇرات باپي: «بۇل ءبىزدىڭ قوعامدا سوڭعى كەزدەرى پايدا بولعان قارسىلىق قوزعالىستاردى تىيۋدىڭ، سوعان ىرىتكى سالۋدىڭ امالىمەن جاسالىپ جاتقان ساياسات تەحنولوگياسىنىڭ ءبىر ارەكەتتەرى. بۇنىڭ ارتىندا ارينە مىندەتتى تۇردە نە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى، نە بولماسا قالالىق اكىمشىلىك نەمەسە ىشكى ىستەر ورگاندارى تۇرۋى ابدەن مۇمكىن. سەبەبى الگىندەي ارەكەتكە بارىپ، باسسىزدىقپەن، جونسىزدىكپەن ناقاق قىلمىستىق ارەكەت جاساۋ، ياعني سوعان بارعان ادامداردىڭ ارتىندا بىرەۋلەردىڭ تۇرعانىنىڭ بەلگىسى. وسىعان وراي ايتار بولساق، بىزدە قازىر ەلدە مىنا بيلىكتىڭ وسى ارەكەتتەردىڭ ءوزىن حالىقتى حالىققا ايداپ سالۋ، «تيتۋشكا» سياقتى توپتى باسپاسوزگە ايداپ سالۋى، ول ەلدە زاڭسىزدىق قانا ەمەس، ەلدە الدە ءبىر ءۇشىنشى كۇشتەردىڭ، الدە ءبىر فاشيستىك ىستەردىڭ ەلەمەنتتەرى بار جاعداي دەپ ايتۋعا بولادى. سوندىقتان بۇعان قوعام بولىپ تىيىم سالۋدىڭ ارەكەتىن جاساۋ كەرەك. مەن ويلايمىن، جاڭاعى ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنە كىرگەن ازاماتتار ەڭ ءبىرىنشى وتىرىستا وسى ماسەلەنى كوتەرۋى كەرەك. وعان باعا بەرىپ قانا ەمەس، وسىنداي ارەكەتكە بارعان ايەلدەردى انىقتاپ، ودان كەيىن ونىڭ ارتىندا كىمدەردىڭ تۇرعانىن انىقتاپ، زاڭ نەگىزىندە ولاردى جازاعا تارتۋى كەرەك».

سەرىك ابىكەن، جۋرناليست: «وسىدان 15 جىل بۇرىن قوعام دا، جۋرناليستيكا دا، پوليتسيا دا باسقا ەدى. مىسالعا، 2004, 2005 جىلدارى بۇكىل بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنداعى قازاق جۋرناليستەرى جينالىپ كەلىسىم جاساعانبىز. «31 ارانا»، «كتك»، «راحات»، «الماتى» ارناسى بارلىعى جابىلىپ كەلىسىمگە كەلگەن. كەز كەلگەن قازاق ماسەلەسىنە بايلانىستى، جۋرناليستيكاعا بايلانىستى شارالاردا ەشقايسىمىز ءۇنسىز قالمايمىز، بارلىعىمىز جۇمىلا كەز كەلگەن ماسەلەنى كوتەرەمىز دەگەن. ول سولاي بولدى. ودان كەيىن 2008 جىلدان باستاپ جۋرناليستيكاعا دەگەن كوزقاراس وزگەرە باستادى. جۋرناليستيكانى ساۋدالاۋ كوبەيىپ كەتتى. ەلگە بەلگىلى دەگەن جۋرناليستەردىڭ كوبىسىن ۇكىمەت ساتىپ الا باستادى. سودان كەيىن ارنالاردىڭ باسشىلىعىندا كاسىبي جۋرناليستەر ازايىپ، مەنەدجەرلەر كوبەيدى. مەنەدجەرلەردىڭ باستى ماقساتى اقپارات تاراتۋ، ءسوز بوستاندىعى ەمەس، پايدا تابۋ بولدى. سوندىقتان جۋرناليستيكانىڭ قازىرگى كۇيى تىم بەيشارا بولىپ كەتتى. مىسالعا، 2001 جىلى بىزگە «كوك بازار» كۇزەتشىلەرى شابۋىل جاساپ، ۇلكەن مايدان بولدى. سول كەزدە «حابارعا» دەيىن بۇكىل رەسپۋبليكالىق ارنالاردىڭ بارلىعى «جۋرناليستكە شابۋىل جاسالدى» دەپ، ۇلكەن ماسەلە قوزعاعان. ال قازىرگى كەزدە جۋرناليستەردىڭ «اۋىزى بۋلى كۇيدە» قالدى. مىسالى، كەشەگى ازاتتىققا جاسالعان شابۋىلدا تاعى بىرنەشە ارنا بولعان كورىنەدى. سولاردىڭ ءوزى «بىزگە شابۋىل جاسالدى» دەپ ايتا المادى. ماسەلە قوزعاپ وتىرعان ازاتتىق قانا. سول ازاتتىقتى جۋرناليست رەتىندە قورعاي الماۋىمىز، سول تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتا الماۋىمىز قازىرگى وتاندىق باق-تىڭ قانشالىقتى قىسپاقتا تۇرعانىن كورسەتەدى. ءسوز بوستاندىعىنىڭ دەڭگەيى وسى. قازىر بيلىك اۋىستى، كىشكەنە بولسا دا ەركىندىك كەلەر، وزگەرەر دەپ ويلادىق. بىراق سول وزگەرىستى كورە الماي تۇرمىز. وتكەندە ماسكا كيگەندەر ەرەۋىلگە شىققانداردى تەپكىلەپ جاتىر. ولاردى پوليتسيا ۇستامايدى.  استاناداعى ەرەۋىلدە جۋرناليستەردى قولشاتىر ۇستاعان جىگىتتەر قايتا-قايتا قاقپايلاپ جولىن جاۋىپ ءجۇر. ولاردى پوليتسيا ۇستامايدى. كەشەگى وقيعادا بىرەۋ 8 ايەل دەيدى، بىرەۋ 20 ايەل دەيدى جۋرناليستەر جۇمىسىنا كەدەرگى جاساعان. پوليتسيا سونىڭ بىرەۋىن عانا ۇستاپتى. بۇل نە دەگەن سۇمدىق؟جۋرناليست دەگەن قازىر پوليتسيانىڭ، بيلىكتىڭ جاۋى سياقتى بولىپ كەتتى. مىنا قوعامعا جاناشىرلىق تانىتىپ بەرىلگەن اقپاراتتىڭ بارلىعىن بيلىك وزىنە قارسى جاسالعان شارا رەتىندە قابىلداپ، پوليتسيانىڭ تۇمىلدىرىعىن الىپ، ايداپ سالىپ قاراپ وتىر. سوندىقتان دا بۇل قازىرگى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ، جۋرناليستەر وداعى دەيدى، باسقا دەيدى، بۇلاردىڭ بارلىعىنىڭ تۇككە جارامسىز ەكەندىگىن كورسەتەدى. كەشە كواليتسيا قۇرايىق، جۋرناليستەردى قورعايىق دەپ جاتىر. قايدا قورعايسىڭ؟ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ بارلىعىنىڭ اۋىزى بۋلى بولسا، تاعى «Facebook» پەن «Instagram»-دا قورعايسىڭ با؟ مىنە اڭگىمە وسىندا. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆقا حات جازىپ، ءسوز بوستاندىعى تۋرالى ماسەلە قوزعاپ، باق تۋرالى زاڭدى وزگەرتىپ، تولىققاندى ءسوز ەركىندىگىنە قول جەتكىزبەي ەشتەڭە وزگەرمەيدى».

ازاتتىق راديوسىنىڭ پروديۋسەرى، قاسىم امانجول: «بۇل جاعداي بىزدە ءبىرىنشى رەت ەمەس. ازاتتىققا بۇنداي شابۋىل، بۇنداي كەدەرگى ءتورت-بەس رەت بولعان. ءبىز بۇل ماسەلەلەرگە بايلانىستى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا ارىز تۇسىردىك. سوتقا ارىز جازدىق، پوليتسياعا ارىز جازدىق. ازىرگە پوليتسيادان بۇل ماسەلەلەرگە بايلانىستى جاۋاپ جوق. ال نە سەبەپتى بولدى دەگەنگە كەلسەك، «شەگىرتكەدەن قورىقساڭ، ەگىن ەكپە» دەيدى عوي قازاق. ءبىز تاۋەلسىز جۋرناليستيكامەن اينالىسقاننان كەيىن جانە قازاقستانداعى بەيتاراپ، بالامالى پىكىردى بەرە الاتىن اقپارات قۇرالى بولعاندىقتان، ءبىز قانداي دا بولسىن وقيعانىڭ ورتاسىنا بارامىز، ناقتى سول وقيعانىڭ ورتاسىنان سول اقپاراتتى بەرەمىز. سوندىقتان بىزگە قارسى ارەكەتتەردىڭ قايدان تۋىپ جاتقانىن بولجاپ بىلگەنىمىزبەن، ازىرگە ناقتى دالەلدەرىمىز جوق. بىراق ءبىز ءبارىبىر بارا بەرەمىز، ءوزىمىزدىڭ ميسسيامىزدى اتقارامىز. قورعاۋ بويىنشا، حالىقارالىق مەديا رەتىندە ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ ىشكى قاۋىپسىزدىك قىزمەتتەرىمىز بار. ول بويىنشا ءبىزدىڭ ءوز كەڭەستەرىمىز بار. ارينە وتە ۇلكەن كۇش قولدانامىز دەسە، ءبىز كۇشكە كۇشپەن جاۋاپ بەرە المايمىز. قازىر ءبىز زاڭ اياسىندا ءوزىمىزدىڭ ناقتى رەاكتسيامىزدى ءبىلدىرىپ جاتىرمىز. شىنىمەن وكىنىشتى وسىنداي قيىن جاعدايدا قالعانىمىز. باسقا جۋرناليستەر تاراپىنان دا، مەديا تاراپىنان دا ۇلكەن قولداۋ بايقاپ جاتقان جوقپىز. بۇل دا وكىنىشتى. جاڭاعى مەملەكەتتىك ورگاندار تاراپىنان دا ازىرگە ناقتى قولداۋ بايقالعان جوق. ال جۋرناليستەر جۇمىسىنا كەدەرگى كەلتىرۋ قىلمىستىق كودەكستە، باق تۋرالى زاڭدا دا قاراستىرىلعان. ياعني قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك قازاقستاندا بار بۇعان بايلانىستى».

ادۆوكات، ابزال قۇسپان: «بۇل ايەلدەرگە كەم دەگەندە «قوعامدىق ءتارتىپتى ورەسكەل بۇزعانى ءۇشىن» «بۇزاقىلىق ءىس» قوزعالۋى كەرەك. بىراق ءبىر نارسە انىق بولىپ وتىر. بۇل ايەلدەر ارنايى ۇيىمداستىرىلعان توپ ەكەندىگى بەلگىلى. ياعني ماقساتتارى ەلدىڭ الدىنا شىققان، ەلدەگى ەلەۋلى وقيعالارعا اسەر ەتۋ ءۇشىن پايدالانىپ وتىرعان بىرەۋلەردىڭ «قولشوقپارى» ەكەندىگى انىق. سول سەبەپتى بۇل ايەلدەردىڭ جازاعا، جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلاتىنىنا سەنىمسىزدىكپەن قارايمىن. بيلىكتىڭ، مەملەكەتتىڭ بۇنداي ارەكەتتەرگە بارۋى مەملەكەتتىڭ قۇردىمعا كەتىپ بارا جاتقاندىعىنىڭ كورىنىسى. بۇل قوعامنىڭ ەمەس، مەملەكەتتىڭ باسىندا وتىرعان ادامداردىڭ اۋرۋعا ۇشىراعاندىعىنان حابار بەرەدى. مەن بۇل ازاماتتاردىڭ رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى ادامدار جۇمساپ وتىر دەپ ويلامايمىن. بۇل جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ، كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ ۇيىمداستىرعانى دەپ ويلايمىن. ءدال وسى ايەلدەر وسىدان ءبىر اي بۇرىن ساۋلە ابدىلداحانقىزىن ۇرعان. بۇل تۇسىنە بىلگەن ادامعا سۇمدىق».

جالپى، سوڭعى ۋاقىتتارى ەلىمىزدە جۋرناليستەردىڭ جۇمىسىنا كەدەرگى كەلتىرۋ وقيعالارى جيىلەپ كەتتى. كوپشىلىك جۇرت بۇنى بيلىك ترانزيتىمەن بايلانىستىرۋدا. نەدە بولسا، بۇنىڭ ارتى جاقسىلىققا اپارمايتىنى انىق. كۇنى كەشە ازاتتىق راديوسى مەن  قازتاگ جۋرناليستەرىنە شابۋىل جاساعان ادامدار ءدال قازىر قازاقستاندا وپپوزيتسيانىڭ، ازاماتتىق قوعامنىڭ، قاپتاعان ۇيىمدار مەن ساياسي ينستيتۋتتاردىڭ جۇگىن ساناۋلى عانا تاۋەلسىز باسىلىم ارقالاپ جۇرگەنىن تۇسىنبەيتىن ءتارىزدى. تۇسىنبەيدى دەيمىز اۋ، جوعارىدا ساراپشىلار ايتقان بولجامدارعا قاراعاندا، حالىق اراسىندا «تيتۋشكا» اتالىپ كەتكەندەر ەندى وسى ساناۋلى عانا باسىلىمنىڭ تىنىسىن تارىلتىپ، اقپارات الاڭىن بالاما كوزقاراس يەلەرىنەن تولىقتاي تازارتۋعا كىرىسكەن سياقتى...

"The Qazaq Times"