ءامىرجان قوسانوۆ: شەكتەن تىس انتيقىتايلىق ريتوريكا قانداستارىمىزعا ءوزىنىڭ تەرىس اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن

– نۇرسۇلتان نازارباەۆ مامىر ايىنىڭ باسىندا شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ كەزەكتى جيىنىنا قاتىسۋ ءۇشىن قىتايعا بارادى. وسى ساپارىندا مەملەكەت باسشىسى قىتاي توراعاسىمەن ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ جاعدايىن تالقىلاۋى مۇمكىن بە؟ بالكىم، ارعى بەتتەن اقجولتاي حابار ەستىپ تە قالارمىز؟

– كەز كەلگەن مەملەكەت باسشىسى ءوز حالقىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن، ماقسات-مۇددەسىن ءوز قىزمەتىنىڭ ەڭ باستى كرەدوسى ەتىپ الۋى شارت! ونسىز ول ءوز جۇرتىنىڭ، ۇلتىنىڭ قولداۋىنان ايىرىلىپ قالۋى مۇمكىن!

ارينە، شىۇ جيىنىنىڭ ءوز پروتوكولى بار، ياعني باسشىلار الدىن-الا كەلىسىلگەن كۇن ءتارتىبىن تالقىلاماق، سول ماسەلەلەرگە قاتىستى قۇجاتتارعا عانا قول قويماق. سوندىقتان قىتايداعى قازاقتاردىڭ ءحالى سول جيىندا ارنايى تالقىلانادى دەپ ويلامايمىن.

بىراق، قىتاي باسشىلىعىمەن ەكەۋارا كەزدەسۋدە ەلباسى قازىر بارشا قازاقتى تولعاندىرىپ وتىرعان ماسەلەنى ايتىپ، ءوز الاڭداۋشىلىعىن ءبىلدىرىپ، بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە قول جەتكىزۋگە تىرىسادى دەپ سەنەمىن. ول تاقىرىپ مۇلدەم قوزعالماسا، قازاق ونى تۇسىنبەي قالادى.

– ەلىمىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى جاقىندا قىتايدا قاماۋدا بولعان 9 وتانداسىمىزدىڭ بوستاندىققا شىققانىن مالىمدەدى. بۇعان ء"بىزدىڭ ۆەدومستۆو    قانداستارىمىزدى قۇتقارۋ وپەراتسياسىنا كوشتى" دەگەن باعا بەرۋگە بولا ما؟

– ارينە، بۇل، ءسوزسىز، جاقسى حابار! ءار قازاقتىڭ بوستاندىعى ءۇشىن ەل بولىپ، كۇرەسۋىمىز كەرەك.

بىراق، ءسىز بەن ءبىزدىڭ ايتىپ جاتقان پروبلەمامىزدىڭ ءجونى بولەك ەمەس پە؟ سوندىقتان دا ءبىزدىڭ ۆەدومستۆو بەلگىلى ءبىر وپەراتسياعا كوشتى دەپ ايتۋ ىڭعايسىز بولار...

– شىنتۋايتىندا، قىتايداعى قازاقتارعا قالاي كومەكتەسۋگە بولادى؟ ول ءۇشىن مەملەكەت نە ىستەۋى كەرەك؟

– ارينە، دايىن تۇرعان رەتسەپت جوق. ونى ءبىز ەل بولىپ، قوعام بولىپ، بىرلەسە ۇسىنۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن.

بىرىنشىدەن، ونى مويىنداۋ كەرەك، ءار مەملەكەتتىڭ ءوزىنىڭ دەربەس، ءوزى عانا شەشەتىن ىشكى ساياساتى بولادى. ونى «تاۋەلسىزدىك»، «ەگەمەندىك» دەيدى. ول سالاعا ەشكىمنىڭ ارالاسۋىنا قۇقى جوق. ماسەلەن، قىتاي قازاقستاننىڭ، قازاقستان قىتايدىڭ ىشكى ىستەرىنە سىرتتان كەلىپ، ىقپال ەتە المايدى.

الايدا، وزگە مەملەكەتتەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ قۇقىقتارى ورەسكەل تۇردە بۇزىلىپ، ادامدار قاسىرەتكە ۇشىراپ جاتسا، بيلىك ءۇنسىز قالماۋى كەرەك! جانە ول ءۇشىن ديپلوماتيانىڭ بارلىق - اشىق تا، جابىق تا - تەتىكتەرىن پايدالانۋى ءتيىس! كەرەك بولسا، بۇرىن دا قولدانىستا بولعان حالىقتىق ديپلوماتيا ادىستەرىن دە قولعا الۋى كەرەك.

ماسەلەن، ءبىز، «جاڭا قازاقستان» فورۋمىنىڭ وكىلدەرى، وتكەن جولعى بريۋسسەلدەگى ساپارىمىزدا ەۆروپارلامەنت دەپۋتاتتارىنا وسى جاعداي تۋرالى ايتىپ بەردىك. استانادا وتكەن شەتەل ديپلوماتيالىق ميسسيالارىمەن كەزدەسۋدە دە وسى اڭگىمەنى جالعاستىردىق.

نەمەسە مىنا تۇرعان رەسەيدە قيت ەتسە بولدى، ونىڭ دۋماسى ارنايى ساياسي مالىمدەمەلەر جاساپ، دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى ءوز وتانداستارىن قورعاپ جاتادى. ءبىزدىڭ پارلامەنت نەگە ءۇنسىز؟!

بىزدە: "قىتاي ءبىر جارىم ميلليارد، ءبىز 18-اق ميلليونبىز! سوندىقتان ولارعا ءالىمىز جەتپەيدى" دەگەن تەرىس، شاراسىزدىققا جەتەلەيتىن پىكىر دە قالىپتاسقان. جوق، مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناستا حالىقتىڭ سانىنا ءمان بەرىلمەيدى. ايتپەسە، ماسەلەن، 3 ميلليون عانا حالقى بار ارمەنيا دا قىتاي سياقتى بۇۇ-نىڭ تولىققاندى مۇشەسى. الەمدە حالىق سانى مەن اۋماعى مۇلدەم كىشكەنتاي ەلدەر بار، بىراق ولاردىڭ حالىقارالىق مارتەبەسى مەن قۇقى قالعان ەلدەرمەن بىردەي. بۇۇ سەكىلدى ۇيىمدا قۇيتاقانداي ەل دە، الپاۋىتتار دا ءبىر عانا داۋىسقا يە. سوندىقتان ءبىز اۋەلى وسىنداي جاڭساق تۇسىنىكتەن ارىلىپ، سىرتقى ساياساتتى تۇزەۋىمىز كەرەك.

ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ بيلىكتە گەوساياساتقا، سىرتى ساياساتقا جاۋاپ بەرەتىن قۇرىلىمداردا ۇلتتىق مۇددەنى اشىقتان-اشىق، بىلىكتى دە وركەنيەتتى تۇردە قورعاي الاتىن ماماندار ازشىلىق ەتەدى. كوبىسى ءوزىنىڭ قازاق ەكەنىن ۇمىتىپ كەتكەن سياقتى. ولار ء"ار قازاق - مەنىڭ جالعىزىم" دەگەن ۇستانىمنان ادا. بازىنا ايتا بارعان ادامدارمەن تىلدەسۋدىڭ ورنىنا، ات تونىن الا قاشادى. ديپلوماتيالىق بيۋروكراتيا قالىبىنان شىعا الماي قالعان كادرلار قاپتاپ كەتكەن. ال جوعارىدا وتىرعان مينيستر نە اقورداعا ءتيىستى اقپارات بەرىپ، حات جازىپ، ۇسىنىستار دايىندايتىن دا ءدال وسى «كەڭسەلىك پلانكتون» ەمەس پە؟ الدىمەن سولاردىڭ قاتارىن، ساپاسىن جاقسارتۋ كەرەك!

بيلىك حالىق الدىنداعى بەدەلىن تۇسىرمەۋ ءۇشىن وسىناۋ اسا جاندى ماسەلەدە ءۇنسىز قالماي، ەلمەن اشىق سويلەسكەنى ابزال. ءتىپتى، "مىناداي، مىناداي سەبەپتەرگە بايلانىستى ازىرشە قولىمىزدان كەلمەي جاتىر، بىراق قولدان كەلگەن تىرلىكتىڭ ءبارىن جاساپ جاتىرمىز" دەپ، اعىنان جارىلىپ، جاتسا، مەنىڭشە، حالىق مۇنى تۇسىنەر ەدى.

ۇشىنشىدەن، قازاقستان وسى 27 جىلدا قىتايعا ءبىرشاما كىرىپتار بولىپ قالدى. اسىرەسە، قارجىلىق-ەكونوميكالىق جاعىنان تاۋەلدىلىگىمىز كۇننەن كۇنگە ارتىپ كەلەدى. ميللياردتاعان قارىزىمىز بار. جۋىردا 51 كاسىپورىن ءبىزدىڭ ەلگە اقشا قۇيماق. بىراق ەشبىر مەملەكەت ينۆەستيتسيانى قۇردان-قۇر بەرمەيدى. مۇنىڭ استارىندا ءبىر سىر بار... بالكىم قىتاي ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەردى وسى ارقىلى بايلاپ تۇرعان شىعار؟! ونى ەشكىم بىلمەيدى.

تورتىنشىدەن، قانداستارىمىزدىڭ جاعدايىن شەشۋ ماسەلەسىندە حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ دا مۇمكىندىكتەرىن ىجداعاتتىقپەن پايدالانۋ كەرەك. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ وسى تۇستا مۇمكىندىگى زور.

وركەنيەتتىك، عالامدىق تۇرعىدان الساق، ءاربىر ۇلت وكىلى ءوز وتانىنا ەرتە مە، كەش پە، ورالادى. زامان كوشى سول باعىتتا جىلجىپ بارادى. اتا اينالىپ قازىعىن تابادى. ماسەلەن، قازاقستاننان پالەنشە ورىس نە ەۆرەي كوشىپ كەتتى دەگەن اقپاراتقا دا تاريحي تۇسىنىستىك تۇرعىسىنان قاراۋ كەرەك.

سوندىقتان ءبىز دە جىراققا جۇرگەن قازاقتاردىڭ ءوز ەلىنە قايتىپ ورالۋ باعدارلاماسىن تۇبىمەن قايتا قاراۋىمىز كەرەك! جىل سايىن بيۋدجەتتى بەكىتكەن كەزدە، وسى ماسەلە ءبىرىنشى كەزەكتە ەسكەرىلۋى كەرەك. ساياساتتا وسىنداي ۇستانىم قالىپتاستىرىپ، قانداستارىمىزدىڭ اتا-جۇرتقا ورالۋىنا داڭعىل جول اشۋىمىز قاجەت. كەز كەلگەن قازاق ەلگە ەشقانداي شارتسىز كەلە الۋى كەرەك. ول قىتايداعى عانا ەمەس، رەسەيدەگى، وزبەكستانداعى، تۇركيا جانە يرانداعى قانداستارىمىزعا دا قاتىستى.

– شەتتەگى قازاقتاردىڭ تاريحي وتانى - قازاق جەرى ەكەنى داۋسىز. بىراق مۇنداعى قانداستارىمىزدىڭ وزگە ەلدەن قونىس اۋدارىپ كەلگەن وتانداستارىمىزعا قىرىن قاراۋى ارا-تۇرا كەزدەسىپ قالادى. ولاردى وزەكتەن تەۋىپ، مۇسىركەيتىندەي كورىنەدى كەيدە. وسى قىلىعىمىزعا قانداي تۇسىنىك بەرەسىز؟

– اۋرۋىن جاسىرعان ارام ولەدى: وكىنىشكە وراي، كەيبىر ونداي تەرىس كوزقاراس بار ەكەنى – ءومىر شىندىعى. ارينە، ونداي كەسىرلى كوزقاراس بارلىق جەردە بار دەپ ايتا المايمىز، بىراق ءبىر قۇمالاق ءبىر قارىن مايدى ءشىرىتىپ جاتقانىي دا راس.

ونىڭ سەبەپتەرى دە جوق ەمەس.

بىرىنشىدەن، رەسمي ناسيحاتتىڭ ءوزى تاريحي وتانىنا كوشىپ كەلىپ جاتقان قانداستارىمىز تۋرالى جان-جاقتى، شىنايى ءارى جاناشىر اقپارات بەرۋ ىسىندە كەجەگەسى كەيىن تارتىپ تۇرادى. باستى مەملەكەتتىك ورگانداردا قانداستارىمىزدىڭ شىنايى قامقورشىلارى جوق سەكىلدى اسەر قالادى! شەتەلدەن كەلگەن قازاقتار شەتىنەن سۇرامپاز، توعىشار، تەك قانا مەملەكەت كومەگىنە ءزارۋ، ەشنارسەگە قابىلەتسىز ادامدار رەتىندە قابىلدانۋى دا سول سەبەپتەن! وسى تەرىس تە كەسىرلى ءداستۇردى دوعارۋ قاجەت!

وتانعا ورالىپ جاتقان ازاماتتار شەت ەلدە، باسقا ۇلتتىڭ اۋماعىندا، شىنايى باسەكە ورتاسىندا ءجۇرىپ، ماڭداي تەرىن توگىپ ءجۇرىپ، شىڭدالعان، ومىرلىك ءارى وركەنيەتتىك تاجىريبەسى مول قاۋىم! قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىندا – ەكونوميكادا، عىلىم مەن بىلىمدە، بيزنەستە، ەل باسقارۋدا – ءوز ورنىن ويىپ الۋعا قابىلەتتى جاندار! وسى ويدى بارلىق مەملەكەتتىك ورگاندار ءتۇسىنىپ قانا قويماي، قوعام ساناسىنا سىڭىرە بەرۋى قاجەت.

ءتىپتى قانداستارىمىزدى «وتانداستار» دەمەي، «ورالمان» دەپ اتاۋدىڭ وزىندە دە ءبىر قازاقتى ەكىگە بولۋگە نيەتتەنگەن ءبىر قۇيتىرقىلىق جاتقان سەكىلدى!

ەكىنشى سەبەپ ەلىمىزدە قوردالانىپ قالعان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق پروبلەمالاردا جاتىر. ونسىز دا نە وقۋى، نە جۇمىسى، نە ءۇيى جوق جەرگىلىكتى جۇرت شەتەلدەن كوشىپ كەلگەن اعايىنعا ءوزىنىڭ ورنىن تارتىپ الاتىن باسەكەلەس رەتىندە قىرىن قاراپ جاتاتىنى راس. بۇل جەردە كوپ نارسە سول جەردىڭ ادامدارىنىڭ دەڭگەيىنە، مادەنيەتى مەن كورگەندىلىگىنە دە بايلانىستى: بەس ساۋساقتىڭ ءبارى بىردەي ەمەس.

– قازىر ءبىزدىڭ ەلدە قىتايدا قىسىم كورىپ جاتقان ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ جايىن ايتىپ، ەلگە ۇندەۋ تاستاپ جاتقان بەلگىلى ءبىر توپتار بار. ولار قىتايلار وزبىرلىق جاساۋدا دەگەندى تىلگە تيەك ەتىپ، نەبىر سۇمدىقتى مىسالعا كەلتىرەدى. قالاي ويلايسىز، ولاردىڭ تاپ وسىلاي ۇلارداي شۋلاۋى - قازاققا جان اشىعاندىق پا، الدە قىتايدى جامان ەل قىلىپ كورسەتۋ - جەكە جەككورۋدەن تۋعان پيعىل ما؟ 

– ءيا، بايقاپ وتىرساق، وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە داۋىس كوتەرىپ جۇرگەندەردىڭ ءوزى بىرنەشە توپقا ءبولىنىپ كەتكەن سياقتى.

مەنىڭشە، قانداستارىمىزدىڭ قىتايداعى قيىن جاعدايى ىشكى ارەناداعى ساياسي ويىننىڭ قۇرالى بوپ قالماۋى ءتيىس!

ارينە، اكەسى ولسە دە ەستىرتەتىن حالىقپىز، ول جاقتا قالىپتاسقان جاعداي تۋرالى مەيلىنشە اشىق ءارى شىنشىل اقپارات كەرەك!

قالاي دەگەنمەن دە حالىقارالىق قاتىناستا كوپ نارسە رەسمي ورگاندار ارقىلى شەشىلەدى. سوندىقتان قوعامدا تۋىنداپ جاتقان نارازىلىقتى سىندارلى ارناعا بۇرىپ، قوعام مەن بيلىكتىڭ مۇمكىندىكتەرىن مەيلىنشە ءتيىمدى پايدالانىپ، مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ دا الەۋەتىن بارىنشا تولىق ىسكە قوسۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن بيلىك تە ءوزىنىڭ كەۋدەمسوقتىق، مەنسىنبەۋشىلىك ادەتىن قويىپ، وسى ماسەلە توڭىرەگىندە بەلسەندىلىك تانىتىپ وتىرعان ۇيىمدار مەن جەكە ازاماتتارمەن قويان-قولتىق ارەكەت جاساۋى كەرەك دەپ سانايمىن!

كەرەك بولسا، ەل ىشىندە كۇننەن كۇنگە ارتىپ بارا جاتقان نارازىلىقتى ءوز قاجەتىنە، سونىڭ ىشىندە، قىتاي جاعىمەن جاريا جانە جابىق كەلىسسوزدەر كەزىندە پايدالانۋى كەرەك.

تابىستى ديپلوماتيانىڭ ءبىر قىرى وسى!

جانە دە بارشامىز ەسكەرەتىن ءبىر جايت بار. قىتايدا ءبىر جارىم ميلليوننان استام قازاق تۇرىپ جاتقانىن ەسكەرسەك، بىزدەگى كەيبىر قىزۋقاندى بەلسەندىلەردىڭ تىم قاتتى كەتكەن، سونىڭ ىشىندە شەكتەن تىس انتيقىتايلىق ريتتوريكاسى سول قانداستارىمىزعا ءوزىنىڭ تەرىس اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن! ولارعا سالقىنىمىزدى تيگىزىپ المايىق!

ەڭ سوڭىندا ايتارىم: كوشى-قون ماسەلەسىندە شەشىمىن تاپپاي جۇرگەن ماسەلەلەردىڭ سونشالىقتى كوبەيىپ كەتكەنىن جانە ءتيىستى مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق (ماسەلەن، قازاقتاردىڭ دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىعى) ۇيىمداردىڭ دارمەنسىزدىگى مەن تيىمسىزدىگىن ەسكەرە وتىرىپ، قازاقستاندا دەربەس وتانداستار ءىسى جونىندەگى مينيسترلىك نە مەملەكەتتىك كوميتەت قۇرۋ كەرەك جانە دە ول تىكەلەي پرەزيدەنتتىڭ وزىنە باعىنۋى ءتيىس. سوندا عانا ءبىز ءوز ىشىمىزدەگى كوپتەگەن بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەردەن قۇتىلىپ، وتانداستارىمىزدى قورعاۋ مەن قولداۋ ءىسىن جاڭاشا ءبىر ساپاعا كوشىرە الامىز.

بالكىم، سوندا بارشا قازاقتى تولعاندىرىپ وتىرعان وسى ماسەلە ورنىنان قوزعالىپ، ءوز شەشىمىن تابا جاتار.

– اىگىمەڭىزگە راحمەت!

“The Qazaq Times”