Ämirjan Qosanov, sayasatker. Foto: QT

– Nwrswltan Nazarbaev mamır ayınıñ basında Şanhay ıntımaqtastıq wyımınıñ kezekti jiınına qatısu üşin Qıtayğa baradı. Osı saparında memleket basşısı Qıtay törağasımen etnikalıq qazaqtardıñ jağdayın talqılauı mümkin be? Bälkim, arğı betten aqjoltay habar estip te qalarmız?

– Kez kelgen memleket basşısı öz halqınıñ mwñ-mwqtajın, maqsat-müddesin öz qızmetiniñ eñ bastı kredosı etip aluı şart! Onsız ol öz jwrtınıñ, wltınıñ qoldauınan ayırılıp qaluı mümkin!

Ärine, ŞIW jiınınıñ öz protokolı bar, yağni basşılar aldın-ala kelisilgen kün tärtibin talqılamaq, sol mäselelerge qatıstı qwjattarğa ğana qol qoymaq. Sondıqtan Qıtaydağı qazaqtardıñ hali sol jiında arnayı talqılanadı dep oylamaymın.

Biraq, Qıtay basşılığımen ekeuara kezdesude elbası qazir barşa qazaqtı tolğandırıp otırğan mäseleni aytıp, öz alañdauşılığın bildirip, belgili bir nätijege qol jetkizuge tırısadı dep senemin. Ol taqırıp müldem qozğalmasa, qazaq onı tüsinbey qaladı.

– Elimizdiñ Sırtqı ister ministrligi jaqında Qıtayda qamauda bolğan 9 otandasımızdıñ bostandıqqa şıqqanın mälimdedi. Bwğan "bizdiñ vedomstvo    qandastarımızdı qwtqaru operaciyasına köşti" degen bağa beruge bola ma?

– Ärine, bwl, sözsiz, jaqsı habar! Är qazaqtıñ bostandığı üşin el bolıp, küresuimiz kerek.

Biraq, Siz ben bizdiñ aytıp jatqan problemamızdıñ jöni bölek emes pe? Sondıqtan da bizdiñ vedomstvo belgili bir operaciyağa köşti dep aytu ıñğaysız bolar...

– Şıntuaytında, Qıtaydağı qazaqtarğa qalay kömektesuge boladı? Ol üşin memleket ne isteui kerek?

– Ärine, dayın twrğan recept joq. Onı biz el bolıp, qoğam bolıp, birlese wsınuımız kerek dep oylaymın.

Birinşiden, onı moyındau kerek, är memlekettiñ öziniñ derbes, özi ğana şeşetin işki sayasatı boladı. Onı «täuelsizdik», «egemendik» deydi. Ol salağa eşkimniñ aralasuına qwqı joq. Mäselen, Qıtay Qazaqstannıñ, Qazaqstan Qıtaydıñ işki isterine sırttan kelip, ıqpal ete almaydı.

Alayda, özge memleketterde ömir sürip jatqan qandastarımızdıñ qwqıqtarı öreskel türde bwzılıp, adamdar qasiretke wşırap jatsa, bilik ünsiz qalmauı kerek! Jäne ol üşin diplomatiyanıñ barlıq - aşıq ta, jabıq ta - tetikterin paydalanuı tiis! Kerek bolsa, bwrın da qoldanısta bolğan halıqtıq diplomatiya ädisterin de qolğa aluı kerek.

Mäselen, biz, «Jaña Qazaqstan» Forumınıñ ökilderi, ötken jolğı Bryussel'degi saparımızda Evroparlament deputattarına osı jağday turalı aytıp berdik. Astanada ötken şetel diplomatiyalıq missiyalarımen kezdesude de osı äñgimeni jalğastırdıq.

Nemese mına twrğan Reseyde qit etse boldı, onıñ Duması arnayı sayasi mälimdemeler jasap, dünieniñ tükpir-tükpirindegi öz otandastarın qorğap jatadı. Bizdiñ parlament nege ünsiz?!

Bizde: "Qıtay bir jarım milliard, biz 18-aq millionbız! Sondıqtan olarğa älimiz jetpeydi" degen teris, şarasızdıqqa jeteleytin pikir de qalıptasqan. Joq, memleketaralıq qarım-qatınasta halıqtıñ sanına män berilmeydi. Äytpese, mäselen, 3 million ğana halqı bar Armeniya da Qıtay siyaqtı BWW-nıñ tolıqqandı müşesi. Älemde halıq sanı men aumağı müldem kişkentay elder bar, biraq olardıñ halıqaralıq märtebesi men qwqı qalğan eldermen birdey. BWW sekildi wyımda qwytaqanday el de, alpauıttar da bir ğana dauısqa ie. Sondıqtan biz äueli osınday jañsaq tüsinikten arılıp, sırtqı sayasattı tüzeuimiz kerek.

Ekinşiden, bizdiñ bilikte geosayasatqa, sırtı sayasatqa jauap beretin qwrılımdarda wlttıq müddeni aşıqtan-aşıq, bilikti de örkenietti türde qorğay alatın mamandar azşılıq etedi. Köbisi öziniñ qazaq ekenin wmıtıp ketken siyaqtı. Olar "är qazaq - meniñ jalğızım" degen wstanımnan ada. Bazına ayta barğan adamdarmen tildesudiñ ornına, at tonın ala qaşadı. Diplomatiyalıq byurokratiya qalıbınan şığa almay qalğan kadrlar qaptap ketken. Al joğarıda otırğan ministr ne Aqordağa tiisti aqparat berip, hat jazıp, wsınıstar dayındaytın da däl osı «keñselik plankton» emes pe? Aldımen solardıñ qatarın, sapasın jaqsartu kerek!

Bilik halıq aldındağı bedelin tüsirmeu üşin osınau asa jandı mäselede ünsiz qalmay, elmen aşıq söyleskeni abzal. Tipti, "mınaday, mınaday sebepterge baylanıstı äzirşe qolımızdan kelmey jatır, biraq qoldan kelgen tirliktiñ bärin jasap jatırmız" dep, ağınan jarılıp, jatsa, meniñşe, halıq mwnı tüsiner edi.

Üşinşiden, Qazaqstan osı 27 jılda Qıtayğa birşama kiriptar bolıp qaldı. Äsirese, qarjılıq-ekonomikalıq jağınan täueldiligimiz künnen künge artıp keledi. Milliardtağan qarızımız bar. Juırda 51 käsiporın bizdiñ elge aqşa qwymaq. Biraq eşbir memleket investiciyanı qwrdan-qwr bermeydi. Mwnıñ astarında bir sır bar... Bälkim Qıtay bizdiñ şeneunikterdi osı arqılı baylap twrğan şığar?! Onı eşkim bilmeydi.

Törtinşiden, qandastarımızdıñ jağdayın şeşu mäselesinde halıqaralıq wyımdardıñ da mümkindikterin ıjdağattıqpen paydalanu kerek. Birikken wlttar wyımınıñ osı twsta mümkindigi zor.

Örkeniettik, ğalamdıq twrğıdan alsaq, ärbir wlt ökili öz Otanına erte me, keş pe, oraladı. Zaman köşi sol bağıtta jıljıp baradı. Ata aynalıp qazığın tabadı. Mäselen, Qazaqstannan pälenşe orıs ne evrey köşip ketti degen aqparatqa da tarihi tüsinistik twrğısınan qarau kerek.

Sondıqtan biz de jıraqqa jürgen qazaqtardıñ öz eline qaytıp oralu bağdarlamasın tübimen qayta qarauımız kerek! Jıl sayın byudjetti bekitken kezde, osı mäsele birinşi kezekte eskerilui kerek. Sayasatta osınday wstanım qalıptastırıp, qandastarımızdıñ Ata-jwrtqa oraluına dañğıl jol aşuımız qajet. Kez kelgen qazaq elge eşqanday şartsız kele aluı kerek. Ol Qıtaydağı ğana emes, Reseydegi, Özbekstandağı, Türkiya jäne Irandağı qandastarımızğa da qatıstı.

– Şettegi qazaqtardıñ tarihi otanı - qazaq jeri ekeni dausız. Biraq mwndağı qandastarımızdıñ özge elden qonıs audarıp kelgen otandastarımızğa qırın qarauı ara-twra kezdesip qaladı. Olardı özekten teuip, müsirkeytindey körinedi keyde. Osı qılığımızğa qanday tüsinik beresiz?

– Auruın jasırğan aram öledi: ökinişke oray, keybir onday teris közqaras bar ekeni – ömir şındığı. Ärine, onday kesirli közqaras barlıq jerde bar dep ayta almaymız, biraq bir qwmalaq bir qarın maydı şiritip jatqanıi da ras.

Onıñ sebepteri de joq emes.

Birinşiden, resmi nasihattıñ özi tarihi Otanına köşip kelip jatqan qandastarımız turalı jan-jaqtı, şınayı äri janaşır aqparat beru isinde kejegesi keyin tartıp twradı. Bastı memlekettik organdarda qandastarımızdıñ şınayı qamqorşıları joq sekildi äser qaladı! Şetelden kelgen qazaqtar şetinen swrampaz, toğışar, tek qana memleket kömegine zäru, eşnärsege qabiletsiz adamdar retinde qabıldanuı da sol sebepten! Osı teris te kesirli dästürdi doğaru qajet!

Otanğa oralıp jatqan azamattar şet elde, basqa wlttıñ aumağında, şınayı bäseke ortasında jürip, mañday terin tögip jürip, şıñdalğan, ömirlik äri örkeniettik täjiribesi mol qauım! Qoğam ömiriniñ barlıq salasında – ekonomikada, ğılım men bilimde, bizneste, el basqaruda – öz ornın oyıp aluğa qabiletti jandar! Osı oydı barlıq memlekettik organdar tüsinip qana qoymay, qoğam sanasına siñire berui qajet.

Tipti qandastarımızdı «otandastar» demey, «oralman» dep ataudıñ özinde de bir qazaqtı ekige böluge niettengen bir qwytırqılıq jatqan sekildi!

Ekinşi sebep elimizde qordalanıp qalğan äleumettik-ekonomikalıq problemalarda jatır. Onsız da ne oquı, ne jwmısı, ne üyi joq jergilikti jwrt şetelden köşip kelgen ağayınğa öziniñ ornın tartıp alatın bäsekeles retinde qırın qarap jatatını ras. Bwl jerde köp närse sol jerdiñ adamdarınıñ deñgeyine, mädenieti men körgendiligine de baylanıstı: bes sausaqtıñ bäri birdey emes.

– Qazir bizdiñ elde Qıtayda qısım körip jatqan etnikalıq qazaqtardıñ jayın aytıp, elge ündeu tastap jatqan belgili bir toptar bar. Olar qıtaylar ozbırlıq jasauda degendi tilge tiek etip, nebir swmdıqtı mısalğa keltiredi. Qalay oylaysız, olardıñ tap osılay wlarday şulauı - qazaqqa jan aşığandıq pa, älde Qıtaydı jaman el qılıp körsetu - jeke jekköruden tuğan piğıl ma? 

– Iä, bayqap otırsaq, osı taqırıp töñireginde dauıs köterip jürgenderdiñ özi birneşe topqa bölinip ketken siyaqtı.

Meniñşe, qandastarımızdıñ Qıtaydağı qiın jağdayı işki arenadağı sayasi oyınnıñ qwralı bop qalmauı tiis!

Ärine, äkesi ölse de estirtetin halıqpız, ol jaqta qalıptasqan jağday turalı meylinşe aşıq äri şınşıl aqparat kerek!

Qalay degenmen de halıqaralıq qatınasta köp närse resmi organdar arqılı şeşiledi. Sondıqtan qoğamda tuındap jatqan narazılıqtı sındarlı arnağa bwrıp, qoğam men biliktiñ mümkindikterin meylinşe tiimdi paydalanıp, memlekettik apparattıñ da äleuetin barınşa tolıq iske qosuımız kerek. Ol üşin bilik te öziniñ keudemsoqtıq, mensinbeuşilik ädetin qoyıp, osı mäsele töñireginde belsendilik tanıtıp otırğan wyımdar men jeke azamattarmen qoyan-qoltıq äreket jasauı kerek dep sanaymın!

Kerek bolsa, el işinde künnen künge artıp bara jatqan narazılıqtı öz qajetine, sonıñ işinde, Qıtay jağımen jariya jäne jabıq kelissözder kezinde paydalanuı kerek.

Tabıstı diplomatiyanıñ bir qırı osı!

Jäne de barşamız eskeretin bir jayt bar. Qıtayda bir jarım millionnan astam qazaq twrıp jatqanın eskersek, bizdegi keybir qızuqandı belsendilerdiñ tım qattı ketken, sonıñ işinde şekten tıs antiqıtaylıq rittorikası sol qandastarımızğa öziniñ teris äserin tigizui mümkin! Olarğa salqınımızdı tigizip almayıq!

Eñ soñında aytarım: köşi-qon mäselesinde şeşimin tappay jürgen mäselelerdiñ sonşalıqtı köbeyip ketkenin jäne tiisti memlekettik jäne qoğamdıq (mäselen, Qazaqtardıñ Düniejüzilik Qauımdastığı) wyımdardıñ därmensizdigi men tiimsizdigin eskere otırıp, Qazaqstanda derbes Otandastar isi jönindegi ministrlik ne memlekettik komitet qwru kerek jäne de ol tikeley prezidenttiñ özine bağınuı tiis. Sonda ğana biz öz işimizdegi köptegen byurokratiyalıq kedergilerden qwtılıp, otandastarımızdı qorğau men qoldau isin jañaşa bir sapağa köşire alamız.

Bälkim, sonda barşa qazaqtı tolğandırıp otırğan osı mäsele ornınan qozğalıp, öz şeşimin taba jatar.

– Äigimeñizge rahmet!

“The Qazaq Times”