قىتاي قارقىندى دامۋ ۇستىندەگى ەل. تاۋار ءوندىرىسىنىڭ دامۋى ەل ەكونوميكاسىنا زور ىلگەرلەۋشىلىك اكەلدى. اۋر-جەڭىل ونەركاسىپ سالارىنىڭ جىل سايىن دامىپ كەلە جاتقانىن ەستىپ، كورىپ، ءبىلىپ ءجۇرمىز. قىتاي دامۋى ىرگەسىندەگى ءبىزدى عانا ەمەس، دامىعان باتىس ەلدەرىنىڭ دە نازارىن وزىنە اۋداردى. الەمگە ايبار شەككەن الىپ ەلدىڭ ەكونوميكاسى، اسكەري قۋاتى كۇن باتپاستاي كورىنگەنىمەن، بۇگىندە، «قىتاي توقىراۋىنا» الىپ كەلەتىن فاكتورلار بەلەڭ بەرۋدە. ونىڭ ەلىمىزگە تيگىزەتىن اسەرى مەن پايدا-زيانى تۋراسىندا وي قورىتقان ەدىك.

ساراپشىلار قىتايدىڭ بەس ۇلكەن پروبلەماسىن اتاپ وتىر. بۇل پروبلەمالار قايسىلار جانە ونى شەشۋ ءۇشىن قىتاي ۇكىمەتى قانداي شارالار جاساپ وتىرعانىنا توقتالا كەتەلىك.  بىرىنشى، ءوندىرىستىڭ دامۋى ارتقان سايىن، شيكىزات تاپشىلىعىن تۋدىرادى. بۇل ماسەلە قازىر دە بولاشاقتا دا قىتاي بيلىگىنە باستى سىنداردىڭ ءبىرى. قىتايدىڭ مەتال قورىتۋ سالاسىنىڭ ءونىم مولشەرى ەل ىشىندە وندىرىلەتىن ەلەكترونيكا، تۇرمىستىق ەلەكتر جابدىقتارىن تولىق قامداي المايدى. قاجەتتىلىكتى وتەۋ ءۇشىن شيكىزات ەلدەرىنەن تاسىمالداۋعا مۇقتاج. قىتاي سىرتقى ساياساتى بۇل پروتسەستى قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالادى. ورتالىق ازيا، ورتا-شىعىس، افريكا سىندى وڭىرلەرمەن قارىم-قاتىناستىڭ باسىم باعىتى دا وسىعان قۇرىلعان. ءبىر عانا تانزانيادان اپتاسىنا 4 مىڭ توننا مىس قىتايعا تاسىلادى. سونىمەن بىرگە قايتا وڭدەۋدى دامىتۋعا كۇش سالىپ كەلەدى. جاراقسىزعا اينالعان مەتال، قاعاز، پلاستيك بۇيىمداردى جيناپ الىپ قايتا وڭدەۋگە جىبەرىلەدى. بۇل ءبىر جاعىنان ورتا قورعاۋعا، ەكىنشىدەن جۇمىسپەن قامتۋعا دا پايدالى.

فوتو: National-Geographic-News.

ەكىنشى، دەموگرافيالىق كاتاستروف. حالىقتىڭ قارتايۋ سالىستىرماسى جيىلەگەن. حالىق سانىنىڭ ارتۋى كوپتەگەن تۇراقسىزدىقتى الىپ كەلەدى. ايتالىق، حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ ماسەلەسى اۋىرلايدى.  الەمنىڭ 5/1-نە جۋىعىن يەلەيتىن قىتاي حالىق سانى – سول ەل بيلىگىنىڭ باس قاتىراتىن تاقىرىبىنىڭ ءبىرى. ەگەر، جۇمىسپەن قامتۋ جەتكىلىكتى بولماسا، قالىڭ قالىقتىڭ تەڭىزدەي شايقالۋىنا اكەلىپ سوعارى داۋسىز. ول ءۇشىن قىتاي بيلىگى كاسىپ تۇرلەرىن كەڭەيتۋگە تىرىسۋدا. قىتايدا، قازىر، ءبىز ەستىپ بىلمەگەن قىزمەت وتەۋ تۇرلەرى بار. كاسىپ جانە قىزمەت وتەۋ تۇرلەرىن كوبەيتىپ، ورتا-شاعىن بيزنەستى دامىتۋ ارقىلى بۇل قيىنشىلىقتان قۇتىلىپ كەتە المايدى. ونى قىتايدىڭ وسىدان بۇرىنعى ەكى كەزەكتەگى بيلىگىنىڭ تاجىريبەسىنەن ابدەن ءتۇسىنىپ جەتتى.

قىتايدىڭ قازىرگى باسشىسى شي جينپيڭ (سي تسزينپين ) بۇل باعىتتا بۇرىنعىعا ۇقساماعان ساياساتتى جولعا قويدى. تاۋار ەكسپورتتاۋ جانە باسقا دا دامۋ جولدارىنىڭ،  كۇن سايىن ءوسىپ وتىرعان حالىقتى اسىراۋدا تىعىرىققا تىرەلەتىنىن تانىپ، شەتەلگە شىعاتىن كاسىپورىندار ارقىلى «ادام ەكسپورتىن» جۇرگىزدى. ونىڭ ناتيجەسىنەن ماتەريكتەردىڭ ارقايسىسىندا دا قىتاي قونىستانباعان ەلدەر جىل سايىن ازايىپ كەلەدى. اسىرەسە، «افريكانى دامىتۋىن جەبەۋ» جەلەۋىمەن ورتالىق جانە وڭتۇستىك افريكا ەلدەرىندە سالىنعان قىتاي قۇرىلىستارى، افريكانى «جاڭا قىتايعا» اينالدىرۋدا. بۇل تۋرالى ايتىلار ءسوز اتكوپىر. قۇرلىقتار اراسىندا قىتايلاردىڭ قونىستانۋ جاعىنان ەڭ تومەنى – انتاركتيدا عانا.

 

ءۇشىنشى، ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى مەن ازىقپەن قامتاماسىز ەتۋ. بۇل دا حالىق سانىنىڭ قاۋىرت وسۋىنەن تۋىنداعان پروبلەما. بەيجىڭ، شانحاي، گۋاڭجوۋ (گۋانچجوۋ) سەكىلدى 20 ملن-نان استام ادامى بار قالالاردى ازىقپەن قامتۋدى ەلەستەتىپ كورىڭىز. استاناسى بەيجىڭدە مەرەكە كۇندەرىندەگى ادام سانى، بەيرەسمي دەرەك قازاقستاننىڭ تۇراقتى جان سانىنان ەكى ەسەگە كوپ.

قىتايدى ەگىس داقىلىمەن قامدايتىن ەكى ۇلكەن جازىعى بار. ولار –  تەرىستىك-شىعىس قىتاي جازىعى جانە ورتا جازىق. بۇلار ۇلى قىتاي جازىعى دەپ اتالادى. ورتا جازىق قىتايدىڭ ماڭىزدى ايماعى. كليماتى ىلعالدى، جاۋىن-شاشىن مولشەرى ەگىنشىلىككە ءتيىمدى. وعان قوسا، سارى-داريا (حۋان-حە) مەن چاڭجياڭ (ۇزىن وزەن) داريالارى وسى جازىقتان اعىپ ءوتىپ، سۋارمالى اتىزداردى سۋمەن قامتاماسىز ەتەدى. وسى قولايلىقتاردىڭ سەبەبىنەن بۇل جازىقتان جىلىنا 3-4 رەت ءونىم الۋعا بولادى. الايدا، ەگىس داقىلدارىن ۇزدىكسىز ءوسىرۋ، توپىراق قاباتىنىڭ قۇنارسىزدانۋىنا الىپ كەلدى. ءونىم مولشەرىن تومەندەتپەۋ ءۇشىن حيميالىق تىڭايتقىشتار قولدانىلدى. ونىڭ سالدارىنان قىتايداعى ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنىڭ اۋىر جاعدايىن قالىپتاستىردى. حالىقتىڭ تۇتىنىپ جاتقان ازىقتارى دەرلىككە جۋىق حيميالىق تىڭايتقىشپەن جەتىلدىرىلگەن. جەمەكتىكتەرگە قوسىلاتىن ءارتۇرلى قوسپالارى تاعى ەسكەرىڭىز. وزدەرى تۇتىناتىن ازىق-تۇلىك قاتەرلى اۋىرۋلار تۋعىزىپ جاتقانىن بىلەتىن حالىق باقا-شايان جەمەي نە قىلسىن. وسىنىڭ ءبارى قىتاي جۇرتىنىڭ باستى ۋايىمى.

ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، قىتاي بيلىگى عىلىمي جاڭالىقتار اشۋعا قولداۋ كورسەتتى، سورتتى داقىلداردى جەتىلدىرۋ، استىق داقىلدارىنىڭ ءتۇسىمىن جوعارلاتۋ شارالارىن جاسادى. بىراق، ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى ءالى دە وڭالماي كەلەدى. ءوندىرىس ورىندارى، زاۆود-فابريكالاردىڭ كوپتىگى ورتانىڭ لاستانۋىن كەلتىرىپ شىعاردى. كليماتتىڭ بۇزىلۋىنان تابيعي اتىزدا وسكەن داقىلداردى دا زياندادى. اتالعان پروبلەمالار بولاشاق قىتايدى جاسىل ازىقتىقتار جاعىنان كورشىلەس ەلدەرگە تاۋەلدى ەتۋى مۇمكىن. قولى جەتكەن قالتالى قىتايلىقتار بالالارىنا «Made in China» باسىلعان ازىقتىق تۇتىندىرماۋعا تىرىسادى. بەيرەسمي دەرەك بولعانىمەن بۇنىڭ ءبارى كوز كورگەنىمىز.

قىتايدىڭ بۇل ءالسىز بۋىنىن ەڭ الدىمەن جاپون مەن تۇركيا، سوسىن رەسەي پايدالانىپ وتىر. قازىردىڭ وزىندە رەسەي-قىتاي اراسىنداعى قارقىنى جوعارى تەمىر جولدار رەسەيلىك ازىق-تۇلىكتى كوپ مولشەردە ىشكى قىتايعا كىرگىزۋدە. بەيجىڭدە شەتەل ازىق تۇلىكتەرى ساتىلاتىن دۇكەندەردىڭ ساۋداسى كۇسەت. اراسىندا قازاقستاندىق ىشپەك-جەمەكتىكتەردى دە ۇشىراتۋعا بولادى.

ءتورتىنشى، قىتايداعى تۋىلۋى مۇمكىن گەوساياسي تۇراقسىزدىق. «ۇلكەن قىتاي»: ۇلى قۇرلىقتاعى قىتاي، تايۋان (تايۆان) گونكونگتەردى قامتيدى. تايۋان مەن گونكونككە ەرەكشە اكىمشىلىك اۋدان مارتەبەسى بەرىلگەن، وزىندىك باسقارۋ جۇيەسىنە يە. تايۋان پەكينگە باعىنعانىمەن ءوز دەربەستىگىنە بارىنشا تىرىسىپ كەلەدى. تەك قىتايدىڭ قۋاتتى ارمياسىنان عانا الاڭدايدى. گونكونگتا پەكين بيلىگىنە قارسىلىق شەرۋلەرى ءار جىلدا بولادى. وعان تيبەت، شىنجاڭ سىندى اۆتونوميالارداعى قىتاي بيلىگىنە قارسىلىقتاردى قوسىڭىز. اقش، رەسەي، جاپونيا، ەۋروپا ەلدەرىنىڭ وسى ەلمەن ديپلوماتياسى بۇلىنەر بولسا، قىتاي ىشىندەگى بۇل قايشىلىقتى پايدالانباي قويمايدى. سوندىقتان، قىتايدىڭ سىرتقى ساياساتى قۋاتتى ەلدەرمەن بارىنشا ىنتىماقتاستىقتى ساقتاۋعا مۇددەلى.

بەسىنشى، قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى. زاۆود-فابريكانىڭ كوپتىگى جانە ولاردىڭ ورتا قورعاۋ تالاپتارىنا ساي كەلمەۋى قىتايداعى قورشاعان ورتانىڭ اۋىر دارەجەدە لاستانۋىن كەلتىرىپ شىعاردى. اسىرەسە، قالالاردىڭ اۋا لاستانۋى اسا اۋىر. بەيجىڭ قالاسىنىڭ باتىسى مەن سولتۇستىك باتىسىنا ورنالاسقان حىبەي پروۆينتسياسىنداعى زاۆودتار ەلدىڭ استاناسىن ىس-تۇتەككە كومىپ تۇرادى. ءتىپتى حان-بالىقتا (بەيجىڭ) حالىقارالىق سامميتتەر، ماڭىزدى كەزدەسۋلەر وتەتىن بولسا، ءبىر اپتا بۇرىن  قالاداعى جانە استانا ماڭىنداعى پروۆينتسيالارعا ورنالاسقان ءوندىرىس ورىندارىن توقتاتا تۇرۋعا ءماجبۇر. سول مەزگىلدەردە عانا بەيجىڭدىك تۇرعىندار اسپاننىڭ كوك ەكەنىن بىلەدى دەسەك اسىپ كەتپەسپىز. وسى مەزگىلدەگى كاسىپ ورىن شىعىنى مەملەكەت قارجىسىمەن تولەنەدى. اۋا قاتتى لاستانعان مەزگىلدەردە، (اسىرەسە قىس ماۋسىمىندا) باستاۋىش سىنىپتاعى وقۋشىلاردىڭ ساباعى توقتاتىلادى. سارى داريانىڭ تومەنگى اعارى، شىعىس قىتاي تەڭىزىنىڭ دە لاستانۋى اۋىر. سولتۇستىك-شىعىس، شىعىس وڭىردەگى اۋانىڭ لاستانۋى قىتاي عانا ەمەس، سولتۇستىك، وڭتۇستىك كورەيا، جاپونيالار دا زارداپ شەگىپ جاتادى. جاپونيا وسى ءۇشىن اۋىق-اۋىق ەسكەرتۋلەر جاسايدى نەمەسە تولەم تالاپ ەتەدى.

مىنە، بۇل اتالعاندار – قىتايدىڭ ءدوپ كەلىپ وتىرعان، بولاشاقتاعى «توقىراۋىن» تۋدىراتىن پروبلەمالار. بۇلار قازاقستانعا تىكەلەي بولماسا دا جانامالاي اسەر ەتەدى. ورتا ازياداعى شيكىزات شىعاراتىن ەل رەتىندە، قىتايدىڭ ءبىرىنشى اتالعان پروبلەماسى بىزگە از مولشەردە بولسا دا تاۋەلدىلىكتى كەلتىرەر ەدى. الايدا، ونى قالاي پايدالانىپ وتىرعانىمىز بارشاعا بەلگىلى تاقىرىپ. قىتايدىڭ «ادام ەكسپورتى» دا ءبىزدى بەلگىلى دارەجەدە شارپيدى. الىس قۇرلىقتاردى قامتىعان بۇل ساياساتى ىرگەسىندەگى بىزگە اسەر ەتپەي قالۋى مۇمكىن ەمەس. قىتايدا تۋىلۋى مۇمكىن دەگەن ساياسي تۇراقسىزدىقتى ماسەلەسى، قىتاي بيلىگىنىڭ سىرتقى ساياساتىنا دا اسەر ەتەدى. «ۇلكەن قىتاي» ساياساتىن مويىنداۋ ولاردىڭ بارلىق ديپلوماتيالىق قاتىناستارىنداعى باستى تالاپ. ول بۇلىنسە اقش، رەسەيمەن دە اشىق جاۋلىققا بارۋى مۇمكىن. ونداعى سەنەتىنى اسكەر سانى جاعىنان الەمنىڭ الدىنداعى، جالپى قۋاتى جاعىنان ءۇشىنشى ورىنداعى قارۋلى كۇشى. سوندىقتان، قازاقستان ءۇشىن بۇل پروبلەمانى ساقتىقپەن اينالىپ وتۋىنە تۋرا كەلەدى. ول ءبىزدىڭ ساۋدا-ەكونوميكالىق دامۋىمىزعا، تۇراقتىلىعىمىزعا اسا ماڭىزدى. بىراق، قىتايداعى قازاق دياسپوراسىنىڭ مۇددەلەرى تاپتالىپ جاتسا، قازاقستان رەسپۋبليكاسى سالاۋاتىمىزبەن ديپلوماتيالىق تاسىلدە قورعاۋشى بولۋداي جاۋاپكەرشىلىگىمىز بار.

بىزگە ءۇشىنشى ايتىلعان ازىق-تۇلىك پروبلەماسى، شىعىس كورشىمىزدىڭ كەڭ بازارىن مەنمۇندالاتىپ تۇر. قازاقستان اۋىل شارۋاشىلىعى ەرتە دامىعان دا، ەندىگى، بۇل بازاردا جاپونيامەن باسەكەلەسپەسەك تە رەسەي، ودان قالسا، الىستا جاتىپ ترانسپورتتىق شىعىنى زور بولاتىن تۇركيامەن باسەكەلەسە الار ەدىك. سەبەبى، بىزدە قىتايمەن جىمداسقان ترانس-لەنيامىز بار. قۇرلىقتىق تاسىمال بويىنشا قىتاي ءۇشىن ماڭىزدى ورنىمىز تاعى بار. شىنجاڭنىڭ وزىندە قازاقستان ازىقتىقتارىن تۇتىنۋعا دەگەن سۇرانىس قالىپتاسقالى كوپ بولدى. وسى جەردە اشىنا وتىرىپ، بىرەر ماسەلەنى ايتا كەتپەي بولمايدى. ونىڭ ءبىرى، قورعاس وتكەلىندەگى ەكى ەل بىرلەسكەن بازاردىڭ ءوزىن ءوز پايدامىزعا شەشە الماي وتىرعانىمىز. قىتايمەن تاۋار ايىرباسىندا پار كەلمەسىمىز شىندىق. دەسە دە، بىزدەن سۇرانىپ تۇرعان تاۋارىن ساتىپ بەرەتىن بازار قۇرلىسىن دا ءالى اياقتاي الماپپىز.

كەش ەمەس، قىتايدا ازىق-تۇلىكتىڭ الىپ بازارى بار. سونىڭ ءبىر پۇشپاعىن يلەسەك تە، قازاقستاندىق ەكونوميكاعا كوپ پايدا كەلەدى. ەت ونىمىمەن قىتاي بازارىنا كىرۋ قيىن. سەبەبى، ولاردا عىلىمي مال بورداقىلاۋ ءىسى ەرتە قولعا الىندى. ىشكى موڭعول ساحاراسى، شىنجاڭ ءوڭىرىنىڭ مال شارۋاشىلىعى قازاقستاننان الدى دا. ال قىتايدىڭ ىشكى ولكەلەرىندە قوي مەن شوشقانى بۋدانداستىرۋ ارقىلى ءتورت-بەستەن تولدەيتىن قوي تۇقىمىن جەتىلدىردى. ونىسى، ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنە قايشى ەكەنى بەلگىلى. الايدا، باقا-شايان جەگەننەن پايدالى بوپ وتىر. ال، تازا ءونىمى 50-60 پايىز اينالاسىنداعى استىقتى تۇتىنىپ وتىرعان ىشكى قىتاي قالالارىنا، قازاقستان جاسىل ازىقتىقتارىن جەتكىزىپ، قانشا باعا قويساڭىز دا تالاپ الار ەدى. ايتۋعا وڭاي دەي سالماي، جولىن جاساپ جۇرگەن ازاماتتار دا بار، كوپ ەمەس.

تۇپتەپ كەلگەندە قازاقستان ىرگەسىندە الىپ بازار جاتىر. تۋريزمدى ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، اۋىل شارۋاشىلىعىن جانە ەكسپورتتى دامىتۋ قىتايعا باعىتتالعان جاسىل ازىقتىق ءوندىرۋ –  بىزگە زور ەكونوميكالىق كىرىس كوزى.

ەستاي بوجان

“The Qazaq Times”