Qıtay qarqındı damu üstindegi el. Tauar öndirisiniñ damuı el ekonomikasına zor ilgerleuşilik äkeldi. Aur-jeñil önerkäsip salarınıñ jıl sayın damıp kele jatqanın estip, körip, bilip jürmiz. Qıtay damuı irgesindegi bizdi ğana emes, damığan Batıs elderiniñ de nazarın özine audardı. Älemge aybar şekken alıp eldiñ ekonomikası, äskeri quatı kün batpastay köringenimen, büginde, «Qıtay toqırauına» alıp keletin faktorlar beleñ berude. Onıñ elimizge tigizetin äseri men payda-ziyanı turasında oy qorıtqan edik.
Sarapşılar Qıtaydıñ bes ülken problemasın atap otır. Bwl problemalar qaysılar jäne onı şeşu üşin Qıtay ükimeti qanday şaralar jasap otırğanına toqtala ketelik. Birinşi, öndiristiñ damuı artqan sayın, şikizat tapşılığın tudıradı. Bwl mäsele qazir de bolaşaqta da qıtay biligine bastı sındardıñ biri. Qıtaydıñ metal qorıtu salasınıñ önim mölşeri el işinde öndiriletin elektronika, twrmıstıq elektr jabdıqtarın tolıq qamday almaydı. Qajettilikti öteu üşin şikizat elderinen tasımaldauğa mwqtaj. Qıtay sırtqı sayasatı bwl procesti qamtamasız etuge bağıttaladı. Ortalıq Aziya, Orta-Şığıs, Afrika sındı öñirlermen qarım-qatınastıñ basım bağıtı da osığan qwrılğan. Bir ğana Tanzaniyadan aptasına 4 mıñ tonna mıs Qıtayğa tasıladı. Sonımen birge qayta öñdeudi damıtuğa küş salıp keledi. Jaraqsızğa aynalğan metal, qağaz, plastik bwyımdardı jinap alıp qayta öñdeuge jiberiledi. Bwl bir jağınan orta qorğauğa, ekinşiden jwmıspen qamtuğa da paydalı.
Foto: National-Geographic-News.
Ekinşi, demografiyalıq katastrof. Halıqtıñ qartayu salıstırması jiilegen. Halıq sanınıñ artuı köptegen twraqsızdıqtı alıp keledi. Aytalıq, halıqtı jwmıspen qamtu mäselesi auırlaydı. Älemniñ 5/1-ne juığın ieleytin Qıtay halıq sanı – sol el biliginiñ bas qatıratın taqırıbınıñ biri. Eger, jwmıspen qamtu jetkilikti bolmasa, qalıñ qalıqtıñ teñizdey şayqaluına äkelip soğarı dausız. Ol üşin qıtay biligi käsip türlerin keñeytuge tırısuda. Qıtayda, qazir, biz estip bilmegen qızmet öteu türleri bar. Käsip jäne qızmet öteu türlerin köbeytip, orta-şağın biznesti damıtu arqılı bwl qiınşılıqtan qwtılıp kete almaydı. Onı Qıtaydıñ osıdan bwrınğı eki kezektegi biliginiñ täjiribesinen äbden tüsinip jetti.
Qıtaydıñ qazirgi basşısı Şi Jinpiñ (Si Czin'pin ) bwl bağıtta bwrınğığa wqsamağan sayasattı jolğa qoydı. Tauar eksporttau jäne basqa da damu joldarınıñ, kün sayın ösip otırğan halıqtı asırauda tığırıqqa tireletinin tanıp, şetelge şığatın käsiporındar arqılı «adam eksportın» jürgizdi. Onıñ nätijesinen materikterdiñ ärqaysısında da qıtay qonıstanbağan elder jıl sayın azayıp keledi. Äsirese, «Afrikanı damıtuın jebeu» jeleuimen Ortalıq jäne Oñtüstik Afrika elderinde salınğan qıtay qwrılıstarı, Afrikanı «Jaña Qıtayğa» aynaldıruda. Bwl turalı aytılar söz atköpir. Qwrlıqtar arasında qıtaylardıñ qonıstanu jağınan eñ tömeni – Antarktida ğana.
Üşinşi, azıq-tülik qauipsizdigi men azıqpen qamtamasız etu. Bwl da halıq sanınıñ qauırt ösuinen tuındağan problema. Beyjiñ, Şanhay, Guañjou (Guançjou) sekildi 20 mln-nan astam adamı bar qalalardı azıqpen qamtudı elestetip köriñiz. Astanası Beyjiñde mereke künderindegi adam sanı, beyresmi derek Qazaqstannıñ twraqtı jan sanınan eki esege köp.
Qıtaydı egis daqılımen qamdaytın eki ülken jazığı bar. Olar – Teristik-Şığıs Qıtay Jazığı jäne Orta Jazıq. Bwlar Wlı Qıtay jazığı dep ataladı. Orta Jazıq Qıtaydıñ mañızdı aymağı. Klimatı ılğaldı, jauın-şaşın mölşeri eginşilikke tiimdi. Oğan qosa, Sarı-Dariya (Huan-he) men Çañjiyañ (Wzın özen) dariyaları osı jazıqtan ağıp ötip, suarmalı atızdardı sumen qamtamasız etedi. Osı qolaylıqtardıñ sebebinen bwl jazıqtan jılına 3-4 ret önim aluğa boladı. Alayda, egis daqıldarın üzdiksiz ösiru, topıraq qabatınıñ qwnarsızdanuına alıp keldi. Önim mölşerin tömendetpeu üşin himiyalıq tıñaytqıştar qoldanıldı. Onıñ saldarınan qıtaydağı azıq-tülik qauipsizdiginiñ auır jağdayın qalıptastırdı. Halıqtıñ twtınıp jatqan azıqtarı derlikke juıq himiyalıq tıñaytqışpen jetildirilgen. Jemektikterge qosılatın ärtürli qospaları tağı eskeriñiz. Özderi twtınatın azıq-tülik qaterli auırular tuğızıp jatqanın biletin halıq baqa-şayan jemey ne qılsın. Osınıñ bäri qıtay jwrtınıñ bastı uayımı.
Azıq-tülikpen qamtamasız etu üşin, qıtay biligi ğılımi jañalıqtar aşuğa qoldau körsetti, sorttı daqıldardı jetildiru, astıq daqıldarınıñ tüsimin joğarlatu şaraların jasadı. Biraq, azıq-tülik qauipsizdigi äli de oñalmay keledi. Öndiris orındarı, zavod-fabrikalardıñ köptigi ortanıñ lastanuın keltirip şığardı. Klimattıñ bwzıluınan tabiği atızda ösken daqıldardı da ziyandadı. Atalğan problemalar bolaşaq Qıtaydı jasıl azıqtıqtar jağınan körşiles elderge täueldi etui mümkin. Qolı jetken qaltalı qıtaylıqtar balalarına «Made in China» basılğan azıqtıq twtındırmauğa tırısadı. Beyresmi derek bolğanımen bwnıñ bäri köz körgenimiz.
Qıtaydıñ bwl älsiz buının eñ aldımen Japon men Türkiya, sosın Resey paydalanıp otır. Qazirdiñ özinde Resey-Qıtay arasındağı qarqını joğarı temir joldar reseylik azıq-tülikti köp mölşerde işki qıtayğa kirgizude. Beyjiñde şetel azıq tülikteri satılatın dükenderdiñ saudası küset. Arasında Qazaqstandıq işpek-jemektikterdi de wşıratuğa boladı.
Törtinşi, Qıtaydağı tuıluı mümkin geosayasi twraqsızdıq. «Ülken Qıtay»: Wlı qwrlıqtağı Qıtay, Tayuan (Tayvan') Gonkongterdi qamtidı. Tayuan men Gonkonkke erekşe äkimşilik audan märtebesi berilgen, özindik basqaru jüyesine ie. Tayuan Pekinge bağınğanımen öz derbestigine barınşa tırısıp keledi. Tek Qıtaydıñ quattı armiyasınan ğana alañdaydı. Gonkongta Pekin biligine qarsılıq şeruleri är jılda boladı. Oğan Tibet, Şınjañ sındı avtonomiyalardağı Qıtay biligine qarsılıqtardı qosıñız. AQŞ, Resey, Japoniya, Europa elderiniñ osı elmen diplomatiyası büliner bolsa, qıtay işindegi bwl qayşılıqtı paydalanbay qoymaydı. Sondıqtan, Qıtaydıñ sırtqı sayasatı quattı eldermen barınşa ıntımaqtastıqtı saqtauğa müddeli.
Besinşi, qorşağan ortanıñ lastanuı. Zavod-fabrikanıñ köptigi jäne olardıñ orta qorğau talaptarına say kelmeui Qıtaydağı qorşağan ortanıñ auır därejede lastanuın keltirip şığardı. Äsirese, qalalardıñ aua lastanuı asa auır. Beyjiñ qalasınıñ batısı men soltüstik batısına ornalasqan Hıbey provinciyasındağı zavodtar eldiñ astanasın ıs-tütekke kömip twradı. Tipti Han-Balıqta (Beyjiñ) halıqaralıq sammitter, mañızdı kezdesuler ötetin bolsa, bir apta bwrın qaladağı jäne astana mañındağı provinciyalarğa ornalasqan öndiris orındarın toqtata twruğa mäjbür. Sol mezgilderde ğana beyjiñdik twrğındar aspannıñ kök ekenin biledi desek asıp ketpespiz. Osı mezgildegi käsip orın şığını memleket qarjısımen tölenedi. Aua qattı lastanğan mezgilderde, (äsirese qıs mausımında) bastauış sınıptağı oquşılardıñ sabağı toqtatıladı. Sarı dariyanıñ tömengi ağarı, Şığıs Qıtay Teñiziniñ de lastanuı auır. Soltüstik-Şığıs, Şığıs öñirdegi auanıñ lastanuı Qıtay ğana emes, Soltüstik, Oñtüstik Koreya, Japoniyalar da zardap şegip jatadı. Japoniya osı üşin auıq-auıq eskertuler jasaydı nemese tölem talap etedi.
Mine, bwl atalğandar – Qıtaydıñ döp kelip otırğan, bolaşaqtağı «toqırauın» tudıratın problemalar. Bwlar Qazaqstanğa tikeley bolmasa da janamalay äser etedi. Orta Aziyadağı şikizat şığaratın el retinde, qıtaydıñ birinşi atalğan probleması bizge az mölşerde bolsa da täueldilikti keltirer edi. Alayda, onı qalay paydalanıp otırğanımız barşağa belgili taqırıp. Qıtaydıñ «adam eksportı» da bizdi belgili därejede şarpidı. Alıs qwrlıqtardı qamtığan bwl sayasatı irgesindegi bizge äser etpey qaluı mümkin emes. Qıtayda tuıluı mümkin degen sayasi twraqsızdıqtı mäselesi, qıtay biliginiñ sırtqı sayasatına da äser etedi. «Ülken Qıtay» sayasatın moyındau olardıñ barlıq diplomatiyalıq qatınastarındağı bastı talap. Ol bülinse AQŞ, Reseymen de aşıq jaulıqqa baruı mümkin. Ondağı senetini äsker sanı jağınan älemniñ aldındağı, jalpı quatı jağınan üşinşi orındağı qarulı küşi. Sondıqtan, Qazaqstan üşin bwl problemanı saqtıqpen aynalıp ötuine tura keledi. Ol bizdiñ sauda-ekonomikalıq damuımızğa, twraqtılığımızğa asa mañızdı. Biraq, Qıtaydağı qazaq diasporasınıñ müddeleri taptalıp jatsa, QAZAQSTAN RESPUBLIKASI salauatımızben diplomatiyalıq täsilde qorğauşı boluday jauapkerşiligimiz bar.
Bizge üşinşi aytılğan azıq-tülik probleması, şığıs körşimizdiñ keñ bazarın menmwndalatıp twr. Qazaqstan auıl şaruaşılığı erte damığan da, endigi, bwl bazarda Japoniyamen bäsekelespesek te Resey, odan qalsa, alısta jatıp transporttıq şığını zor bolatın Türkiyamen bäsekelese alar edik. Sebebi, bizde Qıtaymen jımdasqan trans-leniyamız bar. Qwrlıqtıq tasımal boyınşa Qıtay üşin mañızdı ornımız tağı bar. Şınjañnıñ özinde Qazaqstan azıqtıqtarın twtınuğa degen swranıs qalıptasqalı köp boldı. Osı jerde aşına otırıp, birer mäseleni ayta ketpey bolmaydı. Onıñ biri, Qorğas ötkelindegi eki el birlesken bazardıñ özin öz paydamızğa şeşe almay otırğanımız. Qıtaymen tauar ayırbasında par kelmesimiz şındıq. Dese de, bizden swranıp twrğan tauarın satıp beretin bazar qwrlısın da äli ayaqtay almappız.
Keş emes, Qıtayda azıq-tüliktiñ alıp bazarı bar. Sonıñ bir pwşpağın ilesek te, Qazaqstandıq ekonomikağa köp payda keledi. Et önimimen Qıtay bazarına kiru qiın. Sebebi, olarda ğılımi mal bordaqılau isi erte qolğa alındı. İşki Moñğol saharası, Şınjañ öñiriniñ mal şaruaşılığı Qazaqstannan aldı da. Al Qıtaydıñ işki ölkelerinde qoy men şoşqanı budandastıru arqılı tört-besten töldeytin qoy twqımın jetildirdi. Onısı, azıq-tülik qauipsizdigine qayşı ekeni belgili. Alayda, baqa-şayan jegennen paydalı bop otır. Al, taza önimi 50-60 payız aynalasındağı astıqtı twtınıp otırğan işki qıtay qalalarına, Qazaqstan jasıl azıqtıqtarın jetkizip, qanşa bağa qoysañız da talap alar edi. Aytuğa oñay dey salmay, jolın jasap jürgen azamattar da bar, köp emes.
Tüptep kelgende Qazaqstan irgesinde alıp bazar jatır. Turizmdı aytpağan künniñ özinde, auıl şaruaşılığın jäne eksporttı damıtu Qıtayğa bağıttalğan jasıl azıqtıq öndiru – bizge zor ekonomikalıq kiris közi.
Estay BOJAN
“The Qazaq Times”
