ۋربانيزاتسيانىڭ ۇلعايۋى باستى قاتەردىڭ ءبىرى. فوتو: The Times.

ادامزات قوعامىنىڭ دامۋى ايلانىپ كەلىپ، ءوزى شەشىم تابا الماعان كوپتەگەن عالامدىق پروبلەمالاردى ءتۇزىپ شىعاردى. سولاردىڭ اراسىندا مەنمۇندالاپ كوزگە تۇسكەنى كليماتتىڭ جىلىنۋى، ادامداردىڭ اسقىنا تۇسكەن كيبەر تاۋەلدىگى جانە الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتەردىڭ ۇلعايۋى قاتارلىلار. جاي قاراعاندا بايقالا بەرمەيتىن، شىن مانىسىندە ەندى بىرەر ون جىلدا اۋىر اپاتقا اينالاتىن كوپتەگەن پروبلەمالارمەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتىرمىز. ۋربانيزاتسيانىڭ ۇلعايۋى، الەم حالىق سانىنىڭ ءوسۋى، قورشاعان ورتانىڭ توزۋى، اشىنعان ۇلتشىل مايداننىڭ كۇشەيۋى، مەملەكەت باسقارۋداعى تەپە-تەڭدىكتىڭ بۇزىلۋى تاعىسىن تاعىلار.  

دۇيسەنبى كۇنى داۆوستا اشىلعان دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكا فورۋمىندا ارنايى ەكسپەرتتەردىڭ دايىنداعان بايانداماسى جاريالانىپ، 2018 جىلعى عالامدىق قورقىنىشتار تۋرالى مالىمەت بەردى. اتالعان مالىمەتكە قاراعاندا، بيىل ءبىزدىڭ عالامدا تۋىلۋى مۇمكىن پروبلەمالاردىڭ ءتۇرى كوپ ءارى سان قىرلى. ايتالىق، مەڭگەرۋدەن شىعىپ بارا جاتقان ينفلياتسيا، اۋا-رايىنىڭ ەكسترەمالدى شارتتارى، جۇقپالى اۋىرۋلار، كيبەرشابۋىلدار، تەرروريزممەن ۇكىمەتتەردىڭ قۇلاتىلۋى سەكىلدى ۇرەيلى جايتتاردىڭ مۇمكىندىگى ارتىپ كەلەدى دەلىنگەن. بۇل تۋرالى BBC مەن The Times باسىلىمدارى حابارلادى.

1 اشارشىلىق

قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى مەن بۇلىنۋىنەن ازىق-تۇلىك ءوندىرىسى قيىنداي تۇسەدى، بۇل الەۋمەتتىك جانە ساياسي تۇراقسىزدىقتى، ازىق-تۇلىكتىڭ قىمباتتاۋىن تۋدىرادى. ءبىر ەلدە بولعان اشارشىلىق كورشىلەس ەلدەرگە وتە قىسقا ۋاقىت ىشىندە تاراي باستايدى. الەم ەلدەرىندە ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى باستى پروبلەماعا اينالاتىنىن مالىمەتتىڭ اۆتورلارى باسا ايتتى. ءتىپتى كەيبىر ەلدەردە اۋىز سۋ داعدارىسى تۋىپ، كورشىلەس ەلدەرمەن شەكارالىق داۋلاردىڭ ءورشۋى مۇمكىن دەگەن بولجامداردى العا تارتتى.

قورشاعان ورتانىڭ ءبۇلىنۋى ازىق-تۇلىك ءوندىرىسىن ازايتادى. فوتو: Learn Liberty.

2 جاساندى ينتەلەكت

كۇن سايىن دامىپ كەلە جاتقان جاساندى ينتەلەكت ادامزاتتىڭ جەر بەتىندەگى جاڭا باسەكەلەسى دەپ كورسەتەدى، مالىمەت اۆتورلارى. ادامزات ءوز اقىل-پاراساتى ارقىلى مۇنداي نارسەلەردى ويلاپ تاپقانىمەن ونى كەمەلدى باسقارۋعا پاراساتى جەتكىلىكتى ەمەس، بۇل تۇبىندە تۇتاس وركەنيەتكە اپات اكەلۋى دە مۇمكىن دەپ بولجايدى. سونىمەن بىرگە جاساندى ينتەلەكت دامي كەلە ميلليون، ءتىپتى ميللياردتاعان ادامداردىڭ قولىنداعى جۇمىستى تارتىپ الىپ، ءتىرى ادامدى جاراقسىزعا اينالدىرادى دەپ قاۋىپتەنەدى.

جاساندى ينتەلەكت ادامزات قوعامىنا جاڭا قاتەر الىپ كەلۋدە. فوتو: Contax Law.

3 ساۋدا-ساتتىقتىڭ توقتاۋى

قازىرگى كەزدە 2008 جىلدارداعى ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ زارداپتارى تولىق جويىلىپ، الەم ەكونوميكاسى دامۋعا بەت الدى دەۋگە بولادى. الايدا، داعدارىستىڭ كومەسكى ىقپالدارىنىڭ ءبىرى – باتىستىڭ ەكونوميكالىق جۇيەنى تۇزگەن كەيبىر پرينتسيپتەرىنىڭ سەنىمسىزدىگىنەن تۋىلادى دەگەن قاۋىپ بار. قازىرگى تاڭدا الەمدىك بىرتۇلعالانۋ باياعىداي ءتيىمدى دەپ سانالمايتىن بولعان. جەر-جەردە، ەل-ەلدە جاھاندانۋدىڭ كەرى پروتسەستەرى پايدا بولا باستادى. كوپتەگەن ەلدەردە گلوباليزاتسياعا دەگەن ىنتاسى جويىلىپ، ونىڭ ورىنىن پروتەكتسيونيزم الدى. مۇنداي جاعدايدا ءوندىرۋشى مەن جەتكىزۋشى اراسىنداعى بايلانىستار ءۇزىلىپ، وسى ۇزىلگەن تۇستاردا جاڭا باسەكە مەن ساۋدا سوعىستارى كۇشەيە تۇسەدى. بۇل قىزىپ كەلە جاتقان حالىقارالىق ساۋدا-ساتتىقتى توقتاتۋى مۇمكىن. قازىردىڭ وزىندە ەلارالىق تورەلىك ەتۋشى مەحانيزمدەر بۇنداي داۋ-دامايلاردى شەشۋگە قابىلەتسىز. وسىنداي جاعدايدا جانە جاھاندىق جالپى ىشكى ءونىمنىڭ تومەندەۋىنەن ەكونوميكالىق اكتيۆتەر بىردەي بولمايدى. ونىڭ سوڭى قوعامدىق تولقۋعا الىپ كەلەدى.

4 دەموكراتيانىڭ ىدىراۋى

دەموكراتيالىق جۇيەلەردىڭ ەكونوميكالىق، مادەني جانە تەحنولوگيالىق وزگەرىستەردىڭ قىسىمىنا تۇرىستىق بەرە الماي قالعانى بايقالدى. بىراق، بۇدان دا سوراقىسى بولۋى مۇمكىن. ايتالىق، ءبىر ەلدە ءبىر ماسەلە تۋرالى ەلدىڭ پىكىرى تەڭبە-تەك ەكىگە جارىلىپ، قاراما-قارسى بۇل كوزقاراسى ساياسي ءتۇس الادى دا، سول قوعامنىڭ ىدىراۋىنا الىپ سوعادى، ونىڭ ۇستىنە ەكى جاقتا بىردەي ەلدىڭ قارۋلى كۇشتەرىنە يە بولسا بۇل قارۋلى قاقتىعىستارمەن سوعىستىڭ بىلتەسىن تۇتاتادى. حالقى قۇرالدانعان ەل بولسا بۇل ازاماتتىق سوعىسقا ۇلاسادى، ال ولاي بولماعاندا ۇكىمەتتىڭ قارۋلى كۇشپەن باسىپ-جانشۋى مۇمكىن. بۇل قوعامدىق بىرلىك پەن دەموكراتيا تۋرالى سەنىمدەرگە ۇلكەن سوققى بولادى.

5 بالىق تۇرلەرىنىڭ جوعالۋى

ادامزات قورەكتەنەتىن بالىقتاردىڭ ۇشتەن ءبىرى زاڭسىز اۋلانعان. تەڭىزگە شەكتەسكەن ەلدەردە، ەلارالىق سۋ ايدىندارىندا تولاسسىز بالىق اۋلاۋ ارەكەتتەرى تەڭىز-مۇحيت، وزەن-كولدەردەگى بالىق تۇرلەرىن بارعان سايىن ازايتۋدا. قازىر بالىق اۋلاۋ، ساتۋ، وڭدەۋمەن اينالىساتىن كاسىپكەرلەر جەر-جەردە تىعىرىققا تىرەلۋدە. بۇنىڭ ارتى اۋقىمدى ميگراتسياعا الىپ بارۋى مۇمكىن. دامىعان تەحنولوگيالىق قۇرالدار ارقىلى سۋدا جاسايتىن تىرشىلىك يەلەرىن ەسەپسىز اۋلاي بەرۋ ولاردىڭ كوبەيۋ پروتسەسىن توقتاتىپ تاستايدى. ونىڭ زاردابى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

6 ەكونوميكالىق جاعداي

اتالمىش، مالىمەت يەلەرى قازىرگى كەزدە ەكونوميكالىق جاعدايدا ءبىرشاما تۇراتىلىقتىڭ بار ەكەنىن ايتتى. حۆق-نىڭ بولجامىنا قاراعاندا، الەمدىك جالپى ىشكى ءونىمنىڭ ءوسۋى وتكەن جىلى 3,6 پايىز بولعان. بۇل 2016 جىلى 3,2 پايىزدى قۇراعان ەدى. ەكونوميكالىق داعدارىس قاۋپىنىڭ ازايۋى بيتكويندەردىڭ باعاسىن 1200 پايىزعا ءوسىرىپ جىبەردى. سوڭعى داعدارىس سەبەبىنىڭ ءبىرى – سىرتقى قارىزدار بولسا، جاڭا ەسەپكە قاراعاندا، بۇل جاعدايدا وڭدى وزگەرىستەر بار. G20 ەلدەرىنىڭ قارجى سەكتورىنان سىرتقى قارىزدار 80 تريلليون دوللاردى قۇراعان. بۇل 2016 جىلى 135 ترلن دوللار بولىپ ەدى. الداعى ۋاقىتتا ەكونوميكا باستى قاتەرلەردىڭ ءبىرى كيبەرشابۋىلدار دەپ كورسەتەدى.

7 دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى تەڭسىزدىك

دەنساۋلىقتى قورعاۋعا، ساپالى ءومىردى قامتاماسىز ەتۋگە كومەك بەرەتىن پرەپاراتتاردى ءوندىرۋ باستاپقى كەزەڭدە تۇر. ونىڭ ۇستىنە بۇلاردىڭ باعاسى قىمبات. قازىر، قالتالىلار عانا ساپالى دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەتىن كورە الادى، دارىلەردىڭ ءونىمى دە  قالتالى ادامدارعا كەلگەندە «سيقىرلى كۇشىنە ەنە قالادى». بۇل ناعىز الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتى كۇشەيتىپ كەلە جاتقان پروبلەمالاردىڭ ءبىرى. بۇندا تاعى ءبىر قايشىلىق بار. ەگەر دارىلەردىڭ ەمدىك ساپاسى وتە جاقسى بولسا دا، دەنساۋلىق سالاسى ۇلكەن داعدارىسقا ۇشىرايدى.

8 ەرەجەسىز سوعىس

كيبەرشابۋىلداردىڭ قاۋپى ادامزاتتى ولارعا قارسى ايلا تابۋىنا ۇلگىرتەتىن ەمەس.  ونىڭ ۇستىنە شابۋىلدىڭ تەزدىگى ونىڭ مەكەن-تەگىن انىقتاپ، قارسى شابۋىل جاساۋعا دا جار بەرمەيدى. ءبىر ەلدىڭ ينفراقۇرىلىمىنا جاسالعان شابۋىل ءۇشىن مەملەكەت حالىققا جاۋاپ بەرۋى كەرەك، بىراق، كيبەرشابۋىل ءۇشىن جاۋاپ بەرۋگە كوپتەگەن ۇكىمەتتەردىڭ ءوزى قاۋقارسىز. ال بۇدان ەرەجەسىز سوعىستاردىڭ تۋىپ كەتۋى بەك مۇمكىن.

كيبەر شابۋىل. فوتو: Vault Networks.

9 گەوساياسات

ءبىز قازىرگى كەزدە ەلدەن ەتنيكالىق ازشىلىقتاعى حالىقتاردى قۋالاعان، ەگەمەندىگىن شەكتەگەن، حالىقارالىق كەلىسىمدەردى بەلىنەن باسىپ وتىرعان ەلدەردى كورىپ وتىرمىز (ىرگەمىزدەگى قىتايدىڭ ءوزى تولىق مىسال). ال وسى قۋعىن كورگەن ۇلتتار بارعان سايىن دەربەستىككە كۇرەستى كۇشەيتىپ كەلەدى. ءتىپتى كەيبىر ۇلتتار بىرنەشە مەملەكەت تۇيىسكەن شەكارالى ايماقتاردا جاساپ، سول اۋماقتاردا ءوزىنىڭ دەربەستىگىن سۇراپ وتىر. بۇل الاعى ۋاقىتتا گەوساياسي وزگەرىستەردىڭ دە بولۋى مۇمكىن ەكەنىن كورسەتەدى.

10 ينتەرنەت تەرريتورياسى

كيبەرشابۋىل قاۋىپتەرىنىڭ كۇشەيۋى ۇكىمەتتەردى جەلىلەردى ءبولىپ الۋعا يتەرمەلەۋدە. الايدا، ينتەرنەتتى ءبولىپ الۋدى قازىرگى قوعام قابىلداي الۋى قيىن. تەحنولوگيالىق پروگرەستى توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس. ەگەر جەلىلەر ءبولىنىپ الىنسا، بارلىق رەجيمدەردىڭ حالقىنا جاساپ جاتقان قىسىمدارى بۇركەمەلەنىپ، تۇتاس الەمدى كەرى باعىتقا الىپ كەتۋى دە عاجاپ ەمەس. سولاي بولسا دا، قازىر جەلىلەردى ءبولىپ العىسى كەلەتىن ەلدەر كوپتەپ تابىلادى.

ينتەرنەتكە شەكارا جاسالۋى مۇمكىن بە؟ فوتو: BBC.

وسى جەردە، الەم ەلدەرىنىڭ جىبەرگەن اعاتتىقتارى ەسكە تۇسەدى. تۇتاس مەملەكەتتەر ءبىر يدەولوگياعا باعىنبايتىنى انىق. سولاي بولا تۇرسا دا، ادامزاتتىڭ بولاشاعى تۋرالى ورتاق باعىتقا ۇمتىلماۋى، جەكەلەگەن مۇددەلەردىڭ جەتەگىنە كەتۋى جانە دەرجاۆالار اراسىنداعى كوزسىز باسەكە بۇگىنگى تۇرالاعان تىعىرىققا الىپ كەلدى.  الەم ەلدەرىنىڭ مۇنداي الاۋىزدىق تۇسىندا دەموكراتيا بولسىن، اۆتوريتاريزم بولسىن، ءتىپتى مۇلدە جاڭا قۇندىلىق بولسا دا تابان تىرەپ تۇرا المايدى. ءبارى وپ وڭاي سىدىرىلىپ قالادى. دەگەنمەن، وسى ايتىلىپ جاتقان جاراتىلىستىق جانە قوعامدىق پروبلەمالار ادامزاتتى وزدىگىنەن تاربيەگە كوندىرۋى دە مۇمكىن. جەر–انا مەن تابيعاتقا دەگەن جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋى مۇمكىن. بىراق ول كەزدە تابيعات قايتا تۇلەي الا ما؟ – ول ءوز الدىنا ۇلكەن ماسەلە.

“The Qazaq Times”