Urbanizaciyanıñ wlğayuı bastı qaterdiñ biri. Foto: The Times.

Adamzat qoğamınıñ damuı aylanıp kelip, özi şeşim taba almağan köptegen ğalamdıq problemalardı tüzip şığardı. Solardıñ arasında menmwndalap közge tüskeni klimattıñ jılınuı, adamdardıñ asqına tüsken kiber täueldigi jäne äleumettik teñsizdikterdiñ wlğayuı qatarlılar. Jay qarağanda bayqala bermeytin, şın mänisinde endi birer on jılda auır apatqa aynalatın köptegen problemalarmen birge jasasıp kele jatırmız. Urbanizaciyanıñ wlğayuı, älem halıq sanınıñ ösui, qorşağan ortanıñ tozuı, aşınğan wltşıl maydannıñ küşeyui, memleket basqarudağı tepe-teñdiktiñ bwzıluı tağısın tağılar.  

Düysenbi küni Davosta aşılğan Düniejüzilik ekonomika forumında arnayı ekspertterdiñ dayındağan bayandaması jariyalanıp, 2018 jılğı ğalamdıq qorqınıştar turalı mälimet berdi. Atalğan mälimetke qarağanda, biıl bizdiñ ğalamda tuıluı mümkin problemalardıñ türi köp äri san qırlı. Aytalıq, meñgeruden şığıp bara jatqan inflyaciya, aua-rayınıñ ekstremaldı şarttarı, jwqpalı auırular, kiberşabuıldar, terrorizmmen ükimetterdiñ qwlatıluı sekildi üreyli jayttardıñ mümkindigi artıp keledi delingen. Bwl turalı BBC men The Times basılımdarı habarladı.

1 Aşarşılıq

Qorşağan ortanıñ lastanuı men bülinuinen azıq-tülik öndirisi qiınday tüsedi, bwl äleumettik jäne sayasi twraqsızdıqtı, azıq-tüliktiñ qımbattauın tudıradı. Bir elde bolğan aşarşılıq körşiles elderge öte qısqa uaqıt işinde taray bastaydı. Älem elderinde azıq-tülik qauipsizdigi bastı problemağa aynalatının mälimettiñ avtorları basa ayttı. Tipti keybir elderde auız su dağdarısı tuıp, körşiles eldermen şekaralıq daulardıñ örşui mümkin degen boljamdardı alğa tarttı.

Qorşağan ortanıñ bülinui azıq-tülik öndirisin azaytadı. Foto: Learn Liberty.

2 Jasandı intelekt

Kün sayın damıp kele jatqan jasandı intelekt adamzattıñ jer betindegi jaña bäsekelesi dep körsetedi, mälimet avtorları. Adamzat öz aqıl-parasatı arqılı mwnday närselerdi oylap tapqanımen onı kemeldi basqaruğa parasatı jetkilikti emes, bwl tübinde twtas örkenietke apat äkelui de mümkin dep boljaydı. Sonımen birge jasandı intelekt dami kele million, tipti milliardtağan adamdardıñ qolındağı jwmıstı tartıp alıp, tiri adamdı jaraqsızğa aynaldıradı dep qauiptenedi.

Jasandı intelekt adamzat qoğamına jaña qater alıp kelude. Foto: Contax Law.

3 Sauda-sattıqtıñ toqtauı

Qazirgi kezde 2008 jıldardağı ekonomikalıq dağdarıstıñ zardaptarı tolıq joyılıp, älem ekonomikası damuğa bet aldı deuge boladı. Alayda, dağdarıstıñ kömeski ıqpaldarınıñ biri – Batıstıñ ekonomikalıq jüyeni tüzgen keybir principteriniñ senimsizdiginen tuıladı degen qauip bar. Qazirgi tañda älemdik birtwlğalanu bayağıday tiimdi dep sanalmaytın bolğan. Jer-jerde, el-elde jahandanudıñ keri procesteri payda bola bastadı. Köptegen elderde globalizaciyağa degen ıntası joyılıp, onıñ orının protekcionizm aldı. Mwnday jağdayda öndiruşi men jetkizuşi arasındağı baylanıstar üzilip, osı üzilgen twstarda jaña bäseke men sauda soğıstarı küşeye tüsedi. Bwl qızıp kele jatqan halıqaralıq sauda-sattıqtı toqtatuı mümkin. Qazirdiñ özinde elaralıq törelik etuşi mehanizmder bwnday dau-damaylardı şeşuge qabiletsiz. Osınday jağdayda jäne jahandıq jalpı işki önimniñ tömendeuinen ekonomikalıq aktivter birdey bolmaydı. Onıñ soñı qoğamdıq tolquğa alıp keledi.

4 Demokratiyanıñ ıdırauı

Demokratiyalıq jüyelerdiñ ekonomikalıq, mädeni jäne tehnologiyalıq özgeristerdiñ qısımına twrıstıq bere almay qalğanı bayqaldı. Biraq, bwdan da soraqısı boluı mümkin. Aytalıq, bir elde bir mäsele turalı eldiñ pikiri teñbe-tek ekige jarılıp, qarama-qarsı bwl közqarası sayasi tüs aladı da, sol qoğamnıñ ıdırauına alıp soğadı, onıñ üstine eki jaqta birdey eldiñ qarulı küşterine ie bolsa bwl qarulı qaqtığıstarmen soğıstıñ biltesin twtatadı. Halqı qwraldanğan el bolsa bwl azamattıq soğısqa wlasadı, al olay bolmağanda ükimettiñ qarulı küşpen basıp-janşuı mümkin. Bwl qoğamdıq birlik pen demokratiya turalı senimderge ülken soqqı boladı.

5 Balıq türleriniñ joğaluı

Adamzat qorektenetin balıqtardıñ üşten biri zañsız aulanğan. Teñizge şektesken elderde, elaralıq su aydındarında tolassız balıq aulau äreketteri teñiz-mwhit, özen-kölderdegi balıq türlerin barğan sayın azaytuda. Qazir balıq aulau, satu, öñdeumen aynalısatın käsipkerler jer-jerde tığırıqqa tirelude. Bwnıñ artı auqımdı migraciyağa alıp baruı mümkin. Damığan tehnologiyalıq qwraldar arqılı suda jasaytın tirşilik ielerin esepsiz aulay beru olardıñ köbeyu procesin toqtatıp tastaydı. Onıñ zardabı aytpasa da tüsinikti.

6 Ekonomikalıq jağday

Atalmış, mälimet ieleri qazirgi kezde ekonomikalıq jağdayda birşama twratılıqtıñ bar ekenin ayttı. HVQ-nıñ boljamına qarağanda, älemdik jalpı işki önimniñ ösui ötken jılı 3,6 payız bolğan. Bwl 2016 jılı 3,2 payızdı qwrağan edi. Ekonomikalıq dağdarıs qaupiniñ azayuı bitkoinderdiñ bağasın 1200 payızğa ösirip jiberdi. Soñğı dağdarıs sebebiniñ biri – sırtqı qarızdar bolsa, jaña esepke qarağanda, bwl jağdayda oñdı özgerister bar. G20 elderiniñ qarjı sektorınan sırtqı qarızdar 80 trillion dollardı qwrağan. Bwl 2016 jılı 135 trln dollar bolıp edi. Aldağı uaqıtta ekonomika bastı qaterlerdiñ biri kiberşabuıldar dep körsetedi.

7 Densaulıq saqtau salasındağı teñsizdik

Densaulıqtı qorğauğa, sapalı ömirdi qamtamasız etuge kömek beretin preparattardı öndiru bastapqı kezeñde twr. Onıñ üstine bwlardıñ bağası qımbat. Qazir, qaltalılar ğana sapalı densaulıq saqtau qızmetin köre aladı, därilerdiñ önimi de  qaltalı adamdarğa kelgende «siqırlı küşine ene qaladı». Bwl nağız äleumettik teñsizdikti küşeytip kele jatqan problemalardıñ biri. Bwnda tağı bir qayşılıq bar. Eger därilerdiñ emdik sapası öte jaqsı bolsa da, densaulıq salası ülken dağdarısqa wşıraydı.

8 Erejesiz soğıs

Kiberşabuıldardıñ qaupi adamzattı olarğa qarsı ayla tabuına ülgirtetin emes.  Onıñ üstine şabuıldıñ tezdigi onıñ meken-tegin anıqtap, qarsı şabuıl jasauğa da jar bermeydi. Bir eldiñ infraqwrılımına jasalğan şabuıl üşin memleket halıqqa jauap berui kerek, biraq, kiberşabuıl üşin jauap beruge köptegen ükimetterdiñ özi qauqarsız. Al bwdan erejesiz soğıstardıñ tuıp ketui bek mümkin.

Kiber şabuıl. Foto: Vault Networks.

9 Geosayasat

Biz qazirgi kezde elden etnikalıq azşılıqtağı halıqtardı qualağan, egemendigin şektegen, halıqaralıq kelisimderdi belinen basıp otırğan elderdi körip otırmız (İrgemizdegi Qıtaydıñ özi tolıq mısal). Al osı quğın körgen wlttar barğan sayın derbestikke küresti küşeytip keledi. Tipti keybir wlttar birneşe memleket tüyisken şekaralı aymaqtarda jasap, sol aumaqtarda öziniñ derbestigin swrap otır. Bwl alağı uaqıtta geosayasi özgeristerdiñ de boluı mümkin ekenin körsetedi.

10 Internet territoriyası

Kiberşabuıl qauipteriniñ küşeyui ükimetterdi jelilerdi bölip aluğa itermeleude. Alayda, internetti bölip aludı qazirgi qoğam qabılday aluı qiın. Tehnologiyalıq progresti toqtatu mümkin emes. Eger jeliler bölinip alınsa, barlıq rejimderdiñ halqına jasap jatqan qısımdarı bürkemelenip, twtas älemdi keri bağıtqa alıp ketui de ğajap emes. Solay bolsa da, qazir jelilerdi bölip alğısı keletin elder köptep tabıladı.

Internetke şekara jasaluı mümkin be? Foto: BBC.

Osı jerde, älem elderiniñ jibergen ağattıqtarı eske tüsedi. Twtas memleketter bir ideologiyağa bağınbaytını anıq. Solay bola twrsa da, adamzattıñ bolaşağı turalı ortaq bağıtqa wmtılmauı, jekelegen müddelerdiñ jetegine ketui jäne derjavalar arasındağı közsiz bäseke bügingi twralağan tığırıqqa alıp keldi.  Älem elderiniñ mwnday alauızdıq twsında demokratiya bolsın, avtoritarizm bolsın, tipti mülde jaña qwndılıq bolsa da taban tirep twra almaydı. Bäri op oñay sıdırılıp qaladı. Degenmen, osı aytılıp jatqan jaratılıstıq jäne qoğamdıq problemalar adamzattı özdiginen tärbiege köndirui de mümkin. Jer–Ana men tabiğatqa degen jauapkerşiligin arttıruı mümkin. Biraq ol kezde tabiğat qayta tüley ala ma? – ol öz aldına ülken mäsele.

“The Qazaq Times”