Sarah Cameron: Nazarbaev ükimeti aşarşılıq mäselesin köterude Reseymen qarım-qatınasın büldirip aludan qorqadı

Jaqında amerikan tarihşısı, Amerikadağı Meriland-Kolledj Parki universiteti tarih professorınıñ assistenti Sara Kemeronnıñ «Aştıq  jaylağan dala, zorlıq-zombılıq jäne Keñestik Qazaqstandı qwru» attı zertteu eñbegi jarıq körgen edi. Bwl eñbekte ol aşarşılıqtıñ qazaqtardıñ köşpeli ömir saltın joyuğa sebep bolğanın äri genocid dep tanılğan Ukrainadağı aşarşılıqpen salıstırğanda qazaq halqınıñ köp zardap şekkenin aytadı. Alayda, qazaq dalasındağı aşarşılıqtıñ äli künge deyin genocid dep moyındalmauına ne sebep boluı mümkin? Osı orayda avtormen swhbattasqan edik.

Sizdiñ Qazaqstandağı aşarşılıq taqırıbın zertteu maqsatında Qazaqstanda twrıp, qazaq tilin üyrengeniñiz belgili. Nelikten universitettegi zertteu taqırıbı retinde Keñester Odağı men Qazaqstandı tañdadıñız?

Men bakalavr därejesin alğan soñ, 1999-2001 jıldar aralığında Reseyde twrdım. Sol Reseyde jürgen kezimde Keñes tarihına qızığuşılığım oyandı. Naqtıraq aytsam, Reseydiñ Qiır Şığısındağı Vladivostoktan tört sağattıq jerde twrıp, bastauış sınıptıñ oquşılarına ağılşın tilinen sabaq berdim. Jergilikti jerde Keñestik kezeñ mwralarınıñ äli de saqtalıp, kündelikti ömirge äser etui meni tañ qaldırdı. Sodan soñ Amerika Qwrama Ştatına oralıp, Yel' universitetinde Keñes tarihın zerttep, doktorlıq därejesin aludı maqsat ettim.

Yel' universitetinde özimniñ taqırıbıma säykes Keñes jäne Resey tarihı turalı kurstarıma qosımşa Tayau Şığıs tarihına da qatıstı sabaqtar aldım.  Atalğan joğarı oqu ornında Orta Aziyanı zerttep jürgen maman bolmağandıqtan, meni Keñes Odağınıñ şığıs aymağı, äsirese Ortalıq Aziya tarihı qızıqtıra bastadı.  Sol kezeñde Batıs ğalımdarı tarapınan Keñes kezindegi Orta Aziya zerttelmedi äri eşqanday maqalalar jariyalanbadı. Jariyalanğan künniñ özinde olar tek Özbekstanmen baylanıstı boldı.  Osılayşa, meniñ nazarım Qazaqstanğa tüsti, öytkeni, joğarıda atap ötkendey Batıs ğalımdarınıñ tarapınan tıs qaldı, sonımen birge, mwrağattan materialdar men qwjattar alu jağı qoljetimdi boluı sebep boldı. YAğni, memlekettik mwrağattar, bwrınğı partiya mwrağattarı da (qazirgi «Prezidenttik mwrağat») zertteuşiler üşin aşıq.

Jaqında jarıq körgen «Aştıq  jaylağan dala, zorlıq-zombılıq jäne Keñestik Qazaqstandı qwru» attı kitabıñız Qazaqstandağı aşarşılıq jayında ağılşın tilinde jarıq körgen birden-bir ğılımi zertteu bolıp tabıladı. Äsirese, sizdiñ eñbegiñiz arqılı qazaq dalasındağı aşarşılıq mäselesi endi älemniñ de nazarın audartpaq. Kitap turalı aytsañız. 

Sara Kemeronnıñ «Aştıq jaylağan dala, zorlıq-zombılıq jäne Keñestik Qazaqstandı qwru» attı zertteu eñbegi

Bwl kitap on jıldıq eñbektiñ jemisi. Alğaşında, osı taqırıpta dissertaciya jazıp şıqtım. Ädette, Amerika Qwrama Ştattarındağı akademiyalıq tarihşılarğa eñbegin kitap etip basıp şığaru üşin taqırıptı odan äri birneşe jıl zerttep, jetildirip, tolıqtıruı qajet. Sol sebepti men de  birneşe jıl boyına dissertaciyamdı qayta qaradım. Sonımen birge, aştıq taqırıbın zertteu üşin men orıs tilimen qosa qazaq tilin üyrendim. Sonday-aq, eki jıl boyına Qazaqstan men Reseydiñ arhivteri men kitaphanalarında jwmıs istedim.

Jalpı bwl aşarşılıq jaylı kitaptı men Resey imperiyasınıñ soñğı jıldarı jäne sol twsta orın alğan özgeristermen bastaymın. Mäselen, köptegen şarualardıñ (krest'yandardıñ) qazaq jerine qonıs audaruı qazaqtardıñ köşpeli twrmısın özgertip, olardıñ aşarşılıq kezeñdegi jağdayınıñ odan beter naşarlay tüsuine äkelip soqtı. Sodan soñ men keñestik bilik pen Stalinniñ qazaq köşpendilerin wjımdastıru maqsatında küştep modernizaciyalau jobası arqılı qazaq dalasına biligin küşeytuge tırısqan kezeñ turalı bayandaymın.  Kitap aşarşılıqtan keyingi 30-şı jıldardıñ ortasındağı respublikanıñ ekonomikanı qaytadan jandandırıp, damıtuğa bağıttalğan bastamasımen jäne is-äreketterimen ayaqtaladı. Sonday-aq, kitap soñında ükimettik jäne partiyalıq mwrağattardan tapqan qwjattardan bölek el auzınan estigen tarihi äñgimeler men estelikterdi keltiremin.

Men zertteu jwmısımdı bılay dep tüyinder edim. Birinşiden, 1930 jıldardağı aşarşılıq  naqtı şekarası bar äri keñestik ekonomikalıq jüyeniñ ajıramas böligi bolıp tabılatın Keñestik Qazaqstannıñ qwrıluına alıp keldi. Sonday-aq, aşarşılıqtan keyin pastorlıq köşpeli ömir saltın ığıstırğan jaña qazaqi wlttıq bolmıs (new Kazakh national identity) payda boldı. Osıdan bastap qazaqtar özderin äleumettik top nemese pastorlıq köşpendi ömir saltın wstanatın halıq emes, olar özderin wlttıq top retinde oylay bastadı.

Alayda, basqa jağınan alğanda, Mäskeu öz maqsattarına tolığımen qol jetkize almadı. Aqır soñında, Qazaqstan da, qazaqtar da Mäskeu kütkenday Keñestik jüyemen birikken joq.  Şındığında, qazaqtar aşarşılıqtıñ zardabın keñes ükimeti tarağanğa deyin tartıp keldi. Nätijesinde,  sol keñestik jüye salğan «tırtıqtar» 1991 jılı täuelsizdik aluğa sep boldı.

Osıdan üş ay bwrın The Wall Street basılımında jariyalanğan maqalañızda qazaq dalasındağı aşarşılıq Ukrainamen salıstırğanda äldeqayda qattı boldı dep jazıpsız.  Ayırmaşılığı nede?

Iä, batısta Qazaqstanda bolğan aşarşılıqtan köri Ukrainadağı aşarşılıq belgili. Sebebi batıstağı belsendi ukrain diasporasınıñ arqasında Ukrainadağı aşarşılıq mäselesi keñinen nasihattalğan. Ukraindıq keybir ğalımdar Ukrainadağı orın alğan jağdaydıñ genocid ekendigin, sonday aq, etnikalıq top retinde ukraindıqtarğa qarsı şabuıl jasalğanın däleldeu maqsatında olarğa körsetilgen azaptardıñ «erekşe» ekenin atap körsetuge tırısuda. Olar wjımdastıru kezeñinde tek qana ukraindıqtarğa qarsı osınday qastandıq jasaldı degendi alğa tartadı.

Alayda, Ukrainadağı aşarşılıq turalı jasalğan mälimdemeler şındıqtan alıs, rasımen de bolğan jağdaymen säykes kelmeydi. Aşarşılıq jıldarı ukraindar sekildi qazaq halqı da keñes ükimeti tarapınan zorlıq-zombılıqqa wşıradı. Mäselen, aşıqqan adamdardıñ şekara arqılı basqa elge qaşıp ketpesi üşin şekaralardıñ jabıluı, aştıqqa wşırağan twrğındardı qala aumağına jaqındatpau, sonday aq, aştıqtan zardap şekken audandardıñ qara tizimin jasau. Äsirese soñğısı qazaqtarğa jasalğan qastandıqtıñ zorı boldı desek artıq aytqandıq emes.

Sonımen qatar, Mäskeu Qazaqstanda da qatıgez, adamşılıqqa jatpaytın is äreketterge bardı. Atap aytqanda, Qazaqstan Qıtay şekarasında mıñdağan aş qazaqtı malşa qıruı, aş qazaqtı öz jerinen, jaylauınan quıp şığuı, osınıñ bäri Ukrainada bolmağan Karlagtıñ qwrıluına alıp keldi. Al, mwnday lager' Ukrainada bolğan emes.

Şın mänisinde, ukraindıqtarmen salıstırğanda aşarşılıqtan qazaqtar köp qasiret şekti.  Aşarşılıqtıñ saldarınan qazaqtar mädeni transformaciyağa wşıradı, köşpeli ömir saltın joğalttı. Al, ukraindıqtar odan aman qaldı.

Ötken jıldıñ mamır ayında "Jaña Qazaqstan" qozğalısı "Qazaqstandağı aşarşılıqtı genocid dep qabıldau" attı memorandum jariyaladı. Olar qazaq dalasındağı aşarşılıqtı adamzatqa qarsı jasalğan qastandıq dep tanıp, genocid ekendigin moyındaudı wsındı. Sizdiñ oyıñızşa, Qazaqstandağı aşarşılıq genocid retinde moyındaluı mümkin be?

Jalpı, genocid mäselesinde mwnday swraqqa jauap beru oñay emes. Sebebi, genocid "qılmıstardıñ qılmısı" bop sanaladı. Köpşilik belgili bir jağdaydıñ genocid dep tanılmasa, moral'dıq eñ joğarğı ayıptaularğa qol jetkize almaydı ne layıq emes degen oyda. Alayda, men kitabımda mwnday tüsindirmelermen kelispeymin.

Birikken Wlttar Wyımı tarapınan qabıldanğan genocidtiñ anıqtaması öte kürdeli. Ol anıqtama köptegen Qazaqstandağı aşarşılıq sekildi mañızdı keystermen säykes kelmeydi. Qazaqstandıq jağdayda biz BWW-nıñ anıqtamasında körsetilgendey, aşarşılıqtıñ "wlttıq, etnikalıq, näsildik nemese dini toptı twtastay ne jartılay joyıp jiberu nietin körmeymiz. Qoldağı bar dälelder rejimniñ etnikalıq qazaqtardı joyıp jiberuge tırısqandığına dälel bola almaydı. Alayda, Qazaqstandağı aşarşılıq genocidtiñ "mädeni, sayasi jäne äleumettik joyu" degen keñ auqımdağı mağınasına jauap beredi. Mäskeu wjımdastıru arqılı qazaq mädenietiniñ erekşeligi sanalğan köşpeli ömir saltın joyuğa tırıstı.

Degenmen, Qazaqstandağı aşarşılıqtıñ genocid anıqtamasımen säykes kelmeui - bwl zwlımdıqtıñ nazardan tıs qaluı kerek degendi bildirmeydi. Kerisinşe, tek genocidtiñ anıqtamasına jauap beretin qastandıqtardıñ nazarğa iligip, al sayasi procesten tuındap, adamzattıñ ömirine qauip töndirip, qırğınğa wşıratqan Qazaqstandağı aşarşılıq nelikten nazardan tıs qaluı kerek? Mine, biz osı bağıtta oylanuımız kerek.

AQŞ senatı Ukrainadağı aşarşılıqtı genocid dep moyındadı. Tipti, ötken jılı BWW-nıñ 73-sessiyasında Ukraina prezidenti Poroşenko Ukrainadağı aşarşılıqqa qatıstı deklaraciya qabıldaudı wsındı. Qazaqstan nelikten mwnday şeşimder qabılday almaydı? Ne kedergi boluı mümkin?

Negizi men sayasattanuşı emes, tarihşımın jäne de zerttep jürgen taqırıptarımnıñ bastı böligi de osı tarihpen baylanıstı. Alayda, sizdiñ swrağıñızğa säykes birneşe boljamdar jasap köreyin. Jalpı, Qazaqstan men Resey tığız qarım-qatınasta. Sol sebepti, Nazarbaev ükimeti aşarşılıq mäselesin köterude Reseymen qarım-qatınasın büldirip aludan qorqadı. Al, basqa qazaqtar üşin aşarşılıq mäselesin aşıq talqılau Keñes kezinen qalğan mwralarğa köleñke tüsiru bop sanaladı, öytkeni köpşiligi Keñes ükimetiniñ Qazaqstanğa jasağan jaqsılığı köp dep oylaydı.

Zertteu barısında bwrın soñdı jariyalanbağan qanday derekterge keziktiñiz? Reseydegi arhivterdi aqtardıñız ba? Zertteu kezinde qanday kedergiler boldı?

Memlekettik mwrağattar men Qazaqstandağı Prezidenttik mwrağattıñ qızmetkerleri zertteu jwmısıma öte köp kömekterin tigizdi. Qazaqstandağı Prezidenttik mwrağatında jaqında aşılğan  qor 719 böliminen köptegen qwndı materialdar taptım. Mwndağı aşarşılıqqa qatıstı qwjattar  kitabım üşin mañızdı derekterdiñ közi boldı.

Men Qazaqstanda jürgizilgen zertteulermen qatar, birneşe ay boyı Mäskeu arhivterinde de zertteu jwmıstarın jasadım. Alayda, Mäskeuden köri, Qazaqstandağı mwrağattar öte paydalı boldı men üşin, öytkeni, olar qoljetimdi edi. Mäskeude zertteuşilerge paydalanuğa tıyım salınğan qwjattar Qazaqstanda qoljetimdi. Ökinişke oray, men Qazaqstanda da, Reseyde de qwpiya policiyanıñ mwrağattarına qol jetkize almadım.

Alayda, zertteu barısındağı eñ bastı kedergi mwrağattardağı materialdardıñ jetispeuşiligi emes, sebebi, atalğan arhivterden aşarşılıqqa qatıstı köptegen resmi qwjattarğa tap boldım. Biraq, men üşin eñ qiını - aşarşılıq tarihın adamdar tarapınan bayandap beruşilerdiñ joqtığı, estelikter, auızşa aytılatın materialdıñ azdığında. Degenmen, az bolsa da auızşa jazıp alğan materialdar, estelik äñgimeler meniñ zertteu jwmısımnıñ mañızdı bir böligine aynaldı. Olardıñ kömegimen aşarşılıqtıñ Qazaq qoğamın qalay özgertkeni jayında ayta aldım.

Bolaşaq josparlarıñız qanday? Siz Qazaqstan turalı zertteudi jalğastırasız ba?

Iä, men Qazaqstandı zertteudi jalğastıramın, alayda, zertteu bağıtımdı azdap özgerttim. Bolaşaqta Qazaqstan men Ukrainada bolğan aşarşılıqtı salıstırıp, maqala jariyalamaqpın. Ädette, bwl ekeui eki bölek zerttelui tiis, alayda, eki eldegi aşarşılıqtı salıstıru arqılı men wjımdastıruğa degen közqarastı özgertemin dep oylaymın. Al, kelesi kitabımda Keñes däuirindegi Aral teñiziniñ transformaciyasın zertteudi josparlap otırmın. Aral teñiziniñ dağdarısı da Qazaqstandağı aşarşılıq taqırıbı sekildi Batısta asa tanımal emes. Alayda, osı taqırıptı zertteu arqılı köptegen mañızdı mäselelerdiñ bası aşıladı degen senimdemin. Mäselen, Keñes Odağınıñ qwldırau sebepteri men Keñes kezeñiniñ soñğı jıldarındağı Orta Aziyadağı wltşıldıqtıñ qarqındı damuınıñ alğışarttarın tabuğa septigin tigizedi. Sonday-aq, ol qazirgi ğalamdı alañdatıp otırğan klimattıñ özgerui men sudı paydalanu mäselelerin şeşude ıqpalın tigizedi degen oydamın.

Swhbatıñızğa rahmet!

"The Qazaq Times"