Bumın qağan (? – 552 j.) - türkterdiñ özderi «Mäñgi el» dep atağan äygili Birinşi Şığıs Türk qağanatınıñ negizin qalauşı tarihi wlı twlğalardıñ biri. Onıñ alğaş tarihqa tanıluı türk eline Batıs Vey imperiyasınıñ elşileriniñ keluimen tikeley baylanıstı. Bwl kezde türk eli Jıujän qağanatınıñ qwramındağı, solarğa temir kenin öndirumen aynalısatın bodan el bolatın. Bumınnıñ bwl kezdegi bilik lauazımı wlı yabğu (daiehu). Oğan ol türk eliniñ basşısı bolğan äkesi Tu (Tuvu) ölgennen keyin, mwragerlik jolmen ie bolğan.

Kezinde hattalıp, qağaz betine tüspegendikten, Batıs Vey imperiyasınan elşi kelgenge deyingi türk eliniñ de, onıñ basşısı Bumınnıñ da tarihı belgisiz. Sondıqtan da bolar tarihşılar ortağasırlıq türkterdiñ tarihın, şarttı türde, osı elşiler eklgen da tun jılnamasınıñ on birinşi jılınan, yağni 545 jıldan bastaydı.

Elşiniñ kelgen maqsatı türkterdiñ Batıs Vey imperiyasınıñ baqtalası Şığıs Vey imperiyasınıñ odaqtası bolıp otırğan Jıujän memleketine qarsı qoyıp, qarsılastar küşin älsiretu äri olardı küreste özderiniñ jaqtası etu bolatın. Bumınnıñ asa iri sayasatker, köregen basşı ekenin tanıtatın tws ta, mine, osı kez. Ol alıp imperiyanıñ aydapsalına eligip, bilikke talasuşılardıñ qol şoqparına aynalmay, öz sayasatın jürgize biledi.

Asılı, Bumın özin imperiya qoldaydı eken dep, añdausız ayaq basudıñ apatqa wrındırarın meylinşe wqqan saq jan. Jılnamalar jetkizgen tapşı derekter osını däleldeydi. Ol Batıs Vey sekildi imperiyanıñ qoldauın paydalanıp qalayın dep, telılar siyaqtı jantalasıp, birden atqa qonbaydı. Batıs Veydiñ elşisi ketkennen keyin olarğa öziniñ elşisin jiberip, bar jağdaydı öz adamdarı arqılı tolıq bilip aladı. Küreste kömektesedi degen imperiyasınıñ öz kömegine zäru müşkil hälin köredi. Azattıq küresinde tek öz küşine ğana süyenu kerektigin, qazirgi jağdayında qızdırmanıñ tiline erip, qarsı şıqqanmenen, däuirlep twrğan jıujändardı jeñuge şaması jetpeytinin tüsinedi. Sol sebepti de ol eşkim kütpegen äreketke barıp, jıujändarğa qarsı jorıqqa attanğan telı taypaların qoldau ornına, olarğa tosınnan tiisip, bükil elin öz qarauına qosıp aladı.

Bwl rette «Jıu kitabı» (Jıuşu): «Osı kezde (546j.) telılar jıujändarğa qarsı jaza jorığına şığadı. Tumın (Bumın) özine qarastı taypalardı bastap, olarğa orta jolda büyirden tiisip, talqanın şığaradı. Söytip 50 mıñ tütindik bükil elin bağındıradı» degen derek beredi.

Osılayşa eline el qosıp, jauıngerler sanın köbeytip, äskeri quatın nığaytıp alğannan keyin barıp, ol jıujändarğa qarsı şığudıñ äreketine köşedi. Onda da özi birden tiispey, jıujändardıñ özin soğısuğa mäjbürleydi. Jıujän memleketiniñ bileuşisi Anagüyge qızın özine äyeldikke berudi swrap, elşisin jiberedi. Bwl sol kezdiñ diplomatiyasında: «meniñ endi senimen terezem teñ. Menimen sanasuğa tiistisiñ» degendi bildiretin edi. Bwğan, ärine, Anagüy kelise almadı, tas talqan bolıp aşulanıp, Bumındı balağattap, «Sen meniñ temirşi qwlımsıñ, bwlay isteuge qalay batılıñ baradı» dep, arnayı şapqınşısın jiberedi.

Bumınnıñ kütkeni de osı edi. Dästür boyınşa, endi onıñ qorlanğan jan esebinde ne isteymin dese de erki bar, halıqtıñ tolıq qoldauına ie boladı. Osını qapısız paydalanğan Bumın öşpendilikti odan äri örşite tüsu üşin Anagüydiñ şapqınşısınıñ basın aluğa ämir beredi. Qağan şapqınşısın öltiru bwl dağı soğıs aşudıñ bir sıltauı bolatın.

Aqırı fi di jılnamasınıñ birinşi jılınıñ (552j.) birinşi ayında Huäy huannıñ teristigindegi keñ jazıqta jıujändar men türk äskeri şeşuşi ayqasqa şıqtı. Osı şayqasqa jeti jıl boyı qapısız dayındalğan Bumın aşudıñ jeteginde asığıs jinalğan jıujän äskeriniñ tas talqanın şığardı. Oysıray jeñilgen Anagüy özin özi jarıp öltirdi. Söytip baytaq dalada bir jarım ğasır boyı dara bilik jürgizgen Jıujän qağandığı qwladı. Onıñ ornına keyin Wlı Dalağa birneşe ğasır boyı üstemdigin jürgizgen ataqtı Türk qağanatı ornadı.

Türk eli jinalıp, Bumındı aq kiizge köterip, «El qağanı» dep jariyaladı. Äyeline «El Bilge qatın» degen ataq berdi. Biraq Bumın qağan özi ornatqan qağanattıñ däuirlep dürkiregenin köre almadı. 553 jıldıñ qozı ayında öz ajalınan qaytıs boldı.

Derekköz: http://bit.ly/2iv4NqO

«The Qazaq Times»