Bolaşaq jer älem. Foto: QuizDoo.

Biz älemniñ är tükpirinen kelip jetetin türli aqparattarğa – äleumettik şielenisti jağdaylar, wltaralıq, dinaralıq qaqtığıstar, jaratılıstıq apattar,  halıq sanınıñ artıp bara jatuı, klimattıñ jılınuı, yadrolıq soğıs qaupi, mine, osınıñ bärine bajaylay qarağanımızda, biraz aymaqtar men elderdi bılay qoyğanda twtas adamzat qoğamına ortaq qaterlerdiñ tuındap otırğanın anıq sezemiz.

Joğarıda atalğan jäne odan özge de sın-qaterler bayau ösip, ğasırımızdıñ ortasına barğanda twtas ğalamdıq eñ auır problemağa aynalatının boljauğa boladı. Endi 30 jıldan keyin ne boladı? Ärine bwl swraqqa kesimdi jauap aytu mümkin emes. Biraq bizdiñ qazirgi jetip otırğan ğılım-tehnika jetistikterimiz bwl swraqqa jauap izdeuge tırısadı. Olay bolsa ğasırımızdıñ ortasında bolatın auqımdı dağdarıstar turalı älem aqparat közderi ne aytadı? Bi-Bi-Sidiñ saraptauına ilingen adamzat qoğamına tönetin bolaşaq qaterlerdiñ bastılarına toqtala keteyik:

Ğasır ortasında tuuı mümkin äleuetti dağdarıstar

Adamzat geniniñ modifikaciyası

Qazir genetika salasında adam DNQ-sın özgertuge mümkindik beretin tehnologiyağa qatıstı dau-damay örşip twr. YAğni, adam genin qalağanınşa özgertuge bolatın jaña tehnologiyanı qoldau nemese qoldamau turalı talas-tartıs. Biraz ğalımdar bwl tehnologiya arqılı qaterli isik sekildi auırulardı emdeuge boladı dep qoldasa, tağı bireuleri bwl tüptiñ tübinde adamnıñ qwrıp joğaluına aparıp soğadı dep qarsı twradı.

Adam DNQ-sın özgertu bizdiñ qoğamda jaña qaterler alıp kelui mümkin. Bwl bolaşaqta adamzat qoğamında jaratılıstıñ tabiği zañdarına qayşı kereğar damu procesin alıp kelui ıqtimal deydi köp sandı ğalımdar. Bwl bügin jalpı halıqtıq talqıdağı ıqpaldı mäsele retinde qaralmağanımen  endi 30 jıl ötkende adam insaniyatınıñ eñ bastı qayşılığına aynalıp şığa kelui bek mümkin.

Adam DNQ-sı. Foto: Kintex.

Adamzat qoğamınıñ qarttanuı

Planetamızdağı adamdardıñ sanı ğana ösip jatqan joq, Jer şarındağı adamdardıñ wzaq jasau mölşeri de jıldan jılğa wzarıp keledi. 2100 jılğa barğanda jüz jastan asatın adamdardıñ sanı älemde 50 esege deyin artadı dep kütilude. Dälirek aytqanda bügin älemde 100 jastan artıq jasağan 500 mıñ adam bar bolsa, endi 80 jıl ötkennen keyin 26 mln adamnan asadı dep boljanğan. Al, 65 jastan asqan qarttar el halqınıñ 14 payızınan tömen twratın memleketter joq boladı dep qaraladı.

Al, osı jası wlğayğan qoğam müşeleri keybir elderde qoğamnıñ jas jäne orta jastağı twlğalarına auırtpalıqtar alıp kelui mümkin. Qazir Japoniyada jası egdelegen adamdardı qalay kütimge alu jöninde arnayı departament qwrılğan. Keybir ğalımdardıñ közqarasında, jası wlğayğan adamdardıñ sanı artuı adamzat qoğamınıñ probleması bola almaydı. Sebebi, bwl qwbılıstıñ kelip şığuı adamzat qoğamındağı medicina, ğılım-tehnikanıñ damuınan bolıp otır. Mısalı bügingi künde wzaq jasağandar eñ köbi damığan, joğarı ğılım-tehnika tolıqtay jalpılasqan elderde bolıp otır dep qaraydı. Sondıqtan adamzattıñ wzaq jasau mölşeri joğarılağan sayın adamdardıñ eñbek qabilettilik jası da arta beredi dep sanaydı.

Bügingi künde salmağı qattı bilinbegen bwl mäsele, birtindep ösip, endi bir 30 jıl ötkende köptegen eldiñ şeşuge tiisti bastı mäselesine aynaladı degen boljamnıñ da ıqtimaldığın joqqa şığaruğa kelmeydi. Qazaqstan qoğamında da ata-anasın kütuden bas tartqan jastar sanı jıldan jılğa köbeymese azayıp ketken joq. Bwl tipti bizdiñ qoğamda qarttar sanınıñ artıp ketpey twrğan kezdiñ özinde de bolıp otırğan jağday. Birte-birte halıq twrmısınıñ jaqsaruına ilese, elimizdegi qarttardıñ üles salmağı artar bolsa, qoğamdıq moral', etika talaptarına qanşalıqtı süyesekte, bäribir äleumet bolıp şeşuge tiisti is bolıp şığa kelui ıqtimal. Bılayşa aytqanda, 2050 jıldarğa barğanda bügingi jastar osı qoğamnıñ auırtpalığı bolıp qaluı mümkin.

Ğayıp bolıp ketui mümkin qalalar

Ğalamşarımızdağı mwhittardıñ birtindep köterilui keybir alıp qalalardıñ joq bolıp ketuine alıp kelui mümkin. Bwl ärine klimattıñ jılınuınan kelip şığatın problema. Bwl üşin bir ğana Mayamidi mısal etsek te jetedi.

Klimattıq özgerister men aua-rayınıñ toqtausız bwzıluları keybir qalalardağı adamdardıñ ömir süru dağdısına özgeris äkelui mümkin. Endi bir 20-30 jılda älemdegi teñiz jağasındağı qalalardıñ birazı, avtokölikterdiñ ornına qayıqtardı istetui mümkin dep boljanadı. Birinşi qabatı biik, su üstine arnalğan özgeşe dizayndağı ğimarattar boy köterip jatsa tañ qalmañız.

Degenmen, onıñ bäri de uaqıttıq şaralar. Toqtausız teñiz suları köterilse, adamzat alıp teñiz-mwhitqa keybir qalaların tastap berip, keri şeginui mümkin. Eger klimattıñ özgerisi massalıq migraciyağa alıp kelse, onda eldermen elder, halıq pen halıq arasında ülken qaqtığıstar boları dausız.

Su basqan qalalar. Foto:Scuba Diver Life.

Äleumettik medialardıñ evalyuciyası

Ğalamtordıñ damuı bizdiñ ömirimizge köptegen qolaylılıqtar alıp kelgeni ras. Degenmen onıñ astarında adamzat qoğamına ülken qaterler jasırınıp twrğanı da anıq. Bügingi künde äleumettik jeliler – FB, VK, Instagram, Tvitter tağı basqa, ömirimizdiñ ajıramas bir bölegine aynalıp baradı. 2050 jılğa barğanda bwdan da damığan türleri bizdiñ qoğamımızğa aralasatını şın. Olay bolsa 2050 jılğa barğanda äleumettik jeliler qanday sipat aladı? Olar bizdiñ ömirimizge qanday qorqınıştar alıp kelui mümkin?

Foto: ThoughtCo.

Eñ äueli adamdar jeke ömir süru bostandığınan maqwrım qaladı. Büginniñ özinde siz basqan-twrğan barlıq qadamdarıñızdı, köñil-küyiñizdi, tuğan-tuısqandar ortasın jäne ömiriñizdiñ jañalıqtarın öz qolıñızben äleumettik jelige tirkep , öziñizdiñ jeke bostandıqtarıñızdı ğalamtorğa baylap berip otırsız. Bir jağınan alıp qaraytın bolsaq, aşıq ta erkin, köp salaları, aluan boyaulı ömir sürip otırsız. Osı bir süykimdi ataulardıñ astarına jasırınğan bir türli qorqınış bireuge körinse, endi bireulerge körine bermeydi. Qazir äleumettik jelige tirkelgen kez-kelgen adam turalı mälimet tabu qiın emes. Biz osılay äleumettik jeliler arqılı öz ömirimizdi, jeke bostandığımızdı, belgisiz bir jüyege tirkep berip otırmız. Mwnıñ özi ülken swraq jäne qorqınış!

Äleumettik jelilerden şın-jalğanı belgisiz aqparattar sizdi kün sayın özine qızıqtırıp keledi. Ol sizdiñ dästürli tanımıñızğa, dünietanımımızğa toqtausız şabuıl jasap jatır. Aylap, jıldap berilgen osı kerekti-kereksiz aqparattar adamzattıñ bayandı damuına qanşalıqtı paydalı ekeni turalı oy jügirtuge tura keledi. Bir ğana FB-nıñ payda bolğanına 13 jıl uaqıt ötipti. Aldağı 30 jılda biz qanday äleumettik jelilerdiñ qaterine jolığamız, kim biledi?

Geosayasattağı jaña özgerister

Osı bir jıldıñ özinde biz ondağan jıldan beri saraptalıp jetken geosayasi baylanıstardıñ oñay ıdırap ketkenin anıq köre aldıq. Älemniñ sayasi twraqtılığı aldağı 30 jıldıñ eñ ülken swrağı bolıp qaldı. Biz birneşeuin atap köreyik.

YAdrolıq soğıs qaupi barğan sayın artuda. Foto: Daily Express.

  • Orta-Şığıs, Tayau-Şığıstağı toqtausız soğıs alapattarı;
  • Soltüstik Koreyanıñ tınbay jetildirip jatqan yadrolıq bağdarlaması jäne ballistikalıq zımırandarı;
  • Şekaralardan milliondap qaşıp ötip jatqan bosqındar;
  • Dinaralıq qaqtığıstar;
  • 40 jıl wyısuğa bettegen Europa Odağınıñ dağdarısı da älemdi az oyğa salğan joq;
  • Derjavalar arasındağı  äskeri küş bäsekeleriniñ jiileui.... Ayta bersek jetip jatır.

Eñ qorqınıştısı qazir älem elderi arasında diplomatiyalıq qatınastar solğındap, äskeri küş, ekonomikalıq quatına qaray sıylasu, sıbaylasu barğan sayın küşeyip keledi.

Kölik-tasımal qauipsizdigi

Barğan sayın küşeygen urbanizaciyağa qaramastan, kölik tasımalınıñ damığan, jılda jañarğan qwraldarına qaramastan kölikter sanı barğan sayın artıp keledi. Äleumettik kölikterdiñ tür-türi jasalıp, igilikke asıp jatsa da, aldağı 20-30 jılda kölik sanınıñ artuı köptegen eldiñ qiınşılığına aynaladı.

Kölik qatınas qauipsizdigi barğan sayın qiındauda. Foto: Medium.

Tipti qazir jürgizuşini qajet etpeytin qatınas kölikteri jasalıp şığarılsa da, jeke kölikter sanı adamzattıñ sanınıñ köbeyuimen birdey artıp keledi. Qıtay, Ündistan sekildi halıq sanı erekşe köp bolğan elderde kölik keptelisi, aldağı on jıldıñ özinde-aq ülken mäsele bolıp şığa keledi. Qazirdiñ özinde Qıtayda 300 şaqırımğa sozılğan kölik keptelisteri eşkimdi tañqaldıra almaytın boldı.

Tabiği resurstardıñ sarqılıp bara jatuı

Damığan tehnologiyalıq qwraldardı jasauğa qajetti resurstar barğan sayın azayıp baradı. Jer qırtısındağı keybir sirek metalldar mölşeri adam tañqalarlıq tezdikpen azayıp jatır. Aytalıq, Qıtayda sirek kezdesetin qazba baylıqtıñ 90 payızı qazılıp bolğan. Endi 20 jıldan keyin Qıtayda qosalqı-bölşekter öndiretin qazba baylıq sarqılıp bitedi delinip otır.

Bwl aytılğandar ğasırımızdıñ ortasında bizdiñ qoğamda beleñ aluı mümkin degen mäselelerdiñ tilge ilingen az bölegi. Biz damu barısında özimizdiñ aldımızdan aynalıp şığatın bumerang sekildi talay-talay qatelikterdi qolımızdan jasadıq. Tabiğatqa jasalğan qiyanattıñ özi qazir şekteu şeginen şığıp baradı. Bwl künde damığan elderdiñ ğılımi talqı keñesterinde özge ğalamşardı mekendeu sözi köbirek aytılıp jür. Desek te, bizdiñ "damıdı" dep jürgen ğılım-tehnikamızdıñ quatı özge bir ğalamşardı meken etip, qonıs audaruğa qabiletti bola qoyğan joq. Al ol deñgeyge jetkenşe, biz öz üyimizdiñ ülken apatqa wşırauın köremiz be, kim bilsin. Sondıqtan, bwl atalğan mäseleler töñireginde oylanu barlıq adam balasınıñ mindeti.

“The Qazaq Times”