Foto: Realist

Ömirde öziniñ özgeşe qoltañbasın qaldırğan jazuşı L'yu Şiyaubo Qıtaydağı Nobel'  sıylığın alğan twñğış adam boldı. Jasıl şardıñ astında tausılmaytın jır bolğan osı sıylıqqa ol 2010 jılı ie bolğan edi. Toğız jıl tas bwğauda ğwmır keşken L'yu mırza ötken aptada baqilıq boldı. Onıñ ölimi asa körnekti tragediyanıñ belgisi jäne ayaqtalmas äñgime bolatınday. Sonday-aq,  bwl onıñ ömirin tabanğa taptağandarğa qatañ eskertu boldı, dep jazadı  cn.nytimes.com saytı. 

Eger qandayda bir el öziniñ eñ aq edil adamdarın janıştap,  olardı baylap -matasa,  onday el wlı memleket bola almaydı. Eger bir memleket L'yu Şiyaubo siyaqtı adamdardıñ auzına qaqpaq qoysa,  onday el eşqaşan «alpauıt el» bola almaydı. Adamdardıñ qasıretin oyatqan sayasi tüzilis – ol eñ älsiz sayasi tüzilis.

Bwlay aytu ärine Qıtay elin alğabasar el dep tanıp,  ol elge şañ juıtpaytındarğa qışqıldau tieri dausız. Köptegen jıldan beri  Qıtay jaqtauşılarında "osı bir eldiñ eñse köterip,  älemdegi birinşi elge aynaluına  az ğana uaqıt qaldı" degen közqarastar payda boldı. Tipti keleli isterge jeñil-jelpi boljam jasaytın sarapşılar: "AQŞ-tıñ GDP-i 1,86 trillion AQŞ dollarına  teñ,  ol jılına 2%-dıq ösimmen köteriledi. Al,  GDP –i 1,12 trillion bolğan Qıtayda İşki Jalpı Önim qwnı jılına 6% ösimmen köterilude. Mineki,  osılayşa eseptegende,  endi on jılda Qıtay AQŞ-tı basıp ozadı", - deydi.

Degenmen  "keyde boladı-au" degen boljamnıñ özi bos äñgime bolıp qalatının eskeru kerek. Ekonomist Paul' Samulelsonnıñ (Paul Samuelson)  1961 jılğı boljamına qarañız: «Keñes odağı 1984 jıldan 1997 jılğa deyin AQŞ-tan ozıp ötedi. Japoniyanıñ GDP -i 2000 jılı AQŞ-tı artqa tastaydı. Europa odağı da jasıl şar ekonomikasınıñ köşin bastaydı» .

Endeşe Qıtay men joğarıdağı elderde nendey wqsastıqtar men ayırmaşılıqtar bar? Mısalı onşaqtı jıldan beri Qıtay ekonomikasınıñ resmi ösimi ayaq alısı bayaulauda. Qazir tipti bwl eldegi ekonomikadağı ilgerileu «Tiyan'- an'mın' alañındağı qırğınşılıq» däuirinen bergi eñ tömengi şekke jetti. Qıtay bankiniñ tiimsiz kreditiniñ ösimi 12 jıldan bergi eñ joğarğı şekke jetti. Al,  kerisinşe öndiristiñ önim mölşeri 16 jıldan bergi eñ tömengi nükteni körsetip otır. Qıtaylıq eñbek küşteriniñ jas mölşeri qoğamğa barğan sayın qısım keltirude. Bir ğana 2015 jıldıñ işinde 5 million eñbek küşi joğalğan. Bıltır Qıtay altınınıñ sırtqa ağılıuı 640 milliard AQŞ dollarına jetse,  Qıtaydağı orta joğarı jik sanatındağı adamdar üy saudasın erikkenniñ ermegine aynaldıruda.

Bwlardıñ barlığına qaray otırıp mınanı bayqauğa boladı: Qıtay memleketi bir jası egdelegen qart sportşığa wqsaydı. Ol däl özi siyaqtı ekonomikalıq twlğalarmen birge damudıñ küdir jolında tırısıp keledi. Bwl ekonomikalıq twlğalar qat-qabat qiınşılıqtar astında jıldamdıqpen ösip-jetiluge jantalasuda. Alayda,  jalğa berudegi bağanıñ aspandauı, zauıttardağı eñbekşilerge beriletin jalaqınıñ joğarılauı,  halıq sanı tepe-teñdiginiñ bwzıluı qatarlı faktorlardan onıñ alğa basqan qadamı tığırıqqa tirelude. Mine osıdan,  ortaşa deñgeydegi kiris tömendep ketti. Bwğan qarap otırsaq,  biraz jıldar bwrın Düniejüzilik Banktiñ körsetkenindey: «1960 jılı ortaşa kiriste 101 ekonomikalıq twlğa bolsa,  2008 jılı joğarı kiristi ekonomikalıq twlğa bar bolğanı 13-ke twraqtağan».

Mine osıdan Qıtaydı keleşekte tım süreñsiz jağday kütip twrğanın añğaruğa boladı: Nege olay deymiz?  Onıñ jauabın biz tilge tiek etip otırğan L'yu Şiyaubo aytıp bere aladı.

«Qıtaydıñ oyanuı» degen aytılımğa imanday wyıp jürgen keybir batıs elderi adamdıq qwqıq degen atımen joq osı bir memlekettiñ qal-jayın jaqsı biledi. Sonday-aq,  adamdıq qwqıq isiniñ el ekonomikasınıñ bolaşağına kelip-keteri joq dep oylaydı. Olardıñ oyınşa, ekonomika tek kapitalğa süyenedi,  äste qwn közqarasına emes. Sonday-aq,  Qıtaydıñ adam qwqığın şeñgelde wstağan atalmış sayasi bağdarınıñ artıqşılıqtarı da barşılıq. Osı artıqşılıqtardıñ arqasında Qıtay eli demokratiyanı jolğa qoyıp otırğan keybir memleketterdiñ oyına kirip  şıqpağan jetistikterge jetti dep sanaydı.

Bwl bir tım ğajap közqaras. Şeñgeline aluşı ärine belgili mezetterde bay boluı bek mümkin. Alayda, olar tarihtan beri eşqaşan zamanğa say bolmağan. Birte-birte onday jerde jın-jıbır saltanat qwra bastaydı. Ekonomikanı sayasatpen tizgindeu degenimiz - is jüzinde şiriktesu men kapital baylanısın ajırata almaudan tuındağan külkili dünie. Küni büginge deyin Beyjiñ äli de ekonomikanı memleketiniñ jarnaması retinde betke wstaumen keledi. Atağınan at ürketin sandıq statistikalardı körsetip bir qatelesse,  damudıñ özin el armanınıñ simvolına balap eki qatelesip otır.

Mwnday közqarastıñ özekti qateligi sol – qwn közqarasınıñ birtürli kapital ekenin ajırata bilmeude jatır.

«Bäsekelestik turalı filosofiyanı»  joqqa şığaru  – şın mäninde adamdar arasındağı qarsılastıq tanımdı, kektenudi joqqa şığaru. Bwl L'yu Şiyaubonıñ sot zalında jazğan sözi edi. Onıñ osı sözi keyin ol Nobel' sıylığın alğandağı qwttıqtau sözine aynalğan edi (Ol  Nobel' sıylığınıñ sahnasına kele almağan. Sebebi türmede edi. Sondağı adamdar osını aytıp öleñdetip,  oğan qwrmet bildirgen bolatın) .

Ol tağı da bılay degen edi: «Reforma jasap, esik aşu üşin eldiñ işi-sırtında janğa jaylı orta qalıptastıru kerek. Adamdar arasındağı qwrmet pen süyispenşilikti qalpına keltirip,  teñ bolmağan müddeler men qwn közqarastarın teñestiru üşin,  adamdar meyirimin oyatu kerek. Sonda ğana el-jwrttıñ jasampazdıq küşiniñ damuı men adamgerşilik ornına kelip,  nağız adamdıq qasietti taba alamız».

Adamnıñ jasampazdıq küşi tek erkindikke süyenedi. Ärqanday jañalıq bäsekeler men qayşlıqtar arasında barlıqqa keledi. Äri jañalıq ataulınıñ bäri qoğam men zañnıñ şekteuine wşıramaydı. Jalpı ekonomika älemi jañaşa arnağa betin bwrğan bügingi tañda  onıñ erkindikke qatıstı talabı tipti küşeye tüsude. Paydalı aqparattar men qajetti aqparattar arasındağı ayırmaşılıqtı mümkindiginşe azaytu kerek. Ekonomikadağı kerekti aqparat dep jürgenderdiñ köbi is jüzinde sayasi aqparat sanaladı. Onıñ ekonomika damuına keltirer zalalın mölşerleu asa qiın.

L'yu Şiyaubo bılay tüsinetin: «Sayasi reforma jasalmayınşa,  Qıtaydıñ ekonomikası künderdiñ birinde küyreydi». Köregen jazuşı alıstı boljağan osı bir auız sözi üşin türmeniñ tübine ketken edi. «Bizdiñ qazirgi tüzilisimiz oñalmasa bolmaytınday,  ayaq alıp jürgisiz auır deñgeyge jetti» dep attandağan bolatın ol.

Elin ğana emes,  külli dünie halqınıñ erkindigi men adamzat sanasınıñ damuı jaylı şır-pır bolğan tau twlğa bwl dünieden ötkende de,  öz köleñkesinen qorıqqan Beyjiñ ol jaylı jazılımdardıñ bärine şekteu qoyıp jatqanda,  onı aqtauşılar ğalamtor äleminde oğan aza bildirgen edi. Wall Street Journal-dıñ tilşisi Nikol' Huñgtıñ (Nicole Hong) qolına qalam at qoldanıp jazğan belgisiz bir ädiletşil azamattıñ öleñi ilingen edi. Qıtaydağı aq jürekti aqiqat süyer qauım,  sizder de oqıñızdar:

«Topıraqpen batırdı bastı halıq,

Tamırı onıñ önedi tastı jarıp».

Mineki,  bwl  cn.nytimes.com  saytı men Wall Street Journal- ında jariyalanğan maqala. Älemde äsirese şirek ğasırdan beri talay eldi şañ qaptırıp,  älemdik narıqta, sayasi ırıqtılqıqta aldıñğı orınğa köterilip ülgergen Qıtay eliniñ işki sayasatı men adamdıq qwqıqqa qarata wstanğan tüzilisteri kün ötken sayın sarapşılar men aqparat düniesiniñ jii baratın taqırıbına aynaluda. Äsirese,  tarihı tım tereñde jatqan osı elden Nobel'  sıylığın alğan sanaulı ğana adamdar jaylı külli dünie asa köp jazılımdar jariyalağan. Bir qızığı,  bir jarım milliard halıqtan jalğız äri twñğış bolıp Nobel' sıylığın alğan jazuşı L'yu şiyaubonıñ ölimi onsız da janğalı twrğan otqa may qwyğanday bolğanı dausız. Öz eli özekke tepkenimen, özge elderge ruhı tauday biik twlğa sanalğan,  tağdırı tım qilı jazuşı jöninde saytımızda ötken aptada  kölemdi maqala jariyalauımız -Qıtay jüyesiniñ qwldırauına qarap, el biliginiñ barometri bolğan Lyu Şiyaubo sekildi bolaşaqqa endi qadam basıp kele jatqan adamdardıñ  öz elimizde de bar ekendigin eskergendigimiz. Äri olardıñ  tağdırı turalı oylanıp,  el erteñine ne istep bere alatının, dwrısı, ne istete alatınmız turasındağı kümändi közqarasımızdı jasıra almağandığımız.

“The Qazaq Times”