16 qañtar küni Almatı qalası, Ğ.Müsirepov atındağı Qazaq memlekettik akademiyalıq balalar men jasöspirimder teatrında aqın, Qazaqstan Jazuşılar odağı törağasınıñ orınbasarı Baqıt Bedelhannıñ “9 gramm”  intellektualdı poetikalıq dramasınıñ twsaukeseri ötti. Tuındınıñ rejisseri Jwldızbek Jwmatay jäne dıbıspen körkemdegen sazger Qanat Ibragimov, -dep habarladı Qarasay audandıq mädeniet üyiniñ ädiskeri A.Jwmaşeva

Biz aqın Baqıt Bedelhannıñ «9 gramm» attı ntellektualdı poetikalıq dramasın oqırman qauımğa wsınudı jön kördik.

 

«9 gramm»

intellektualdı poetikalıq drama
(Alaş Arıstarınıñ ruhına bağıştaladı.)
şımıldıq

Rekvizit: Tor-setka - sayasat, tağdır..., dop - adamnıñ bası - Allanıñ dobı, dünie-boq....
Keyipkerler: Körermen kökeyindegi ruhtar...

prolog:
- Tünde jalğız qañqıldaydı qaz-jwldız.
Jar qasında jatsaq tağı jalğızbız.
Döñgelentip, boq kötergen qoñızday,
Külşelengen künämızğa mäzbiz biz...

- Sarı qatınğa aynaldı qız-erkem de.
Küreñitti sap-sarı uüz-ölkem de.
Boq arqalap baradı qara qoñız,
Neni arqalap baramız biz erteñge?

Ey, qazaqtar, sender külkilisiñder...

- Küleyin desem, jılaymın
Jılayın desem, külemin.
Biriñdi satıp, biriñdi aldap,
Aldağanğa üyrenip qalğan sol jüregiñ...
Sol jüregiñ -
Miı joq baylıqtıñ mekeni,
Jansız baylıqtıñ bolmaytındığın tüsinse ne etedi ?!
Ittiñ wlı bayqotan aulaq jürsin,
Bwl - qazaqtıñ mekeni!

- Nege?..

- Türmesiz dalada qorasız qoy bağıp, mıltıqsız añ aulap, sayatşılıq qwrğan. Esigine ala jip baylay salıp, altı ayşılıq jolğa alañsız şığıp jüre beretin Qazaqtıñ , dalası da sanası da ürey bilegen türmege aynalıp baradı... Nege?

- Orısşa oylaymız... Arapşa qwdayğa qwlşılıq etemiz... Latınşa dıbıs tañbalaymız... sart-sauannıñ tamağın jep.... Sosın, jatıp alıp Qazaqşa qayğıramız . Nege?!..

- Sauda-sattıqtı ömirlik käsibine aynaldırğan özge jwrttar birin-biri sata qoymaydı. Al, ien dalanı erkin jaylap kelse de, baqır tiın jwmsap, saudalasudı namıs köretin qazaq – satqındıqqa jaqın. Nege?

-
(Patriottıq ruhtağı marş)
Elimde elim, el meken-ay,
Elim jayılğan jer meken-ay,
Şekerdey sırdı şertsem dağı, oy,
Şejirem nege şerli eken-ay.

Elim de Elim El meken-ay,
Elim jaylağan tör meken-ay,
Köñilşek jwrtıñ körşi üyine-ay
Kelimsek qaydan keldi eken-ay.

- Alaş! - dedim,
Adas! - degen eşkim joq!
Ardan biik äri as! - dedim,
Talas! - degen eşkim joq!

Swrına tik, qaray almas,
Swmdıqtı aytqan eşkim joq!
Swğına tik, qaray almas,
Şındıqtı aytqan eşkim joq!
Bwldanıp qanşa baqsañ da
Bwl dünie öter bes kün bop...
Qılbwrauda şıñğırıp jatsañ da,
Sol bes künnniñ sorlısı -
Köru barda, estu joq!...

- Uaqıtında aytılmağan söz - jetim.
Aqiqattı köre almağan köz - jetim!
Jetim, jetim,
jetilmegen el - jetim.
El işinde eşkimi joq er jetim!

- Bilem..,
Teksizdikti kördim, bildim.
Jerindim de jek kördim..
Keri-auız, keri - zamanğa,
Keşegi emes,
keleşek üşin kektendim!
...Tarıday şaşılğan qazaqtıñ
Tağdırın oylap, şökken kim?
Ökinişpenen ötken kim?
Qara narıñnıñ qabırğasın
Sökken kim?
Qara halıqtıñ qandı jasın
Tökken kim?
Kim?...

...Sol - armanda ketken Arıstarday
El üşin,
Janım qwrban! – dep, körgin!

- Jan, jan qwrban, jan qwrban.
Jannan bwrın mal qwrban.
Arıstarıñnıñ bwl zaman
Bir auız sözin zar qılğan....

- Qiyuı ketken zamanğa,
Qırda twrıp qaradım.

- Qiyağa qolım jetken joq!

Täubası joq adamğa,
Tauda twrıp qaradım.
- Balağınan bit-bürgesi ketken joq!

Şındığı joq qoğamğa,
Şıñda twrıp qaradım.
- Ötirigi öñmenimnen ötken joq!

Alayaq, arsız jandarğa,
Adaldığımnan aldandım,
Al, Alaşıma meniñ ökpem joq!

- Aq jürek, adal, sengişim,
El üşin tuğan ermisiñ?!
Sen bolıp, kimder keşpedi,
Men bolıp, kimder keşpedi,
Zamannıñ şemen - şerlisin?

- Men - Ortañda edim,
Jermen birge süyegiñdi satqanda.
Men - Ortañda edim,
Elmen birge kieliñdi atqanda!..
Men - Ortañda edim,
Qañtardağı qandı auızdı qaqpanda
Men - äli, Ortañdamın,
Bergen sertimdi saqtarğa...
Men - äli, Ortañdamın,
Jüregiñmen tilegiñdi aytqanda!..

- Jalğız-aq tilek tiledik,
Bir Alladan jazbasqa!
Pälen jıl ötip ketse de
Päleniñ oşağın qazbasqa.
Sonda da
şındıq aytılmay
Saytannıñ sözi sarqılmay
Sandıraq-sayqal bop jatsa,
Qwdaysınğannıñ aldında
Söz – basqa!

- Otızğa jetpey,
Ordağa kirdim Oğlanday!
Elime sendim,
Men, sol - Erge de sendim, oylanbay...
Bel menen belbeu sınğa tüsetin şağında
Jalt berip ketken dostarım da köp sor mañday.
Otızdan asıp,
qırıqta qamal alğanda
Saqsındım nege,
Saqsındım nege,
aldımda qazulı or barday?!.

- Or, or jattı or jattı,
Orda qalıñ sor jattı.
Alağay da bwlağay, bwl zaman
Eline Erin qorlattı!
Janımızğa bizdiñ - sol battı!

- Kirlemegen jağam jattı jırtılıp,
Tüsinbedi onı jwrt wğıp.
Jas säbidey armanım qaldı bwlqınıp,
Alqınıp, Ayğa wmtılıp.
Tübirimdi endi nıqtaymın – dep em, Türkilik
Ruhımdı meniñ körsetti nege türpi ğıp?!
Ua, Qazağım,
Elge de nwrı tüsetin,
Jerge de nwrı tüsetin,
Körge de nwrı tüsetin,
Kögiñe Altın Kün şığıp,
Bastalsın, qayta tirşilik!

- Qwnanında alamanğa qosqan wl,
Qazir,
altı jasar Qwladay.
Endi, oğan – dwşpan da bir, dos ta bir,
...Qwzırıña al, Qwday-ay!..

- Bäyterekti jırlap em,
İşi quıs eken,
Toñq-toñq etken Torañğımen tuıs eken.

Samwrıqtı jırlap em,
Jwmırtqası şirik eken,
Twrğan jeri müñkigen bülik eken.

Pırağımdı jırlap em,
Beli bel emes, bel emes eken
Beldeudegi Besti ayğırğa teñ emes eken.

Qıranımdı jırlap em,
Jemi tışqan eken,
Qartayğanda nesine wşqan eken.

Aqiqattı jırlamauğa,
aqındardıñ qaqısı joq,
Biraq meniñ şındığıma,
MINA ötiriktiñ qatısı joq!
Tağı ötirik bastaldı...

- Seniñ armandarıñmen birge,
Alaştıñ aldında, altın baq twrsın.
Qiyağa köterilgen Qıranday, qarqındap twrsın.
Bwrın sen, qınabında qalğığan qılıştay ediñ,
Al, qazir aldaspanday jarqıldap twrsıñ.
Jarqılda!

- Ol seniñ dosıñ ba?
- Dosım!
- Şın dosıñ ba?
-Jan dosım
- Öte dwrıs,
Sen – bizsiz,
eşqayda kete almaysıñ aspandap,
Büginnen bastap, jaña ömiriñ bastalmaq.
Jañağı, jan dosıñnıñ iığı -
Seni bilikke aparatın baspaldaq.
Tüsindiñ be?
Ös, örle, biikte,
Adal dos bol, bilikke,
Mınau, seniñ jaña formañ...
(közildirik tağadı, plaş kigizedi)

-Joq, men onday arsızdıqqa bara almaymın.
-Kökeñniñ bwyrığı - sağan küyis qaytaru emes.
Bwyrıq - talqılanbaydı.

- Qwbılıp twrğan zaman bar,
Qwbılğannan keler zalal bar.
Añnan da jaman bop ketti,
Bizdiñ qoğamdağı adamdar.

Adaspañdar,
Talaspañdar taq üşin,
Meniñ Kökem biledi,
Öziniñ jasap jatqan är isin,
Tarğıl mısıq – dep, oylamañdar,
Aziyanıñ barısın!

Bolmaydı,
eski jaranıñ auzın tırnauğa,
Eskiliktiñ bäri jolımızdı, bizdiñ şırmauda.

- Tağdırdıñ da tübi tesik şelegi,
Aldaumenen, arbaumenen keledi,
Mına jarıq düniege swp-swlu,
Nege bäri senedi?

- Senetini, sebebi:
Pendeniñ közi - kör, edi,
Jüreginde jatır ğoy
Twñğiıqtıñ tereñi.
Sol twñğiıqqa tüsken jan
Twnşığadı, öledi.
Ölmestiñ künin keşsem dep,
Bağlan bop, bay bop ötsem dep,
Mına pendelerdiñ barlığı
Özderin söytip jeñedi.

- Sen Kökeñe qwldıq wrdıñ,
Kökeksiñ.
Mına qoğamnıñ aldında mwñ qwbıldıñ
Äteksiñ.
Törge ilgen mıqtılar bar
Şwlğauı menen şärkeyin,
Sol mıqtılardıñ aldında
Ölermen boldıñ ğoy, qayteyin.

Men de añqıldaq dostıñ aq sırlasımın,
Basına qonar baq qwrdasımın,
Seni bölek, meni bölek jaratqanımen,
Men - anau Kökeñniñ tapsırmasımın...

- Beri şaptım, arı şaptım,
Bola almaydı- au, bäri sät kün.
Sätsizdiktiñ jolı sol ğoy,
Qasköylerden däris appın.
Sätsizdiktiñ soñı mwñ bop,
Körgen kündi qarğıs atsın.
Aman-esen äli jürmin
Aynalamnıñ bäri satqın...

- Bir küniñe wqsamaydı bir küniñ,
Tirligindey jındınıñ,
Bir küniñnen artıq şığar bir küniñ,
Sol künderden qwndı kim?
Bäribir de jeñe almaysıñ sen meni,
Bit basqanday - birligiñ.
Basıp jatır mwñdı mwñ,
Aşıq jatır kindigiñ!
Jeñedi endi kimdi-kim ?!

- Sender, meniñ tuısımsıñdar,
Janıma jaqın bop jatqandar,
Maqtadan da mayda maqpaldar,
Ağasın arsız bop atqandar,
İnisin jansız bop satqandar -
Sender meniñ tuısımsıñdar!
Tuğanımsıñdar o bastan,
Qara jer kuä,
Kuä ğoy tağı sol aspan.
Ömirleriñe önege bolsın deumenen
Tağdırlarıña, Men, Menmin ğoy talasqan.

- Köz satıldı, qwl boldı.
Söz satıldı, pwl boldı.
Sosın seniñ qasietiñ -
Qadiri joq twl boldı.
Endi kelip jazğırasıñ kimderdi ?

Sen aldandıñ -
Amanattı arqalaymın dep.
Sen aldandıñ -
Twtastığımnan tarqamaymın dep.
Sen aldandıñ,
Körme onı
Tağdır mwñıñnan!
Sen aldandıñ -
Jalğızdığıñnan...

Jalğızdıq neni aldadı?
Jeñemin - dedi...
Jeñiletinin beyşara nege bilmedi.
Şığa almaysıñ-au şırıldap,
şığam - dep sen de,
Töbe tügili, tör tügil,
Töbelime de.

- Örmekşiniñ torınday ötirik bar,
Örtenip qal, örtenip,
Ökinip qal!
Öktem söylep ketemiz öre twrıp,
Ötirik pen şındıqtı köre twrıp
«Elim!» - deymiz eljirep,
«Jerim!» - deymiz jelbirep.
Wltım menen jwrtım! - deymiz jäne ötirik.
Men ötirik aytpaymın eşqaşan da,
Aytpaşı, aytpaşı sen de ötirik!

- Kökemniñ uaqıtı...

- Satılmağan , satılmaytın, satpaytın,
Sol üşin de eş pendege jaqpaytın.
Adassa da ayğay, attan salmay -aq,
Bir qwdaydan basqa eşkimdi qaqpaytın.
Seniñ jalğızdığıñ-ay.
Meniñ jalğızdığımday.
Eger men perişte bolsam,
Ajalmen arpalısıp nem bar.

- Men bildim, bildim ğoy,
Bilgen soñ ömir sürdim ğoy.
Altı alaş üşin arqırap,
Alamanıña da kirdim ğoy.
Jayaudıñ şañı, jalğızdıñ üni siyaqtı,
Meniñ de barar jerim qwrdım ğoy,
Bildim ğoy, bärin bildim ğoy.

- Balqığan küyde bağam joq,
Şalqığan küyde şaram joq.
Araşa tüstim Alaşqa
Adal bop jäne adam bop.
Adamdığımdı ar qılğan,
Azamat edim, amal joq.
Amal joq...
Mümkin, armanmın,
Namısın wstap arlannıñ,
Jügin köterdim narlardıñ,
Tağdırı üşin halqımnıñ
Men - tasqa da tabanı taymas Tarlanmın!
Azattıq üşin elimniñ
Azuın ayğa bilegen
Anau arlannıñ
Aldında talay aldandım.

- Men bäriñe sendim ğoy,
Senip jürip degeniñe köndim ğoy.
Eki märte taqqa aparıp qoyğanda,
Tizginimdi ar-namısqa berdim ğoy.
Berdim bärin,
Kördiñ bärin, el-jwrtım,
Men senimen ğana örmin ğoy!
Berekesiz,
Baq pen taqqa talasqan,
Jebirdi de jeñdim ğoy.
Öytkeni, men ötirikke maldanbas,
Örmekşiniñ torına da arbalmas,
Ermin ğoy!
Esem eki ese ketse de,
Jelkemnen jeti qırsıq jetse de,
Menmin ğoy, Menmin ğoy.
Öytkeni, Qazağım, Men - senmin ğoy!

Etekte twrıp,
Töbemnen qarağandarğa da,
Töbede twrıp,
Özin töre sanağandarğa da,
Pışaqtap tilip ketkenderge de ündemedim ğoy.
Qwşaqtap twrıp, qabırğamdı sanağandarğa da
Ökpem joq.
Öytkeni, Men -
Ülken pışıq bolsam da , ötetin kezde ötkem joq.

Ötpediñ,
Öytkeni, mına ortada seniñ joq teñiñ,
Otanıñ üşin ottı ediñ,
Keşegini keleşekke aynaldıra almay,
Keler künniñ şuağın jaylandıra almay,
Janıñdı qwrban qılğan kekti ediñ.

Men sendermen birge jerdemin,
Jerde jürgen soñ,
Kimmin?
Pendemin.
Aspan, tauım arqamda,
Altı Alaştı alaqanıma alam - dep,
Barımdı soğan salam - dep,
Ömirge solay kelgemin.
Köz jügirtsem könege,
Meniñ ökinişimniñ özi- önege !
Bayanı joq baqıt emes,
Ayağı joq uaqıt aytsın, sebebin...

- Tek jürseñ, toq jüresiñ,
Saq jürseñ, köp jüresiñ.
Sen halqıña kereksiñ , Altınbek!
Özgeden ereksiñ de böleksiñ, Altınbek!
Sen jürgen joldıñ orı menen jarı bar.
Nağız dos qaydan tabılar?
Däl qazir, seniñ dosıñ mınau,
Qolıña qaru al...
Qwjatı bar, bäri bar.

- Iä, qiın bop twr ğoy rasında,
Ağañnıñ bolğanı qanday jaqsı qasıñda.
Oq qağar da,
Kerek emes qaru da!
Men onday jendet emespin ğoy,
Meniñ qaruım – basımda!
Uayımdama, Ağa!

- Dwrıs aytasıñ,
Sen şınımenen böleksiñ,
Öz jeriñde, öz eliñde,
Öz Otanıñ üşin
Kereksiñ!
Äytpese,
Sen - öz köleñkesinen qorqatındardıñ
qatarınan emessiñ.

- Bi-swltannıñ bitteydi,
saudalansa saqalı,
Bitten aman deymisiñ,
Hannıñ sırlı şapanı?

- Mağan Altınım kerek !
Altınımmen aspanda şalquım kerek,
Janwyamnıñ baqıtı jwmaq bolıp
Men de äyel bop şalquım kerek..
Seniñ rahatıñ men baqıtıñdı el körip,
Men nege azabıñdı tartuım kerek.
Aytşı, aytşı...

Bilesiñ be ?
Sen eşkimge wqsamaysıñ
Eşkim, eşkimdi elemeysiñ, qwptamaysıñ
Alaş dep aruaq qoldap arqalansañ,
Jezdi altınğa aynaldırğan wstadaysıñ.

Bizdiñ üyde sauısqan şıqılıqtamaytın edi,
Esik-terezeni aşıq tastamasañşı.

- Qwday jazasın beredi,
Jaza bassa.
Men adaspauğa sert bergem,
Sen de adaspa.
Sen - meniñ jüregimniñ iesisiñ,
Sonı küzet.
Al, sayasatqa aralaspa!

- Batır - añğal,
Er - añğırt.
Qanıqpız ğoy, olardıñ jayına biz,
Biz - äyelmiz,
Eriniñ qasındağı
Jaqsı menen jamandı ayıramız.
Biz bilemiz kimniñ kim ekenin,
Mıq şegedey mıqtı bolşı...

- Jä, jaraydı jwmıs köp,
Men onsız da, keş qozğaldım, keşiktim.
Keñ saraydıñ işinde jürip bilmeppin,
Qay jağınan aşılatının esiktiñ.

Men tanbaymın, arıstar örliginen,
Täuelsizbiz,
Qazir, säl toñ jibigen,
Şırmauıqtay şırmatılıp jatsadağı,
Alaştı adastırmas joldı bilem.

Bilem, bilem,
Bilmesem, aytam ba?
Tek, Qwdayım,
jolıqtıra körme, meni saytanğa!

- Kökemniñ sözin men qalay şegelemespin,
Oyğa da köştim,
Qırğa da köştim,
Törde otıramın dep töbege köştim.
Bilem,
Seniñ tektiligiñdi,
Sen bükil qazaqqa kereksiñ,
Sol kerek bolğanıñ üşin, kerek emessiñ!...

- Seniñ Kökeñ,
Öz halqın emes, özdi - özin emes,
Özgelerdiñ qoqan-loqısın tıñdauda.
Wşbaqqa kimdi şağarar deysiñ?
Aynalasında, onıñ,
Qwzğan-nietti qwl-qwtandar twrğanda.

Aynalasında perişte de jür,
Jın da jür.
Qwraq wşatın, qolın qusırıp qwl da jür.
Al, men bolsam,
Ar jolındağı şındıqpın,
Nege olar, mänsap pen baylıq, pwlğa - qwl ?
Nege, Nege?

- Patşa - qwdaydıñ köleñkesi,
Oğan qarsı şığu - zor künä!
Özin - eşkim, eşqaşan,
Qoya almaydı onıñ ornına!..
Halıq- tobır,
Onıñ soyılın soqqandardıñ bäri - sodır.

- Meniñ armandarım - qasietke aynaladı,
Senderdiñ, qandı qoldarıñ - qasiretke aynaladı.
Meni tizerletkender,
Erteñ,
tarihtıñ aldında tizerleysiñder!...

joqtau

- Aqqulı aydın köl me eken-ay
Kelbeti köldiñ keñ be eken-ay
Kölinde jüzgen qoñır qazdı ğoy-oy
Köñilge nege şöldetedi-oy

Üyreksiz qalğan köl me eken-oy
Eri joq el menen teñ be eken-ay
Eri me erim qosılsın dep,
Közimniñ jasın köldetem ma-oy

- Men jılaymın,
El jılaydı,
Jer jılaydı,
Al, uaqıt soğan bola kürsinbeydi.
Uaqıt, uaqıt
Sonşalıq qatal ma edi?
Tolqısa da köñiliñniñ qatar köli,
Sol kölde aqqu-qazıñ qatar jüzgen
Aqquın aqıldı jan atar ma edi?
Armanda añıraymız ah wrğan bop,
Ah wrğan jannan basqa jaqın jan joq.
Balqısın boyımızda küş-quat bop,
Eñ soñğı armanıña atılğan oq !

- Qazağım-au, qamıqpa!
Teksizdiñ bäri tabanıñda qap,
Twrarsıñ, mäñgi tekti el bop.
Kösegeñ äli kögerer,
Kökböri - ruhıñ kökten kep.
Öytkeni, Men -
Älgi,.. Ordadan ketsem de
Ortañnan äli ketkem joq!

Epilog:

- Bizderde äli, narlar köp,
Alğa wmtılar erler de köp, arlan bop.
Tağdırımnıñ jolında äli, tarlau köp.
Ar-jügimniñ aldında äli, zarlau köp.
Äytse de,
Alaş – deytin ruh üşin,
Qazaq – deytin wlt üşin,
Boq qwşaqtap, qalğandardıñ qasında
Oq qwşaqtap ketkenderde arman joq!!!