AQŞ-Resey-Qıtay üşjaqtı qatınas. Foto-kollaj: Asia Nikkei

Resey men Ukraina arasındağı ıqtimal soğıs qateri qazir köptegen eldiñ basa nazar audaratın taqırıbı. Bwl mäselege är tarap öz twrğısınan köz tastap, aymaqtağı öz müddesine tönetin qauip-qeter men jaña mümkindikterdi qarastırıp jatqanı sözssiz. Köpten beri Qıtay aqparat qwraldarı da Resey men Ukraina arasındağı soğıstıñ tuu mümkindigin, onıñ sebebi men saldarı turalı talqılap keledi. Onsız da Qıtay aymaqtağı geosayasi jağdayğa basa nazar audaradı, sebebi bwl jahandıq iri jobalarına, öziniñ wzaq merzimdi strategiyaları men keybir wlttıq müddelerine äser etedi.

Sonımen, Resey men Ukraina arasındağı soğıs qateri jäne NATO-Resey arasındağı jağday Qıtayğa qanday äser boluı mümkin?

Jalpı jağınan aytar bolsaq, qazirgi qalıptasqan jağday Qıtay üşin tiimsiz. Reseydiñ 100 mıñnan astam äskeri Ukraina şekarasında twr, Belarus' jerinde birlesken äskeri jattığu bastalu aldında. Bwl Şığıs Europada Uraina-Resey ğana emes, NATO-Resey arasındağı soğıs qaupin arttırıp otır. Al, aymaqtağı soğıs nemese qazirgidey twraqsızdıq Qıtay üşin tiimdi şart emes. Sebebi, Qıtaydıñ temirjol tasımalı arqılı tauar tasımalınıñ edäuir böligi Resey-Belarus'-Pol'şa arqılı Europanıñ işki aymaqtarımen jalğasadı. Onıñ üstine Qıtay Ukrainanıñ da, Reseydiñ de eñ ülken sauda serigi, eki el arasındağı qaqtığıs Qıtaydıñ sauda jäne şikizat tasımalına tikeley äser eteri anıq.

«Örtke oranğan Jaña Jibek jolı»

Köp jıldan beri Qıtay öndirisi men ekonomikasınıñ damuında teñiz tasımalınıñ mañızı joğarı bolıp kelgen. Afrika qwrlığınan, Parsı şığanağınan, Oñtüstik-Soltüstik Amerikadan, Australiyadan keletin şikizat tasımalı Qıtaydı belgili deñgeyde Malaka bwğazı men Oñtüstik Qıtay teñizindegi twraqtılıqqa, Şığıs Qıtay teñiziniñ qauipsizdigine täueldi etken bolatın. Sauda soğısınan bastalıp, soñı jahandıq köşbasşılıqqa talasqa wlasqan AQŞ-Qıtay qatınasınan keyin Qwrama Ştattar men onıñ Ündi-Tınıq mwhit aymağındağı odaqtastarı men serikteri Qıtaydıñ osı alıp geosayasi aymaqtağı ıqpalın tejeuge kiristi. Bwl Qıtaydıñ teñiz-mwhittağı adımın twsap, Qıtay ıqpalı eriksiz öziniñ batıs, oñtüstik jäne soltüstik-batıs aymaqtarımen şektesetin elderge qaray ğısadı degen boljamdar jasalğan. Bwl boljamdar belgili deñgeyde rastalğan da.

Teñiz jolı twsalğan Qıtay M'yanma arqılı Ündi mwhitqa, Päkistan arqılı Parsı şığanağı men Qızıl teñizge, Ortalıq Aziya arqılı Kaspiy men Oñtüstik Kavkazdı basıp Europanıñ orta twsına şığuğa qam qıldı. Bwğan qosa Reseydiñ keñ territoriyası arqılı da sauda-tasımal jolı joğarıday aytqanday Pol'şağa, Norman jazığına jetip jattı. Osı joldardı jüyege keltirip, infraqwrlımdıq damuın qalıptastıratın «Bir beldeu, bir jol» jobası, yağni «Jaña Jibek jolı» jobasın Qıtay basşısı Şi Jinpiñ (Si Czin'pin) Qazaqstandağı saparı kezinde ortağa qoyğan edi. Sodan beri atalmış jobadağı Qazaqstannıñ mañızı ayrıqşa bolıp kelgen-dür. Alayda, «Qañtar oqiğalarınan» keyin Qazaqstan arqılı Reseyge, Kaspiyge, Oñtüstik Kavkazğa ötetin tasımal jolınıñ täuekeli qiınday tüsti. «Jaña Jibek jolınıñ» bwdan öñtüstikke taman ötip jatqan tarmağına Auğanstan äseri de qolaylı ıqpal jasap twrğan joq. Endi mine Qıtay tasımalınıñ Europağa jalğasatın tağı bir böliginde soğıs qateri küşeyip twr.

Osınıñ bäri qanday da bir pikir däleldi qajet etpeytin, bolğan situaciyadan körinip twrğan kartina. Demek, Qıtay öziniñ eñ iri sauda serigi sanalatın Europalıq Odaqqa jalğasatın sauda-tasımal jelisiniñ jağdayı mäz emes ekenin biledi. Tipti bwl jağdaydı Tayuan aqparat qwraldarı «Jaña Jibek jolı örtke orandı» dep te jazıp jatır. Däl mwnday jağdayda Beyjiñ Resey men Ukraina arasındağı soğıstıñ boluın qalaması anıq. Biraq, mäseleniñ özge de qırları bar.

Täuekeli ülken oyınğa bäs tigu

Putin üşin Ukrainağa soğıs aşu täuekeli joğarı bäs oyını degen pikir köp. Jeñu men jeñilu neğaybıl, jeñip şıqsa Europa men AQŞ-tı degenine köndiruge mümkindigi bar, jeñilse bwl Resey üşin ülken şeginistiñ bastaması ğana.

Qıtay twrğısınan alğanda, Putinniñ jeñisi eñ äueli Qıtaydıñ Batıspen qarsılasuına ülken erik-jiger beredi Tipti, Tayuandı qarulı küşpen basıp aluğa batıl şeşim jasauı da mümkin. Al, Resey NATO-dan jeñilgen künde de Qıtay üşin tiimdi jaqtarı joq emes, ol bolsa – Reseydiñ älsireuinen keyin tabiği resurstarğa bay Sibir dalasın igeruge mümkindik aladı.

Reseydiñ Şığıs Europağa qauip töndirip twruı Qıtaydı quandıradı. Sebebi, Ündi-Tınıq mwhitında Qıtaydıñ äskeri keñeyuine tosqauıl qoyıp twrğan AQŞ-tıñ küş-quatı Şığıs Europa qauipsizdigin qamtamasız etuge qaray oyısadı. Bwl Qıtay üşin jaña strategiyalıq mümkindikter jaratuı da ğajap emes.

Resey-AQŞ-Qıtay: Üşbwrıştı qatınas

Ukrainağa qauip töndirudegi Putinniñ bastı maqsatı turalı boljamdar men pikirler aluan türli. Degenmen, şındıqqa eñ jaqını AQŞ-tı kelisimge köndiru desek bolatınday. Eger Resey AQŞ-tı öz degenine köndirgen jağdayda onda tübegeyli ırıqtı küyge ötui de mümkin. Sebebi, Şığıs Europada tınıştıq qalpına kelse AQŞ pen Qıtay qayşılığı qayta qıza tüsedi. Bwl Mäskeu üşin tau basında jatıp eki jolbarıstıñ alısqanın körumen birdey.

Qanşa jerden kürdeli qayşılıqqa, tipti qaqtığıs qaupine jaqın twrsa da Mäskeu men Uaşigton arasında qarım-qatınastı retke keltirudiñ bay täjiribesi bar. Ötken ğasırdağı Qırği-qabaq soğıs jıldarında taraptar qandayda bir teke-tires seriyalarınan keyin qarım-qatınastı retteudiñ bay täjribesin jinağan. Bılayşa aytqanda Mäskeu men Uaşingon bir-biriniñ minez-qwlqın jığa tani aladı. Kerisinşe, Beyjiñ men Uaşington arasındağı qarım-qatınas tarihı bwl deñgeyde emes. Bwlar qaqtığıs jäne onıñ aldın alu, qarım-qatınastı qalpına keltiru boyınşa bir-biriniñ metotına onşa qanıq bolmağan, dialogtarda äli de senimsizdik, tüsinspeuşilik köbirek saqtalıp keledi.

Mine osı faktordı eseptegende, Resey men AQŞ-tıñ özara qaqtığısqa jol beru mümkindigin azıraq. Tramp kezinde bastalğan AQŞ-tıñ qorğanıs strategiyalarında Qıtaydı barınşa bastı orınğa qoyğanın da eskeruge tura keledi. Auğanstannan äsker şığaru, Ündi-Tınıq mwhitındağı qadamdardı keñeytu, Australiya jäne Britaniyanı qamtığan qauipsizdik odağın qwru, Japoniya, Australiya, Ündistandı qamtığan «Törttik dialog» jobasın damıtu sekildi qadamdarı AQŞ-tıñ Qıtaydı şırmauıqşa şırmağan ülken josparları bar ekenin körsetedi. Soğan qarağanda qaqtığıstan bwrın taraptar belgili konsenusqa qol jetkizui de mümki.

Endigi äñgime jağdaydıñ baqılaudan şığıp ketpeuinde. Jahandıq soğıstar twsında AQŞ ta, Keñes odağı da, Britaniya da soğısudı qalamağan elder bolıp körindi. Biraq, bwlar soğıs tağdırın şeşti. Sol sekildi kütpegen jerden qaqtığısqa jol aşılıp ketse qaysı bir derjava da «soğısqım kelmeydi» dep qarap otırmaytını anıq. Äne, sol üşin bir-birine qısım tüsiru üşin jasalğan osı bir qauipti äreketterdiñ baqılaudan şığıp ketui ğana alañdatadı.

The Qazaq Times