J. Aymağanov: Prezident latın jazuına köşudi bwyrıq retinde iske asırmaqşı

Prezident N.Nazarbaev latın jazuına ötu turalı mäsele qozğağan soñ, qoğamda türli pikir köbeydi. Qoldauşılar öte köp. Äsirese, bwl mäselege sonau täuelsizdiktiñ alğaşqı jıldarı at salısıp, tikeley jwmıs atqarğan adamdar qattı quanulı. Solardıñ biri,  «AVSnet älippesin» dayındağan lingvist JanatAymağanov. Ol kisimen qazirgi özekti taqırıp boyınşa äñgimelesken edik.         

– Latın qarpine köşu turalı bwrın da qozğalğan edi. Sol kezderde ne üşin köterildi jäne nege ayaqsız qaldı?

– Latın jazuına köşu mäselesi soñğı ret 2012 jıldıñ 12 jeltoqsanında köterilgen bolatın. Bizdiñ kirill älippesi komputerge müldem beyimdelmegen. Qiın bolsa da özimiz ikemge keltirip, qazaqşa jwmıs istetken bolıp jatırmız. Elbası meniñ oyımşa, latın älippesine köşudi 2025 jılğa wsınğanı, qoğamnıñ oyın bilgisi kelgen. Al odan keyin qoğam bwğan asa män bere qoymağan soñ, bwyrıq türde iske asırudı jön kördi. Endi bwl is tek sätti bolsın!

Qazir kez-kelgen mekeme, kez-kelgen käsiporın jeli arqılı jwmıs isteydi. Elektrondı tölem jüyesi bolsın, özgesi bolsın bäri de jelide. Köptegen ülken kompaniyalardıñ bölimşeleri ärbir memlekette ornalasqan. Olar da bir-birimen jeli arqılı jwmıs isteydi. Osındayda kim arnayı qazaq kirill älipbiin komputer baspasınan izdep jatadı? Bwl bizdiñ tilimizdiñ qoldanısın tarıltadı. Biz latın älipbiine köşemiz dep jürgende jelilerdiñ bäri orısşa jasalıp ketti. Sonda bizge nağız universal instrument kerek boladı. Ärine latın älipbiine köşudi qoldamaytın adamdar bar. Tipti öz qazağımızdan da köp şığadı. Alayda, olarğa nazar audaratın uaqıt joq.

– Sizdiñ oyıñızşa, bizdiñ latın qarpine erterek köşuimizge sayasat jaqtan kedergi boldı ma ?

– Sayasi jaqtan ıqpal bolğanı anıq. Bwl mäseleni talaylar zerttep qoyğan,  «Qazekeñder osımen jüre bersin» degendey. Onı qoyğanda latın älipbiin qoldanu turalı wsınıstar men jobalardıñ özi kedergige wşıradı. Aytalıq, meniñ oqu ädistemelik qwralın alsaq. Men 1993 jılı Şuçinsk qalasınıñ TURAN bankisinde jwmıs istep jürip, Operacionnıy den' banka» programmasın qazaqşağa  audardım. Audarğannıñ nätijesinde programma  qazaqşa jwmıs istep, al orısşa tek sinhrondıq audarma retinde jwmıs jasadı. Men onı bükil elimizge ülgi retinde taratqım keldi. Biraq bwl programma qwjattardı printerge şığarar kezde, printer atşa şapşıp, tıñdamadı. Zerttey kele bizdiñ qazaq kirill älippesiniñ drayveri (podprogramma) müldem jüyege kelmeytinin anıqtadım. Onı jönge qoyu uaqıttı talap etti. Negizgi jwmısımnan auıtqığanım bastıqtarğa wnamadı. Bastığım: «Puskay kazahskim yazıkom zanimaetsya Nazarbaev» dep, jwmıstan qudı.

Sol siyaqtı avtorlıq kuälikti aluım da küş boldı. Patent beretin komputer zertteuşiler qazaqşa bilmese de, AVSnet  älippesiniñ qajettiligin tüsinip, qwjattarımdı joğaltıp jiberdi. Äyteuir bir jıldan keyin men onı qaytadan köterip, patent aluğa tırıstım. Qolıma tiisimen men Til komitetiniñ törağası Swltan Orazalinov mırzağa oyımdı jetkizdim. Ol kisi «älippeni özgertu üşin milliardtağan dollar kerek» dedi. Meniñ «qarajattıñ müldem qajeti joq» degenimdi tıñdağısı kelmedi.

Lingvist Janat Aymağanov äzirlegen ABCnet jobası Astanada 2011 jılğı qazannıñ 27-ide tanıstırılğan.

– Al, qazir latın jazuına köşuge dayındığımız qanşalıqtı? Dayın bolmasaq, qanday jwmıstardı qolğa aluımız kerek?

– Meniñ oyımşa, eñ birinşi jedel türde qaripterdiñ nwsqasın dayındauımız  kerek. Sosın bwl isti bilim jüyesi tez arada bastap ketui kerek. Jıl soñına deyin dep jatır, meninşe jıl soñına sozbay, jaña oqu mausımı bastaludan bwrın dayındap ülgeru kerek. Äsirese jaña tehnologiyalardı jedel türde qolğa aluımız qajet. Qağaz jağına baylanıp, tağı da qağaz bastılıqqa salınıp ketuge bolmaydı. Bärinde elektrondı türde jüzege asıru kerek, internet, veb-sayttar arqılı. Eñ tiimdi jolı kitaptardı latınşa basudan bwrın, biz bilim jüyesinde melekettik qordan är oquşığa  iTab  (planşet) satıp äpergen jön. Bwl jañalıq emes, sebebi bwl is sonau damığan memleketterden bastalğan. Bwl isti Gruziya men Baltıq memleketteri bilim jüyesinde qaytaladı. Sol siyaqtı gazet-jurnaldardıñ veb-sayttarın latınşa jaza bastau kerek. Qosımşa qağaz nwsqasınıñ 50 payızın latın äripinde şığara beruge boladı. Memlekettik basılımdar jedel türde latınğa köşe bergeni dwrıs.

Men jasağan nwsqanıñ atın «jeli älippesi» dep qoydım. Nege deseñiz _{Englişşeden} audarğanda net- jeli, al  AVS - älippe degendi bildiredi. Bwl jelide jwmıs jasauğa ıñğaylı. Tipti qazirden bastap jwmıs istey beruge boladı. Eñ birinşi  bizge  qz domen qajet.  Bwl Qazaqstan internet aumağın ayrıqşa körsetiñ  domen. Biraq oğan aldımen biz Qazaqstandı Qazaqstan dep Birikken Wlttar Wyımında özgertuimiz qajet. Al   operaciyalıq jüyelerine qabıldanatın alippege  qazaq kod parağın  kirgizuimiz kerek.

– Jaña jazudı jañadan üyretu mäselesi qalay boladı?

– 1995 jılı latın jazuın üyretu turalı Burabayda orıs tilindegi mektepte eksprement jasağan bolatınmın. Sonda üş-aq sağat işinde balalar üyrenip aldı. Bayqağan bolsañız birneşe ayda, bir ayda, tipti bir apta işinde biz şet tilin üyretemiz deytin kurstarınıñ jarnamaların köremiz. Onıñ qasında öz tiliñdegi tek özgeriske tüsken beyneleu tañbasın üyrenu qiın bolmaydı.

Bwl jerde  Google translation sekildi auqımdı programmalardı jedel türde qazaqşalauğa tura keledi. Sebebi, olardıñ qoldanısı keñ. Olardı qoldanatın qazaq jastarınıñ bäri orısşasın qoldanadı. Bwnı özgertpey bolmaydı. Operaciyalıq jüyeler ağılşın tilinde boluı kerek. Bizde kerisinşe Windows jüyesi  Qazaqstanda  orıs tilinde. Sonda bwnı orıs tilinde jwmıs isteuin kim bekitip qoyğan?

– Latın grafikasına ötsek bwrınğı jazılğan mañızdı närselerdi qalay audaramız?

– Bügin osınday pikirler bar. «Bwrınğı jazılğan mañızdı jazbalarımızdı qalay audaramız, bwl uaqıt pen qarjını qajet etedi» degen sekildi. Bwnday qwjattardı audaruğa uaqıt ketpeydi, qarajattıq şığındar da el oylağanday auır bolmaydı. Sebebi qazir 90-şı jıldardan bergi köptegen mañızdı qwjattar men kitaptardıñ elektrondı nwsqaları bar. Al qağaz nwsqalarındağı kitaptardı audaru üşin de jeñildik köp. Qazir mätin tanuşı programmalar bar. Qağazdağı mätindi elektrondı nwsqağa audara aladı.

Bügin bizge qarajat, uaqıt kedergi emes, kerisinşe latın jazuına erterek köşpegenimiz ğana kedergi boladı.Sebebi uaqıttı sozğan sayın qarajattıñ swranısı öse beredi. Bwrın ekonomikamızdı köteru, basqa da tolıp jatqan isterdi qolğa alu kerek boldı. Qwdayğa şükir, qazir jağdaymız ol kezdegiden jaqsıraq. Elbası da tolıq zerttep, qarağan bolar dep oylaymın. Sondıqtan kelesi jıldarğa qaldırmay, jedel qabıldasaq «...tarihtıñ şañına kömilip qalmaspız».

– Qazaqstannıñ latın jazuına köşuine körşi Resey türli teris pikirler aytıp jatır. Bwğan ne deysiz?

– Iä, teris pikirler de bolıp jatqanı ras. Tipti bwnı prezidentimizdiñ strategiyalıq qateligi dep jatqandar da bar. Biraq olardıñ pikirimen sanasudıñ qajeti joq. Kerek deseñiz orıstardıñ özi latın jazuına köşudiñ josparın, nwsqasın 1968 jılı jasap qoyğan. Bükil Internet salası orısşa latın älipbiimen jwmıs istey aladı. Tipti bizdiñ Astananıñ kartası da orısşa latın älippesimen jwmıs istep jatır. Internet Robottar latınşa orısşa jwmıs istey beredi. Biz aytıp otırğan auqımdı programmalarğa olar latın jazuındağı nwsqasın äldeqaşan engizip qoyğan.

– Latın ärpine köşsek, ortaq grafika ülgisi qalay bolmaq? Orıs tilinen engen ärip, belgilerdi alıp tastaymız ba?

– Bizge qazir akedemiyalıq älippe kerek emes, halıqtıq älippe kerek. Äripter tek tildi beyneley alatın aspap sekildi boluı kerek. Mısalı ağılşın tilin aytar bolsañız 26 ärip arqılı eluge juıq oqılu dıbısın beynelep twr. Qoldanısta bar, qoldanu qwnı bar dıbıstardı ğana qaldırıp, grammatikalıq jañartu jasauğa da boladı. Eñ mañızdısı qazaq tiline qızmet ete alatın, qazaq tilindegi dıbıstardı tolıqtay beynelep bere alatın boluı kerek. Grammatikalıq qayşılıqtar tudırmasa bolğanı, ortaq nwsqa taldau da qiın emes.  Mısalı, qazir Qazaqstan tranzit memleketine aynalıp baradı. Sonda bizge eñ tanımal, süykimdi, üş tildi biraq qamtitın älippe qajet dep oylaymın. Ivanov, Petrov, Sidororov, Mırjıqbaev, Qoşqarbaev qwjattarda bir standartpen basıluı tiis. Mısalı, Ivanov, Petrov, Sidorov, Myrjyqbaev, Qoshqarbaev. Bwl degenimiz derekter bankisinde, kez kelgen qwjattarda, bank kartoçkasında, temirjol biletterinde latınşa jazılğan familiyalar eşqanday basqa tilde jazudı qajet etpeydi degendi bildiredi.  jäne şetel azamattarınında Atı jönin jazu oñay boladı. Kele jatqan EXPO-2017 kezinde qwjattardı räsimdeu öte tez äri tiimdi bolar edi. Biz latın älippesimen engliş jäne orıs tiliniñ ıqpalın azaytıp, qazaq tiliniñ negizgi mänin joğaltpaymız. Qajet bolsa bwl sözder (familiyalar) bastapqı qalpında bükil älemik qoldanısqa ene beredi. Endi tranzittik memleket retinde jol salasın aytsam, bükil jol belgilerin latın älippesimen basatın bolsaq, üş tilde qaytalaudıñ qajeti bolmaydı. Bwl ülken ekonomikalıq wtım emes pe? Mısalı, Astanadan Qostanayğa şıqqanda üş tilde jazılğan ülken jol belgisin kezdestiresiz. Ekaterinburg  Ekaterinburg  Ekaterinburg. Bwl bir jağınan külkili jäne şığın. Latınşa bir ğana Ekaterinburg desek, qazağın da, orısın da, şet el azamatı da tüsinetini anıq.

Este­riñizde şığar, el egemendiginiñ alğaşqı jıldarı akademik Äbduäli Qaydar bastağan bir top ğalım, latın älipbiine ötu turalı Prezidentke hat jazğan.  «...Ğılımi ortadan bölek, latınğa oraludı jurnalister qauımı sayasi şeşimdi kütip otırmay-aq erte bastan bastap ketti. Nätijesinde, «Egemen Qazaqstan», «Ana tili», «Qazaq ädebieti» gazetteri, «Qazaqparat», Bnews aqparat agenttikteri jäne basqaları mätinderiniñ latınşa nwsqasın köp jıldan beri tiimdi jürgizip keledi...» Iya, şınında jurnalister qauımı latınğa oraludı bastap ketken, biraq qateselesti. Men bwl isti alğaşqı künnen zerttep kelemin. Meniñ oyımşa, bwl älippe Susanin joldastın isine wqsaydı ma dep oylaymın. Sebebi joğarıda söz bolğan basılımdardağı  siltemeler  tek automattıq türde ğana jwmıs isteydi, sol sebepten bwnımen qoldanıp jatqandar bar ma,  joq pa eşkim kerek qılmağan äri qoldanısqa tiimsiz. Osı barısında tuındağan swraqtarıma eşkimnen naqtı jauap ala almadım.

Qosımşa aytarım jalğız bwlar emes tipti kezinde Ükimettiñ saytı www.government.kz  te osı latınmen  latın siltemesinde jwmıs istedi.

Eñ ökiniştisi bwl is bizdi qayda aparar ekendigine eşkimniñ nazar audarmaytındığı. Bwl Türki tildes halıqtardıñ ortaq älippesi dep, bireuler itermelep jatqan şığar, biraq bizdiñ jağday erekşe. Meni alañdatatını orıs tildi latın älippesiniñ keremet jwmıs isteytini. Sapa jağınan da, qoldanu jağınan da. Sonda qazaq tiliniñ erteñgi küni ne bolmaq?  Tağı tığırıqqa tirelip, basımız qatıp jürmey me?

Auruın jasırğan öledi, al onı sezbegen sespey qatadı!

Wsınıp otırğan ABCnet älippem AQŞ-tıñ Älemdik klaviaturağa beyimdelgen. Sol sebepten kez kezgen simvoldı basıp şığaru qiınğa tüspeydi jäne ol automattı türde emes, täjiribe türinde talapqa say qoldanuğa bolatın älippe. Äsirese bizdiñ Qazaqstandağı til Zañın eskere otırıp jasalğan.

2001 jyly búl álippeni men Bilim-Ghylym ministrligine ABCnet proekt retinde úsyngham. Búl proektining eng manyzdylyghy Internet sauatsyzdyqty  joyu edi. Biraq  2002jyly paraqorlardyng  kesirinen men tenderdan óte almadym.

Latınşağa 25 jıl boyı köşeyik pe köşpeyik pe dep jürgende orıs tili bizdiñ bükil ekonomikamızdı jaulap aldı. Jaulap alğanı sonşama, tipti engliş tili de bizdiñ ekonomikamızğa jol taba almay qaldı. Ol degenimiz şet elden keletin programmalar Qazaqstanda orıs tilinde jümıs isteytini. Sonımen qatar qazirgi kezde mobildik programmalar ( in driver, Uber  t.s.s. ), äsirese halıqtıñ özekti mäselelerin şeşetin portaldar (kolesa.kz ,  krisha.kz , olx.kz t.s.s.)  orısşa. Osılardıñ qazaqşasın qalay şeşemiz? Eñ qızığı osını bile twra, köre twra, qoldana twra, qazaq tiliniñ keleşegin tüsinbeu qattı alañdatadı. Keybir lauazımdı adamdar latın älippesine köşsek, onda Qazaqstandağı basqa wlt ökilderi de latınşağa köşui tiis dep swraq köteredi. Bwl ne sebepten? Biz özimizdi jöndep alayıqşı ağayın, tek sosın basqalarğa ülgi bolayıq. Älde osı adamdardıñ latın älippesine senimi joq pa? Osı adamdardıñ özi elektrondıq ükimetpen qoldana ma eken? Meniñ oyımşa, qoldanbaydı. Öytkeni  e-gov portalınıñ qazaqşa jwmıs isteui tek köz boyauşılıq!  Al osı portaldıñ jwmıs isteuine jartı milliardtan astam  $ AQŞ aqşası ketti, sonda biz  qay tildi damıptıp jatqanı tüsiniksiz.

Bügingi küni kez-kelgen kompaniyanıñ atı Internette de birdey jazıluı  tiis jäne elektrondıq poşta, äleumettik jelilerde atı jöni de latınşa bir qalıptı talap etedi. Osı twrğısınan aq biz öz talabımızdan artta kalıp qoydıq. Al eger bizdiñ injenerlerimiz Älemdik ölşem jüyesiniñ ölşemderin standartqa say  jaza almasa  injenerlerimizdiñ  bedeli qay dengeyde eken? Sebebi bwda  latınşağa  baylanıstı.   Til ol ruhani baylıq dep bizdi şatastırıp qoyğan, meniñ oyımşa bwl kädingi baylıq  zamanımızğa say. Sebebi jarnamanıñ qwnı bärimizge mälim. Osını eskergen jön.

– Äñgimeñizge rahmet!

Estay Bojan

“The Qazaq Times”