Daudıñ bası – Floyd ölimi: AQŞ-tağı rasizm jäne «Resey ıqpalı»

Pandemiya jağadan alğan twsta AQŞ-tıñ birneşe qalasındağı «azamattıq soğıspen» para-par iri narazılıq şeruleri kün sanap örşip baradı. Şerulerdi basu maqsatında wlttıq gvardiya jwmıldırılıp, 40 qalada komendanttıq sağat engizilgenmen, qaqtığıstardı toqtatu mümkin bolmay twr. Tegi afrikalıq Djordj Floydtıñ qazasınan keyin bastalğan dümpu näsildik teñsizdiktiñ älem üşin auqımdı mäsele ekenin kezekti märte däleldey tüskendey. Degenmen, bwl jağdaydan sayasi astar izdegender de barşılıq.   

Oqiğanıñ bastaluı

25 mamırda Minneapolis qalasında 46 jastağı Djordj Floyd policey ökilderiniñ köz aldında jan tapsırğan. Düken kassiri marqwm jalğan banknotpen esep ayırıspaq boldı degen uäjben policiya şaqıradı. Artınşa oqiğa ornına kelgen tärtip saqşıları küdiktiniñ qolına kisen salğannan keyin oficerlerdiñ biri onıñ jelkesin ayağımen 7 minuttay basıp twrğan. Dauısı qarlıqqan afroamerikalıq öziniñ dem ala almay jatqanın aytadı, biraq oğan policeyler qwlaq aspağan. Osıdan keyin «Men twnşığıp qaldım!» tirkesi şerudiñ bastı wranına aynaldı.

Ştattarda Djordj Floydqa arnap gül şoqtarı qoyıldı. Foto: Sdnuploads

29 mamırda Minnesotada Djordj Floydıñ ölimine tikeley qatısı bar dep ayıptalğan bwrınğı policey Derek Şovin twtqındaldı. Kuägerler tüsirgen videokadrdı saraptağan mamandardıñ aytuınşa, Derek Şovin Djordj Floydtıñ «demala almay jatırmın» degenine qaramastan moynın qısıp wstap birneşe minut bosatpağan. Bwl aqparat qoğam arasında qızu talqığa tüsip, birneşe sağattıñ işinde jwrt köşege şığa bastadı. Jergilikti policeylerdiñ Floydtı twtqındap jatqan säti tüsirilgen video äleumettik jelilerde tarap, artınan onıñ qaytıs bolğanı belgili bolğan soñ Minneapolis pen basqa da qalalardı jappay ereuilder şarpıdı.

Bastapqıda Floyd auruhanada qaytıs boldı dep aytıldı, keyinirek auruhanağa bara jatqan kezde köz jwmğanı habarlandı. Onı jedel järdem köligine köterip jatqızğan kezde ölimaldı halde bolğan.

Djordj Floyd ölimine wqsas jağday 2014 jılı orın alğan. Sol jılı 17 şildede N'yu-Yorkte aq näsildi policiya qızmetkeri Daniel' Pantaleo qara näsildi Erik Garnerdi wstau kezinde twnşıqtıru ädisin qoldanğan. policiyanıñ qara näsildilerge körsetken zorlıq-zombılığına qarsı küresinde «Men twnşığıp qaldım» sözi jappay wranğa aynaldı.

Absolyutti haos: N'yu-Yorkten Kaliforniyağa deyin

Minneapoliste bastalğan narazılıq şeruleri Amerikanıñ otızdan astam qalasında jalğasın taptı. 27 mamırda Black Lives Matter (Qaralardıñ da ömiri mañızdı) qozğalısınıñ jaqtauşıları qala köşelerine şıqtı. 30 mamırda ondağan qalada twrğındar bilikten rasizmdi toqtatudı talap etti. Şeruler policiya men narazı top arasındağı qaqtığıstarğa wlasıp, 4100-den astam adam qamauğa alındı. Narazılar düken, sauda orındarın tonap, kölikterdi örtegen. Ereuil bolğan jerlerdiñ astan kesteñi şıqtı. Narazılar joldağınıñ bärin jaypap, qiratıp jatır. Sauda ortalıqtarı men keñseler örtengen. Tolqulardıñ saldarınan ötken tünde 30 tärtip saqşısı jaraqat alıp auruhanağa tüsti.

Los-Andjeleste narazılar policiyamen qaqtığıstı. Foto: REUTERS

31 mamırda şeruşiler Aq üy aldına jinaldı. Rezidenciyanıñ adında jinalğandardı taratu üşin policiya şoqparmen küş qoldanuğa mäjbür bolğan. Jappay narazılıq şerulerinen keyin Minneapolis, Uaşington, Los-Andjeles, Mayami, Portlend, San-Francisko, Çikago, Atlanta, Indianaolis, Filadel'fiya jäne özge de qalalarda tötenşe jağday rejimi engizildi.

Minnesota gubernatorı Tom Uoll Ekinşi düniejüzilik soğıstan keyin alğaş ret Wlttıq gvardiyanıñ tolıq mobilizaciyasın jariyaladı. Birqatar ştattarda policiya narazılıq bildiruşilerge qarsı közden jas ağızatın gaz ben rezeñke oq qoldandı. Elde 1300-den astam adam narazılıq akciyası kezinde qolğa tüsti.

Jwma tañerteñ Minneapolistegi narazılıqtan habar taratqan CNN tilşilerin policiya wstap, keyinirek bosatqan. Mäselege Minnesota ştatınıñ gubernatorı aralasıp, jurnalisterdiñ oqiğadan habar taratuğa qwqığı bar ekenin aytqan.

Minneapolistegi narazılıq şerui. Foto: VVS

Detroytta (Miçigan ştatı) belgisiz adam narazılıq kezinde oq atıp, 19 jasar jasöspirim qaza tapqan. Policiya tärtipsizdik ornatqan 40-tan astam adamdı twtqındadı.

H'yustonda (Tehas ştatı) 200-ge juıq adam qamaldı. Tört policey jaraqattanıp, avtokölikter örtelgen. Los-Andjeleste qwqıq qorğau organdarınıñ eki qızmetkeri jaraqat aldı.

Portlend qalasında (Oregon ştatı) narazılıq bildiruşiler sot ğimaratın örtep jiberdi. Qala köşelerinde atıs orın aldı. Al N'yu-Yorkte narazılıq ortalıqtarınıñ birine aynalğan Bruklinde twrğındar policiyamen qaqtığıstı.

Uaşingtonda tärtip saqşıları men twrğındar qaqtığıstı. Foto: POLITICO

Al'bukerke (N'yu-Meksiko ştatı) qwqıq qorğau organdarınıñ qızmetkerlerimen qaqtığıstan keyin tört adam wstaldı. Sol jerde policeyler Közden jas ağızatın gaz qoldanuğa mäjbür boldı.

Miluoki (Viskonsin ştatı) manifestanttar tas joldı jauıp, «Men twnşığıp qaldım!» dep wrandattı.

Eldegi jağdaydı jiti qadağalap otırğan AQŞ prezidenti Donal'd Tramp qala basşılığın jağdaydı baqılauda wstay almadı dep ayıptadı. Tramp bwğan deyin Floyd otbasına köñil aytıp, ädilet ministrliginen Floyd ölimin zertteudi jıldamdatudı swrağan.

Bügin äriptesteriniñ äreketinen keyin Florida ştatında policiya qızmetkerleri halıqtan tizerlep keşirim swradı.

Äriptesteriniñ äreketinen keyin Florida ştatında policiya qızmetkerleri halıqtan tizerlep keşirim swradı. Foto: AVS

Narazılıq şeruleri Amerikada ğana emes, Berlin men Londonda da ötti. Trafalgar alañındağı narazılıq akciyasına qatısuşılar «ädildik pen beybitşilik joq» dep wrandap, parlament ğimaratınıñ mañınan ötti. Narazılıq akciyası AQŞ elşiliginiñ aldında ayaqtaldı. Berlindegi AQŞ elşiliginiñ aldında ötken şeruge 2 mıñğa juıq adam qatıstı. Olar «Djordj Floydqa ädil sot ükimi şıqsın!», «Bizdi öltiru doğarılsın!» degen jazuı bar bannerlerdi wstap şıqtı.

Teñsizdik dauı nemese sayasi mäsele

1964 jıldan beri AQŞ biligi näsilşildik, wlttıq bölinu, genderlik teñsizdikke qarsı birneşe zañ qabıldağan. 2008 jılı Amerikada Barak Obama prezident bolıp saylanğanda «näsildik bölinu» kezeñi ayaqtalğanı turalı pikir keñ taradı. Eñ alğaş afroamerikalıqtıñ Aq üy basşısı boluı näsildik teñsizdikke tosqauıl boladı dep eseptegender sanı arttı. Obama bilik etken uaqıtta aq pen qara näsildilerdiñ teñdigine senetin afroamerikalıqtardıñ sanı 76%-dan 64%-ğa deyin azayğan. Alayda barlıq memlekette negizgi mäsele sanalatın tap pen näsil teñsizdigi örkenietti Amerikada äli de bar.

AQŞ statistikalıq ortalıq byurosı taldağan derekter kedey afroamerikalıqtardıñ sanı soñğı 50 jılda azayğanın körsetti. Al New York Times mälimetinşe, 2009-2019 jıldar aralığında policeylerden japa şekkenderdiñ 60%-ı qara näsildiler. Tabısı, twrğın üyi, jwmıspen qamtıluı, bilimi men ömir süru wzaqtığı siyaqtı sanattar boyınşa da olar aq näsildi otandastarınan äli de köş keyin qalıp otır. Sonımen qatar Qwrama Ştat türmelerinde qara näsildiler payızınıñ köptigi jäne afroamerikalıqtardıñ kedey audandarda ömir süretini jasırın emes. Osı rette sarapşılar «qanşa jerden örkeniet kezeñinde ömir sürsek te, halıqtar arasındağı diskriminaciya tüp-tamırımen joyılmaydı» degendi alğa tartadı. The Washington Post şoluşısı YUdjin Robinson: «Näsilşildik zamanı kelmeske ketti degen pikir – bos söz. Bwğan tek añqaular senedi, özgeler ädeyi aytadı. Ökinişke qaray, onıñ sebebin özderiñiz körip otırsızdar», – deydi.

Bir qızığı, key sarapşılar bwl mäseleniñ sayasi astarı bar dep esepteydi. Redford universitetiniñ professorı Gregori Yoffeniñ aytuınşa, qara näsildilerge qırın qaraytın, narazılıqqa şıqpağan twrğındar qaraşada ötetin saylau kezinde Donal'd Trampqa dauıs beredi. Al näsilşildikke qarsı şıqqandar Tramptıñ saylaudağı qarsılası Baydenge qoldau körsetedi. Sebebi Djordj Floyd qazasınan keyin Bayden eldegi «bitpes dauğa nükte qoyu» jayında söz qozğağan. Al AQŞ-tıñ eks-prezidenti Barak Obamanıñ (2009-2017) Wlttıq qauipsizdik jönindegi bwrınğı keñesşisi S'yuzan Rays Minneapolistegi tärtipsizdikter «Resey ädistemesi» boyınşa maqsattı türde wyımdastırıluı mümkin deydi. Fox news-ke bergen swhbatında ol: «Bwl jayttıñ artında Resey twrğanına kümän keltirmeymin. Eger rasımen solay bolsa, tañqalmas ta edim. Saylau isine aralasqan Resey äleumettik jeli arqılı halıqtı jappay narazılıqqa şaqırıp, ündegen boluı da mümkin», – deydi.

"The Qazaq Times"