داۋدىڭ باسى – فلويد ءولىمى: اقش-تاعى راسيزم جانە «رەسەي ىقپالى»

پاندەميا جاعادان العان تۇستا اقش-تىڭ بىرنەشە قالاسىنداعى «ازاماتتىق سوعىسپەن» پارا-پار ءىرى نارازىلىق شەرۋلەرى كۇن ساناپ ءورشىپ بارادى. شەرۋلەردى باسۋ ماقساتىندا ۇلتتىق گۆارديا جۇمىلدىرىلىپ، 40 قالادا كومەندانتتىق ساعات ەنگىزىلگەنمەن، قاقتىعىستاردى توقتاتۋ مۇمكىن بولماي تۇر. تەگى افريكالىق دجوردج فلويدتىڭ قازاسىنان كەيىن باستالعان ءدۇمپۋ ناسىلدىك تەڭسىزدىكتىڭ الەم ءۇشىن اۋقىمدى ماسەلە ەكەنىن كەزەكتى مارتە دالەلدەي تۇسكەندەي. دەگەنمەن، بۇل جاعدايدان ساياسي استار ىزدەگەندەر دە بارشىلىق.   

وقيعانىڭ باستالۋى

25 مامىردا ميننەاپوليس قالاسىندا 46 جاستاعى دجوردج فلويد پوليتسەي وكىلدەرىنىڭ كوز الدىندا جان تاپسىرعان. دۇكەن كاسسيرى مارقۇم جالعان بانكنوتپەن ەسەپ ايىرىسپاق بولدى دەگەن ۋاجبەن پوليتسيا شاقىرادى. ارتىنشا وقيعا ورنىنا كەلگەن ءتارتىپ ساقشىلارى كۇدىكتىنىڭ قولىنا كىسەن سالعاننان كەيىن وفيتسەرلەردىڭ ءبىرى ونىڭ جەلكەسىن اياعىمەن 7 مينۋتتاي باسىپ تۇرعان. داۋىسى قارلىققان افروامەريكالىق ءوزىنىڭ دەم الا الماي جاتقانىن ايتادى، بىراق وعان پوليتسەيلەر قۇلاق اسپاعان. وسىدان كەيىن «مەن تۇنشىعىپ قالدىم!» تىركەسى شەرۋدىڭ باستى ۇرانىنا اينالدى.

شتاتتاردا دجوردج فلويدقا ارناپ گۇل شوقتارى قويىلدى. فوتو: سdnuploads

29 مامىردا ميننەسوتادا دجوردج فلويدىڭ ولىمىنە تىكەلەي قاتىسى بار دەپ ايىپتالعان بۇرىنعى پوليتسەي دەرەك شوۆين تۇتقىندالدى. كۋاگەرلەر تۇسىرگەن ۆيدەوكادردى ساراپتاعان مامانداردىڭ ايتۋىنشا، دەرەك شوۆين دجوردج فلويدتىڭ «دەمالا الماي جاتىرمىن» دەگەنىنە قاراماستان موينىن قىسىپ ۇستاپ بىرنەشە مينۋت بوساتپاعان. بۇل اقپارات قوعام اراسىندا قىزۋ تالقىعا ءتۇسىپ، بىرنەشە ساعاتتىڭ ىشىندە جۇرت كوشەگە شىعا باستادى. جەرگىلىكتى پوليتسەيلەردىڭ فلويدتى تۇتقىنداپ جاتقان ءساتى تۇسىرىلگەن ۆيدەو الەۋمەتتىك جەلىلەردە تاراپ، ارتىنان ونىڭ قايتىس بولعانى بەلگىلى بولعان سوڭ ميننەاپوليس پەن باسقا دا قالالاردى جاپپاي ەرەۋىلدەر شارپىدى.

باستاپقىدا فلويد اۋرۋحانادا قايتىس بولدى دەپ ايتىلدى، كەيىنىرەك اۋرۋحاناعا بارا جاتقان كەزدە كوز جۇمعانى حابارلاندى. ونى جەدەل جاردەم كولىگىنە كوتەرىپ جاتقىزعان كەزدە ءولىمالدى حالدە بولعان.

دجوردج فلويد ولىمىنە ۇقساس جاعداي 2014 جىلى ورىن العان. سول جىلى 17 شىلدەدە نيۋ-يوركتە اق ءناسىلدى پوليتسيا قىزمەتكەرى دانيەل پانتالەو قارا ءناسىلدى ەريك گارنەردى ۇستاۋ كەزىندە تۇنشىقتىرۋ ءادىسىن قولدانعان. پوليتسيانىڭ قارا ناسىلدىلەرگە كورسەتكەن زورلىق-زومبىلىعىنا قارسى كۇرەسىندە «مەن تۇنشىعىپ قالدىم» ءسوزى جاپپاي ۇرانعا اينالدى.

ءابسوليۋتتى حاوس: نيۋ-يوركتەن كاليفورنياعا دەيىن

ميننەاپوليستە باستالعان نارازىلىق شەرۋلەرى امەريكانىڭ وتىزدان استام قالاسىندا جالعاسىن تاپتى. 27 مامىردا Black Lives Matter (قارالاردىڭ دا ءومىرى ماڭىزدى) قوزعالىسىنىڭ جاقتاۋشىلارى قالا كوشەلەرىنە شىقتى. 30 مامىردا ونداعان قالادا تۇرعىندار بيلىكتەن ءراسيزمدى توقتاتۋدى تالاپ ەتتى. شەرۋلەر پوليتسيا مەن نارازى توپ اراسىنداعى قاقتىعىستارعا ۇلاسىپ، 4100-دەن استام ادام قاماۋعا الىندى. نارازىلار دۇكەن، ساۋدا ورىندارىن توناپ، كولىكتەردى ورتەگەن. ەرەۋىل بولعان جەرلەردىڭ استان كەستەڭى شىقتى. نارازىلار جولداعىنىڭ ءبارىن جايپاپ، قيراتىپ جاتىر. ساۋدا ورتالىقتارى مەن كەڭسەلەر ورتەنگەن. تولقۋلاردىڭ سالدارىنان وتكەن تۇندە 30 ءتارتىپ ساقشىسى جاراقات الىپ اۋرۋحاناعا ءتۇستى.

لوس-اندجەلەستە نارازىلار پوليتسيامەن قاقتىعىستى. فوتو: REUTERS

31 مامىردا شەرۋشىلەر اق ءۇي الدىنا جينالدى. رەزيدەنتسيانىڭ ادىندا جينالعانداردى تاراتۋ ءۇشىن پوليتسيا شوقپارمەن كۇش قولدانۋعا ءماجبۇر بولعان. جاپپاي نارازىلىق شەرۋلەرىنەن كەيىن ميننەاپوليس، ۋاشينگتون، لوس-اندجەلەس، مايامي، پورتلەند، سان-فرانتسيسكو، چيكاگو، اتلانتا، يندياناوليس، فيلادەلفيا جانە وزگە دە قالالاردا توتەنشە جاعداي رەجيمى ەنگىزىلدى.

ميننەسوتا گۋبەرناتورى توم ۋولل ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن العاش رەت ۇلتتىق گۆارديانىڭ تولىق موبيليزاتسياسىن جاريالادى. بىرقاتار شتاتتاردا پوليتسيا نارازىلىق بىلدىرۋشىلەرگە قارسى كوزدەن جاس اعىزاتىن گاز بەن رەزەڭكە وق قولداندى. ەلدە 1300-دەن استام ادام نارازىلىق اكتسياسى كەزىندە قولعا ءتۇستى.

جۇما تاڭەرتەڭ ميننەاپوليستەگى نارازىلىقتان حابار تاراتقان CNN تىلشىلەرىن پوليتسيا ۇستاپ، كەيىنىرەك بوساتقان. ماسەلەگە ميننەسوتا شتاتىنىڭ گۋبەرناتورى ارالاسىپ، جۋرناليستەردىڭ وقيعادان حابار تاراتۋعا قۇقىعى بار ەكەنىن ايتقان.

ميننەاپوليستەگى نارازىلىق شەرۋى. فوتو: ۆۆس

دەترويتتا (ميچيگان شتاتى) بەلگىسىز ادام نارازىلىق كەزىندە وق اتىپ، 19 جاسار ءجاسوسپىرىم قازا تاپقان. پوليتسيا تارتىپسىزدىك ورناتقان 40-تان استام ادامدى تۇتقىندادى.

حيۋستوندا (تەحاس شتاتى) 200-گە جۋىق ادام قامالدى. ءتورت پوليتسەي جاراقاتتانىپ، اۆتوكولىكتەر ورتەلگەن. لوس-اندجەلەستە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ەكى قىزمەتكەرى جاراقات الدى.

پورتلەند قالاسىندا (ورەگون شتاتى) نارازىلىق بىلدىرۋشىلەر سوت عيماراتىن ورتەپ جىبەردى. قالا كوشەلەرىندە اتىس ورىن الدى. ال نيۋ-يوركتە نارازىلىق ورتالىقتارىنىڭ بىرىنە اينالعان برۋكليندە تۇرعىندار پوليتسيامەن قاقتىعىستى.

ۋاشينگتوندا ءتارتىپ ساقشىلارى مەن تۇرعىندار قاقتىعىستى. فوتو: POLITICO

البۋكەركە (نيۋ-مەكسيكو شتاتى) قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرىمەن قاقتىعىستان كەيىن ءتورت ادام ۇستالدى. سول جەردە پوليتسەيلەر كوزدەن جاس اعىزاتىن گاز قولدانۋعا ءماجبۇر بولدى.

ميلۋوكي (ۆيسكونسين شتاتى) مانيفەستانتتار تاس جولدى جاۋىپ، «مەن تۇنشىعىپ قالدىم!» دەپ ۇرانداتتى.

ەلدەگى جاعدايدى ءجىتى قاداعالاپ وتىرعان اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ قالا باسشىلىعىن جاعدايدى باقىلاۋدا ۇستاي المادى دەپ ايىپتادى. ترامپ بۇعان دەيىن فلويد وتباسىنا كوڭىل ايتىپ، ادىلەت مينيسترلىگىنەن فلويد ءولىمىن زەرتتەۋدى جىلدامداتۋدى سۇراعان.

بۇگىن ارىپتەستەرىنىڭ ارەكەتىنەن كەيىن فلوريدا شتاتىندا پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى حالىقتان تىزەرلەپ كەشىرىم سۇرادى.

ارىپتەستەرىنىڭ ارەكەتىنەن كەيىن فلوريدا شتاتىندا پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى حالىقتان تىزەرلەپ كەشىرىم سۇرادى. فوتو: اۆس

نارازىلىق شەرۋلەرى امەريكادا عانا ەمەس، بەرلين مەن لوندوندا دا ءوتتى. ترافالگار الاڭىنداعى نارازىلىق اكتسياسىنا قاتىسۋشىلار «ادىلدىك پەن بەيبىتشىلىك جوق» دەپ ۇرانداپ، پارلامەنت عيماراتىنىڭ ماڭىنان ءوتتى. نارازىلىق اكتسياسى اقش ەلشىلىگىنىڭ الدىندا اياقتالدى. بەرليندەگى اقش ەلشىلىگىنىڭ الدىندا وتكەن شەرۋگە 2 مىڭعا جۋىق ادام قاتىستى. ولار «دجوردج فلويدقا ءادىل سوت ۇكىمى شىقسىن!»، «ءبىزدى ءولتىرۋ دوعارىلسىن!» دەگەن جازۋى بار باننەرلەردى ۇستاپ شىقتى.

تەڭسىزدىك داۋى نەمەسە ساياسي ماسەلە

1964 جىلدان بەرى اقش بيلىگى ناسىلشىلدىك، ۇلتتىق ءبولىنۋ، گەندەرلىك تەڭسىزدىككە قارسى بىرنەشە زاڭ قابىلداعان. 2008 جىلى امەريكادا باراك وباما پرەزيدەنت بولىپ سايلانعاندا «ناسىلدىك ءبولىنۋ» كەزەڭى اياقتالعانى تۋرالى پىكىر كەڭ تارادى. ەڭ العاش افروامەريكالىقتىڭ اق ءۇي باسشىسى بولۋى ناسىلدىك تەڭسىزدىككە توسقاۋىل بولادى دەپ ەسەپتەگەندەر سانى ارتتى. وباما بيلىك ەتكەن ۋاقىتتا اق پەن قارا ناسىلدىلەردىڭ تەڭدىگىنە سەنەتىن افروامەريكالىقتاردىڭ سانى 76%-دان 64%-عا دەيىن ازايعان. الايدا بارلىق مەملەكەتتە نەگىزگى ماسەلە سانالاتىن تاپ پەن ءناسىل تەڭسىزدىگى وركەنيەتتى امەريكادا ءالى دە بار.

اقش ستاتيستيكالىق ورتالىق بيۋروسى تالداعان دەرەكتەر كەدەي افروامەريكالىقتاردىڭ سانى سوڭعى 50 جىلدا ازايعانىن كورسەتتى. ال New York Times مالىمەتىنشە، 2009-2019 جىلدار ارالىعىندا پوليتسەيلەردەن جاپا شەككەندەردىڭ 60%-ى قارا ناسىلدىلەر. تابىسى، تۇرعىن ءۇيى، جۇمىسپەن قامتىلۋى، ءبىلىمى مەن ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى سياقتى ساناتتار بويىنشا دا ولار اق ءناسىلدى وتانداستارىنان ءالى دە كوش كەيىن قالىپ وتىر. سونىمەن قاتار قۇراما شتات تۇرمەلەرىندە قارا ناسىلدىلەر پايىزىنىڭ كوپتىگى جانە افروامەريكالىقتاردىڭ كەدەي اۋدانداردا ءومىر سۇرەتىنى جاسىرىن ەمەس. وسى رەتتە ساراپشىلار «قانشا جەردەن وركەنيەت كەزەڭىندە ءومىر سۇرسەك تە، حالىقتار اراسىنداعى ديسكريميناتسيا ءتۇپ-تامىرىمەن جويىلمايدى» دەگەندى العا تارتادى. The Washington Post شولۋشىسى يۋدجين روبينسون: «ناسىلشىلدىك زامانى كەلمەسكە كەتتى دەگەن پىكىر – بوس ءسوز. بۇعان تەك اڭقاۋلار سەنەدى، وزگەلەر ادەيى ايتادى. وكىنىشكە قاراي، ونىڭ سەبەبىن وزدەرىڭىز كورىپ وتىرسىزدار»، – دەيدى.

ءبىر قىزىعى، كەي ساراپشىلار بۇل ماسەلەنىڭ ساياسي استارى بار دەپ ەسەپتەيدى. رەدفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى گرەگوري يوففەنىڭ ايتۋىنشا، قارا ناسىلدىلەرگە قىرىن قارايتىن، نارازىلىققا شىقپاعان تۇرعىندار قاراشادا وتەتىن سايلاۋ كەزىندە دونالد ترامپقا داۋىس بەرەدى. ال ناسىلشىلدىككە قارسى شىققاندار ترامپتىڭ سايلاۋداعى قارسىلاسى بايدەنگە قولداۋ كورسەتەدى. سەبەبى دجوردج فلويد قازاسىنان كەيىن بايدەن ەلدەگى «بىتپەس داۋعا نۇكتە قويۋ» جايىندا ءسوز قوزعاعان. ال اقش-تىڭ ەكس-پرەزيدەنتى باراك وبامانىڭ (2009-2017) ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى بۇرىنعى كەڭەسشىسى سيۋزان رايس ميننەاپوليستەگى تارتىپسىزدىكتەر «رەسەي ادىستەمەسى» بويىنشا ماقساتتى تۇردە ۇيىمداستىرىلۋى مۇمكىن دەيدى. Fox news-كە بەرگەن سۇحباتىندا ول: «بۇل جايتتىڭ ارتىندا رەسەي تۇرعانىنا كۇمان كەلتىرمەيمىن. ەگەر راسىمەن سولاي بولسا، تاڭقالماس تا ەدىم. سايلاۋ ىسىنە ارالاسقان رەسەي الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى حالىقتى جاپپاي نارازىلىققا شاقىرىپ، ۇندەگەن بولۋى دا مۇمكىن»، – دەيدى.

"The Qazaq Times"