Büginde älemdik BAQ betterinde jahandı jaylağan pandemiyanıñ saldarınan äyelder men balalarğa qatıstı zorlıq-zombılıq körsetkişiniñ artqanı aytıluda. Mamandardıñ sözinşe, mekemeler men käsiporındar jwmısınıñ toqtauı, mektepter men balabaqşalardıñ jabılıp, karantin engizilui twrmıstıq zorlıq-zombılıqtıñ köbeyuine, küyzeliske jäne otbasılıq janjaldıñ tuuına sebep bolıp otır. Köpşiliktiñ pikirinşe, ükimet qabıldağan şaralar virustıñ taraluına jol bermegenimen, äyelder men balalarğa jasalğan zorlıq-zombılıqtı uşıqtırıp otır. Osı orayda "Karantin uaqıtında otbasılıq zorlıq-zombılıq körsetkişi arttı ma?" degen saualğa jauap izdep köreyik.

İşki ister ministrliginiñ mälimeti boyınşa, Qazaqstanda otbasılıq zorlıq-zombılıqqa tap bolğan äyelderge kömek körsetetin 41 dağdarıs ortalığı jwmıs isteydi. Biıl karantin engizilgen 16 naurızdan bastap atalğan ortalıqtarğa twrmıstıq zorlıq-zombılıqqa wşırağan 308 äyel qabıldanğan.

Elordada ornalasqan osınday ortalıqtıñ biri - "Qorğau Astana". Bwl ortalıq 2005 jıldan beri twrmıstıq zorlıq-zombılıqqa tap bolğan näzik jandılar men balalardı jatın orınmen qamtamasız etip, psiholgiyalıq qoldau körsetip keledi. Atalmış qor jetekşisi Anna Rıl'diñ sözinşe, karantin uaqıtında ortalıqqa habarlasqan jandardıñ sanı eki esege artqan.

"Karantinge deyin biz orta eseppen ayına 20 äyelge telefon arqılı keñes berdik. Jalpı karantinniñ birinşi aptasında qoñıraular sanı az, tınış boldı. Alayda odan keyingi aptalarda köbeyip, 46-ğa jetti. Negizi biz 5-8 äyeldi ay sayın dağdarıs ortalığına ornalastıramız. Al karantin kezinde 19 äyel men 41 balanı qabıldadıq. Salıstırmalı türde bwl öte köp. Ortalıqta zardap şekken äyelder balalarımen birge twradı. Tamaq jäne twrmısqa qajetti zattarmen qamtamasız etemiz. Sonımen qatar bwl 19 äyelden bölek, 2 äyel adamğa päter jaldauğa kömektestik. 21 adam dep aytsaq ta boladı. Bizge habarlasatın äyelderdiñ köbisi äleumettik osal toptardan. Karantinge deyin negizi üyde otırğan äyelder habarlasatın. Al karantin kezinde bas mamandar, mwğalimder, buhgalter äyelder qoñırau şala bastadı. Olardıñ küyeuleri de jwmıs isteydi, äri qızmette bedeldi adamdar. Mäselen, mağan bir äyel habarlastı. Ol joldasımen ajırasqısı keledi. Onı küyeui bwğan deyin de wrıp-soqqan. Al karantin uaqıtında jağday uşığa tüsken. Ol serigip qaytu üşin dalağa şığıp, üyine qaytıp kelgende birneşe sağat boyına wrıp, soqqığa jıqqan", - deydi qor basşısı.

Osı orayda, onıñ pikirinşe, Qazaqstanda twrmıstıq zorlıq-zombılıqqa qarsı zañdı qataytu kerek, öytkeni qazirgi kezde äyeline qol köterip, sabağan erkekter tek eskertu alumen ğana şektelip otır.

"Bizde äyeline dene zaqımın keltirgen erkekterge tek eskertu ğana beriledi. Eger ol basqa adamdı wrsa, onda onıñ üstinen bwzaqılıq jasağanı üşin is qozğalıp, jazasın beruşi edi. Al jañağı äyeldi birneşe sağat boyına wrğan, mäselen. Ayaq-qolınıñ bäri kögerip ketken, biraq sınbağan. Zañ boyınşa bwl denege jeñil zaqım keltiru bop sanaladı. Mwnday kögreuler jeñil emes, basqa auır sanattarğa jatqızıluı kerek.

Onıñ sözinşe, zorlıq-zombılıqtıñ artuına karantin kinäli emes. "Otbasındağı zorlıq-zombılıq bwrınnan bar mäsele, karantin kezinde adamdar eşqayda şığa almay, tipten uşığıp ketti. Mäselen, karantin uaqıtında dağdarıs ortalığına tüsken äyelderdiñ sözinşe, mwnday jağdaylar bwğan deyin de bolğan", - dep atap ötti ortalıq basşısı.

Bwdan bölek öz sözinde ortalıq direktorı twrmıstıq zorlıq-zombılıqqa qatıstı tağı bir problemanı qozğap ötti. Onıñ aytuınşa, otbasılıq zorlıq-zombılıq degende tek äyelderdi ğana aytamız, al balalardıñ jağdayı ünemi sırt qalıp jatadı. "Bizge kelgen är äyeldiñ üş-törtten balası bar. Sol büldirşinderdiñ de qısım körip otırğanın eşkim oylap otqan joq. Olar da soqqığa jığıladı jäne äkesiniñ anasın wrğanın körip, ayqay-şu estip ösedi. Bwl da bala psihologiyasına salmaq tüsiredi. Bwdan keyin olar aytqan tildi almaydı, sabaqtarına köñil bölmeydi, naşar oqi bastaydı. Bwl balalar eseygen soñ äkesiniñ jasağanın qaytalauı mümkin", - dep tüyindedi ol.

Bwl el astanasındağı jalğız ortalıq emes. 2013 jıldıñ 1 qaraşasında elorda äkimdiginiñ janınan qwrılğan "Ümit" dağdarıs ortalığına da otbasında zorlıq-zombılıq körgen äyeler köptep habarlasadı. Dağdarıs ortalığınıñ direktorı Galihan Ihsanwlınıñ aytuınşa, karantin kezinde twrmıstıq zorlıq-zombılıq boyınşa senim telefonına tüsken qoñıraular sanı bıltırğı osı uaqıttağı körsetkişpen salıstırğanda 32%-ğa ösken.

"Karantin kezinde twrmıstıq zorlıq-zombılıq boyınşa senim telefonına tüsken qoñıraular sanı bıltırğı körsetkişpen salıstırğanda 32%-ğa arttı. Mısalı, bıltır senim telefonına zorlıq-zombılıq boyınşa 16 naurızdan 21 mamırğa deyin 43 keñes berilse, biıl 57 keñes berildi. Jalpı, 2020 jıldıñ basınan beri 78 jäbirlenuşi kelip tüsti, onıñ işinde 25 äyel, 53 bala bar. Qazirgi tañda qızmetaluşılar sanı 23 bolsa, onıñ 10-ı - äyel, al qalğan 13-i -bala", - dedi ortalıq basşısı.

Galihan Ihsanwlınıñ sözinşe, atalmış ortalıq karantin kezinde indettiñ taraluına jol bermes üşin uaqıtşa jabılğan. Bwl kezeñde telefon arqılı keñes berilgen, zorlıq körgen äyelderdi qaladağı aşıq basqa dağdarıs ortalıqtarına jiberip otırğan.

"16 naurızdan 11 mamırğa deyin bizdiñ ortalığımız qızmetaluşılardı qabıldağan joq. 11 mamırdan bastap qayta barlıq sanitarlı normalardı saqtay otırıp, qızmetaluşılardı qabıldaudı bastadıq. Al karantin kezinde bizden kömek swrağandardı basqa dağdarıs ortalıqtarına joldadıq. 11 mamırdan beri 2 äyel men 4 balanı qabıldadıq", - dedi ortalıq direktorı.

Joğarıda atap ötkendey, tek astanada ğana emes, elimizdiñ är öñirinde bar mwnday ortalıq. Sonıñ biri tek Almatı qalasınan ğana emes, respublikanıñ barlıq aymağındağı otbasında zorlıq-zombılıq körgen äyelderge araşa tüsip, järdem beretin "Araşa" baspanası. Bwl ortalıqqa Şımkent, Qostanay, Atırau, Aqtau sekildi qalalardan habarlasıp, kömek swraydı. Baspana basşısı Margarita Öskembaevanıñ aytuınşa, ortalıqqa orta eseppen künine bir adam järdem swrap, habarlasadı.

"Bizge köbinese tığırıqqa tirelgende, qattı qinalğanda qoñırau şaladı. Statistikamız boyınşa, künine ortaşa eseppen bir adam habarlasadı. Biz zardap şekkkenderdi Qazaqstannıñ tükpir-tükpirinen qabıldaymız. Almatı ülken äri ortalıq qala bolğan soñ, köpşiligi Almatığa kelgisi keledi. Şımkent, Aqtau, Qarağandı, Qostanay qalalarınan, oblıs ortalıqtarı, auılardan keledi", - dedi baspana basşısı.

Baspana direktorınıñ sözinşe, otbasında zorlıq körgen äyelderdiñ köpşiligi Almatıda özderin tanımaytın ortada jaña ömir bastap, jaña jerge jwmısqa twram dep ülken armanın arqalap keledi.

"Köpşiligine öz aymaqtarında nege qalmaytının swraymın. Olar özderin eşkim tanımaytın Almatı siyaqtı ülken qalada jaña ömir bastağısı keletinin aytadı. Mısalı, bir kelinşek özi Almatıdan, anası Almatıda twradı, biraq özi basqa qalağa twrmısqa şıqqan. "Anammen aralaspasam da, Almatıda twrğım keledi deydi". Bizge senedi, järdem beretinimzi biledi. Odan soñ Almatıda jwmıs ornı köp, qızmetke twrıp ketem, beyimdeluge de ıñğaylı qala dep oylaydı", - dedi Margarita Öskembaeva.

Onıñ sözinşe, karantin kezinde köp adamdar dağdarıs ortalığın jabıq dep oylap, habarlaspağan.

"Ötkende mağan bir äyel habarlastı. Köbisi karantin kezinde biz sekildi ortalıqtardı jabıq dep oylağan. Sol sebepti qinalsa da, eşkim oğan kömek körsete almaydı dep oylap, biraz uaqıtqa deyin qoñırau şalmay jüre bergen. Äbden tañdau qaldırmağan kezde, mağan qoñırau şalıptı. Köp adam karantin kezinde de jwmıs istep, qızmet körsetkenimizdi bile bermeydi eken", - dep tüyindedi ortalıq direktorı.

Joğarıda aytılğan mälimetterdi eskersek, karantin kezinde otbasılıq zorlıq-zombılıqtıñ artqanın köremiz. Desek te, resmi derekke köz salayıq. İİM Äkimşilik policiya komitetiniñ ağa inspektorı, policiya mayorı Aqmaral Serikbaevanıñ sözine sensek, elimizde tötenşe jağdaydıñ jäne karantindik şekteu şaralarınıñ engiziluine baylanıstı twrmıstıq zorlıq-zombılıq körsetkişi ösken. Onıñ aytuınşa, Karantin bastalğan alğaşqı 20 kün işinde Qazaqstanda ötken jıldıñ osı kezeñimen salıstırğanda otbasılıq-twrmıstıq qatınastar salasındağı qılmıstıñ sanı 26 payızğa artqan.

Sonımen qosa Aqmaral Serikbaeva otbasılıq-twrmıstıq zorlıq-zombılıqtıñ 70 payızı işimdiktiñ saldarınan tuındağanın atap ötti.

"Karantin kezinde orın alğan qılmıstardıñ sebebine taldau jasağanda olardıñ 70 payızı işimdiktiñ saldarınan tuındağanı anıqtaldı. Karantindik şaralar engizilgeli beri üyde otırıp, işimdikti bwrınğıdan da köp mölşerde twtınu otbasındağı janjaldardıñ tuındauına äkelip soğıp otır", - dedi ol.

Al QR Bas prokuraturasınıñ qwqıqtıq statistika jäne arnayı esepke alu jönindegi komiteti saytındağı sandardı söyletsek, 2020 jıldıñ alğaşqı tört ayında 296 otbasılıq-twrmıstıq qwqıq bwzuşılıq tirkelgen. Al ötken jıldıñ osı kezeñinde bwl körsetkiş 287-ni qwrağan. Endi tötenşe jağday rejimi engizilgen kezeñdi ötken jıldıñ osı kezeñimen salıstırıp körelik. Bıltır naurız ben säuir ayında 159 otbasılıq-twrmıstıq qwqıq bwzuşılıq tirkelgen bolsa, biılğı naurız ben säuirde 179 qwqıq bwzuşılıq tirkelgen. Al 2020 jıldıñ qañtar-aqpan aylarında 117 qwqıq bwzuşılıq tirkelgenin aytıp ötken jön.

Osığan wqsas qwbılıs körşiles elderde de bayqaluda. Osı orayda Orta Aziyadağı memleketterdi alıp qaraytın bolsaq, bwğan deyin resmi türde Täjikstan men Türkimenstan memleketterinde koronavirus jağdayı tirkelgeni jöninde aqparat joq. Sol sebepti Qırğıstan men Özbekstandağı jağdayğa toqtalayıq.
Tötenşe jağday rejimin Qırğızstan memleketi bizden bir apta keyin, yağni 23 naurızdan bastap engizdi. Qırğız ükimeti de Qazaqstan sekildi azamattarın karantindik talaptardı saqtauğa şaqırdı. Aşıq derekterdegi aqparat közderine süyensek, Qırğızstan Respublikası İşki ister ministrliginiñ mälimetinşe, tötenşe jağday engizilgennen beri tirkelgen twrmıstıq zorlıq-zombılıq oqiğalarınıñ sanı ötken jıldıñ säykes kezeñimen salıstırğanda 62%-ğa artqan.

Qırğız memleketinde bizdegi siyaqtı twrmıstıq zorlıq-zombılıqqa qarsı birqatar dağdarıs ortalığı jwmıs isteydi. Osı orayda Qırğızstandağı jağdayı bilmek üşin Bişkek qalasında ornalasqan "Sezim" dağdarıs ortalığına habarlastıq. Atalmış mekemeniñ direktorı Rısqwlova Byubyusara ortalıqtıñ qızmetimen bölisip, karantin kezindegi otbasılıq zorlıq-zombılıqqa qarsı qolğa alğan şaraları turalı aytıp berdi. Onıñ sözinşe, karantin kezinde zorlıq-zombılıq qwrbandarına kömek körsetu üşin "Sezim" dağdarıs ortalığı qwqıq qorğau jäne jergilikti bilik organdarımen birlesip jwmıs istegen.

"Tötenşe jağdaydıñ engiziluimen "Sezim" ortalığı klientter men qızmetkerlerdiñ densaulığın saqtau maqsatında äyelder men balalardı baspanağa qabıldaudı aqıtşa toqtattıq. Bizdiñ käsibi psihologtar, zañgerler jäne äleumettik qızmetkerler jwmısımızdı jalğastıru üşin dereu onlayn-platformalar men äleumettik jelilerdi qoldanudı qolğa aldı. 23 naurız men 28 säuir aralığında "Sezimge" eldiñ 5 aymağınan (Bişkek qalasa men Çuy, Narın, Istıqköl, Jalal-Abad jäne Oş oblıstarı) 92 kömek swraldı. Onıñ işinde 32 şağım - twrmıstıq jäne jınıstıq zorlıq-zombılıq boyınşa, 11-i - qwqıqtıq kömek; 30-ı baspana, tamaq nemese qarjılıq qoldau boyınşa, al qalğan 15-i COVID-19 jağdayındağı küyzeliske baylanıstı psihologiyalıq kömek swradı", - dedi ortalıq basşısı.

Mekeme direktorı Rısqwlova Byubyusaranıñ sözine süyensek, tötenşe jağday kezinde zardap şekkkenderdi qabıldau toqtatılğanımen, ortalıqta karantinge deyin zorlıq-zombılıqqa wşırağan äyelderge qızmet körsetu jalğasın tapqan.

"Bizdiñ baspanağa jäne Tranzittik äleumettik üyge jaña jäbirlenuşilerdi qabıldau toqtatılğan kezde, Tranzittik üyde tötenşe jağday engizilgenge deyin 5 äyel men 4 bala twratın. Olar üşin barlıq karantindik talaptar saqtalıp, jağday jasaldı. Äyelder men balalar karantin kezeñinde qauipsiz ömir süruge, sonımen qatar kerekti qızmetterge qol jetkizuge mümkindik aldı", - edi ol.

Sonımen qosa ortalıq basşısınıñ sözinşe, karantin kezinde orın alğan zorlıq-zombılıq keysterimen karantin bitken keyin dağdarıs ortalığı jwmıs isteytin boladı.

"Mäselen, Arina esimdi qız senim telefonına qoñırau şaldı, onıñ anası jınıstıq zorlıq-zombılıqtıñ qwrbanı bolğan. Keşke üyge oralğanda onı 30 jastağı körşisi zorlap ketken. Ol qızına aytıp, Arina policiya şaqırdı. Äyel arız jazıp, sot-medicinalıq saraptamadan ötti. "Sezim" ortalığınıñ zañgeri men psihologı zorlıq-zombılıq qwrbanımen jäne onıñ qızımen onlayn-keñes ötkizdi. Zardap şekken äyel qwqıq qorğau organdarına senbeytinin jäne istiñ jabıluı mümkin dep alañdaytının ayttı. "Sezim" ortalığı bwl isti baqılauda wstaydı. Qazirgi uaqıtta kinäli adam qamauda. Bizdiñ ortalıq karantin ayaqtalğannan keyin sotta advokattıq jäne qoğamdıq qorğaudı qamtamasız etetin boladı", - dedi Rısqwlova Byubyusara.

Al Özbekstanda koronaviruspen auırağan alğaşqı nauqas 16 naurızda anıqtaldı. Keyin bir aptadan soñ qoğamdıq kölikter toqtadı. Alayda tek 6 säuirden bastap azamattarğa oqşaulanu mindetti boldı. Tek 10 säuirde ğana Genderlik teñdik komissiyası Birikken Wlttar Wyımınıñ Populyaciyalıq qorımen jäne Azamattıq bastamalardı qoldau ortalığımen birlesip, otbasılıq zorlıq-zombılıqqa arnalğan senim telefonın iske qosqan. Bwl da 24 sağat boyına emes, saytta körsetilgen mälimetke süyensek, tañğı 8.00-den keşki 18.00-ge deyin jwmıs isteydi eken.

Aşıq derekközderden de Özbektandağı otbasılıq zorlıq-zombılıqqa qatıstı statistikalıq mälimet tabu qiınğa soqtı. Alayda psiholog Liana Natroşvili CABAR.asia-ğa bergen swhbatında karantin uaqıtında zorlıq-zombılıqqa qatıstı qoñıraudıñ köbeymegenin aytqan. Onıñ sözinşe, kerisinşe, zorlıq-zombılıqqa wşırağan äyelderge karantin kezinde kömek alu tipten qiın, öytkeni olar eş jerge bara almaydı, bäri üyde, sondıqtan bir sağattıq beyneqoñırauğa uaqıt böluge mümkindik te joq.

Otbasındağı zorlıq-zombılıq tek Qazaqstan nemese Orta Aziya elderinde ğana emes, bükil älemde bar problema. AQŞ-ta da otbasındağı zorlıq-zombılıqtıñ pandemiya kezinde örşi tüskenin şeteldik BAQ-tan oqıp jürmiz. Osı orayda olar karantin kezinde tek äyelder ğana emes, balalardıñ da zorlıq-zombılıqqa wşırauın mäsele etip köterip jatır. Mäselen, AQŞ-tıñ Pensil'vaniya ştatı Filadel'fiya qalasında twratın otandasımız Dina Qasımbekova karantin kezinde wlı Ältairdıñ mekteptegi wstazdarı balamen ärdayım baylanısta boluğa tırısqanın atap ötti. Onıñ sözinşe, mwğalimder sabaq barısında balanıñ köñil-küyine, tärtibine qattı nazar audarğan. Ol mwnıñ bärin otbasındağı zorlıq-zombılıqtıñ barın anıqtau maqsatında jasaladı deydi.

"Twrmıstıq zorlıq-zombılıq degende balalar köbine aytılmaydı. Negizi balalar da zardap şegedi. Qazir balalardıñ bäri üyinde bolğan soñ, wstazdarğa şın jağdayı belgisiz. Bir küni wlımnıñ köñil-küyi bolmay, sabaq kezinde kamera men mikrofondı öşirip-qosıp otırğan. Mwğalimi alañdap, birden nazar audarıp, swray bastadı. Ol söylegisi kelmey, wstazına "meniñ köñil-küyim joq" dep jazıp jibergen. Al wstazı dereu nege köñil-küyi joqtığın swrap, qayta jazğan. Osındayda jauap retinde balalar "mağan kömektesiñizşi, meni üyde wrıp jatır" degendey jauap qaytaruı mümkin. Negizi bala üyde zorlıq-zombılıq körse, komp'yuterge jaqındamaydı, jaqındağısı da kelmeydi dep oylaymın", - dedi ol.

"Washingtonpost" basılımında jarıq körgen maqalada Vaşingtonda karantinde balalarğa qatıstı zorlıq-zombılıq turalı şağımdar ötken jıldıñ säykes kezeñimen salıstırğanda 62%-ğa, Virdjiniyada 94%-ğa azayğan. Desek te, bwl quanarlıq jayt emes deydi ol.

"Bwğan deyin köbinese bwl jöninde mwğalimder, tärbieşiler nemese mektep avtobusınıñ jürgizuşileri habarlaytın bolğan. Wstazdar mektepterdiñ jabıluına baylanıstı balalardı körmeydi. Al, otbası müşelerinen tüsken qoñıraular sanı az. Ärdayım köñildi jüretin meniñ wlımnıñ da köñil-küyiniñ joqtığın wstazdarı otbasındağı zorlıqpen baylanıstırğan boluı mümkin", - dedi Dina Qasımbekova.

"The Qazaq Times"