Koronavirustıñ elimizde taralğanına da aydan astı. Sodan beri  virus turalı aqpar otandıq  aqparat qwraldarı betinen bir tüsken emes.  Özim de osı aqparat salasında qızmet atqaratındıqtan şınayı derekközdi jetkizu üşin meylinşe mälimetterdi ärtürli közderden oqıp-biluge tırısamın. Qazaq tilinen tıs, qıtay, ağılşın tilindegi kontentterdi üzbey qadağalaymın. Osı bir ayğa juıq uaqıtta otandıq jäne şeteldik BAQ-tardı salıstıra kele, keybir jayttardıñ ärtürli sebeptermen qarapayım köpşilikke jetpey jatqanın wğındım.

Qıtaydıñ maska sayasatı

Aldımen maska turalı aytayın. Naurız ayınıñ basınan beri, elmizdegi därihanalarda maska joq degen sözder aytıla bastadı. Bwl kezde men bwğan asa män bere qoymadım. Halıq jappay maskanı satıp alğan şığar dep oylağan edim. Biraq jaqında mına jañalıqtı oqıdım.  «Daily Mail» saytında “The true scale of China's medical stockpile is revealed: More than TWO BILLION masks were imported into Wuhan in just one month as the coronavirus crisis escalated” degen taqırıppen mınanday mälimet jariyalandı: Qıtay ükimeti qañtar ayınan bastap, bir aydıñ işinde älem elderinen 20milliyard maska satıp alıptı. Al ol kezde olar aurudı jasırıp, adamğa jwqpaydı dep älemdi aldağan. Biraq özderi jappay maska satıp aluğa köşken, basqa elge virus jetkende maskanıñ tapşılığı biline bastadı. İndet älemge jayılıp, qajetti maskadan tarığu bayqalğanda Qıtay ükimeti osını paydalanıp maskamen diplomattıq jwmıstarın jürgize bastadı. Jan-jaqqa masqa jiberip, özin osı älemniñ qwtqaruşısı retinde sayasi sahnada röl somday bastadı. Mına bir aqparatqa qarañız, Franciya Qıtayğa 10milliyard maskağa tapsırıs bergen, al Qıtay basşısı: “Maska beremiz, biraq Huawei kompaniyasınıñ 5G tehnologiyasın paydalanıñdar», – dep talap qoyğan. Bärimiz Huawei-di bilemiz, biraq onıñ tübi Qıtay ükimetiniñ kompaniyası ekenin köbi bile bermeydi. Bizdiñ Qazaqstanğa da Qıtay ükimeti maska jäne basqa da kömek berip jatır. Iä, bwl jaqsı is, Qıtayda virus tarap jatqan kezde bizdiñ elge kömek qolın sozğanı qwptarlıq. Biraq Qıtay ükimeti tegin kömek bermeydi, biz qarapayım halıq bilikte otırğan kisiler olarmen qalay keliskenin bilmeymiz. Sonı aşıq halıqqa jetkizu kerek dep oylaymın.

Tağı bir qızıq aqparat, Qıtay bir ay bwrın Italiyağa gumanitarlıq kömek bergenin köptegen BAQ-tan oqıdıq. Bwl kezde Italiyadağı jağday uşığıp, qiın hälge duşar bolğan. Alayda gumanitarlıq kömek degenmen, Qıtay Italiyağa bergen medicinalıq jäne basqa da qwraldarın tegin bermegeni, satqanı anıqtalıp otır. Sonday-aq mediada ital'yandıqtar Qıtay eliniñ änwranın şırqadı, “Italiya Qıtay arqasında viruspen küresip jatır” degen jalğan videolar tarattı. Biraq Italiya jurnalisteri mwnıñ ötirik ekenin däleldep, jazıp  jatır.  Qıtaydıñ Italiyağa kömektesip jatqanı qalay propoganda qwralına aynaldı:

Mwnday «gumanitarlıq» kömek Qıtaydan elimizge de keldi. Ökiniştisi Qıtaydıñ Qazaqstanğa gumanitarlıq kömek pen därigerlerdi jiberui nağız propoganda qwralına aynaldı. Sol kelgen därigerdiñ biri qazaqstandıq arnalarğa bergen swhbatında “biz virustı jeñip keldik” dep senimdi türde kesip ayttı. Eger virustan ayıqtıratın däri şıqpasa, nemese onıñ aldın alatın vakcina äli qoldanısta bolmasa, onda onı qalay jeñdik dep aytuğa boladı?! Kerisinşe «virustı jeñdik» degen Qıtaydıñ basqa elge jibergen maska, test, kostyumdarı sapasınıñ tömen boluına baylanıstı keri qaytarıluda. Mäselen, Çehiya Qıtaydan alğan test 80% qate körsetetinin ayttı. Bizdiñ elge bergen zattardıñ sapası qanday, iske jaray ma? Bwl äli belgisiz... Birqatar elder Qıtaydıñ tömen sapalı kömekterinen bas tarıp, qaytarıp jiberdi:  Koronavirusqa baylanıstı bir qatar elderdiñ qıtaydıñ medicinalıq jabdıqtarınan bas tartqanı, Los Angeles Times-tağı "jaramsız maskalar men jalğan testter turalı material, iä bolmasa Niderlandtağı mıñdağan jaramsız maskalar nemese "Praga tañındağı" materialdardı qazaq oqırmandarınada wsınu kerek.

Qazaqstan ne üşin Qıtaydı sotqa beru kerek?

Qıtay biliginiñ qazirgi äreketi virustıñ özderinen şıqqanın moyındamay, jauapkerşilikten qaşıp, kerisinşe özin älemdi qwtqaruşı retinde körsetuge sayadı. Olar tipti bastapqıda virus AQŞ-tan şıqtı, Italiyadan şıqtı degen jalğan aqparat taratuğa tırıstı. Onısı önbegen soñ ğana ğılımğa jügineyik dep toqtağan boldı.

Amerika, Wlıbritaniya, Ündistan t.b. elderdiñ advokattarı bastap, Qıtay ükimetin halıqaralıq sotqa berudi qolğa alıp jatır, sebebi Qıtay ükimeti bastapqıda virustı jasırıp, adamğa jwqpaydı dep älemdi aldadı. Eger eñ basında jasırmay älemge şındıqtı jariyalasa, qazir mwnday köp adam ölimi bolmaytın edi, qanşama eldiñ ekonomikasına da mwnday ülken ziyan äkelmeytin edi. Amerika sayasatkerleriniñ aytuı boyınşa, eger Qıtay ükimeti şığındı tölemese, onda basqa da amalmen tölem jasatuğa boladı. Mısalı: 1.Qıtaydıñ Amerikadağı jıljımaytın mülikterin tärkileu; 2. Qıtaydan kiretin tauardıñ baj salığın köteru; 3. Qıtayğa bereşek qarız aqşadan alıp qalu.

Menim oyımşa, bizdiñ el de Qıtaydı sotqa beru jäne tölem turalı mäseleni köterui kerek. Mwnday mäseleni köterudiñ kelesi paydaları bar: 1. Öz biligimizge Qıtayğa qattı jaqındauğa bolmaytının, halıqtıñ qarsı ekenin sezdirip, bilikti soğan say sayasi qadamdar jasauğa mäjbürleuge bolar edi; 2. Qıtay ükimetine de qısım boladı. Olarğa Qazaq eli qolındağı oyınşıq emes, onıñ da özindik üni, poziciyası bar el ekenin körsetu kerek; 3. Özimizdiñ halıqqa osı virustıñ şığuı, bizge äkelgen ziyandar kimniñ keseli ekeni tüsindiruge boladı; 4. Bizdiñ isimiz basqa elderge ülgi bolmaq; 5. Eger paydası bolıp, tölem jasasa, bizdiñ osı tötenşe jağıdayda bolğan ekonomikalıq şığındarğa jeñildik äkeler edi. Tüptep kelgende, maqsat Qıtayğa aqşanı töletu emes, sayasi täuelsiz el ertinde öz müddesin qorğay aluğa qauqarlı ekenin körsetu. Eger olar tölemdi öteuden bas tartsa, bizdiñ olarğa qarızdan qısqartu jasaudı talap etuimizge de boladı.

«Uhan' kündeligi» şındıqtı äşkereledi

Uhan' qalasında twratın Fang Fang degen jazuşı jaqında öziniñ “Wuhan Diary” (Uhan' kündeligi) degen kitabın jarıqqa şığardı, biraq tek ağılşınşa jäne nemis tilderinde basıldı. Qıtay öz işinde bwl kitaptı şığaruğa tıyım saldı. Sebebi bwl kitapta Uhan' qalası karantinde bolğan kezde därigerlerdiñ şınayı oqiğaların körsetti. Bwl Qıtaydıñ öziniñ propagandasına ülken soqqı. Qazir «Wuhan Diary» degen kitap Amazon saytında satılımda bar. Fang Fang-dı qıtaylıqtar internette jamandap, onı sottau kerek dep şu köterip jatır, sebebi ol Uhan'da bolğan şınayı isterdi älemge körsetti. Bizdiñ qazaqstandıqtarğa Uhan'da bolğan jağdaydı osı kitap arqılı körsetuge bolar edi... Al ökiniştisi, elimizdiñ wlttıq arnası «Qazaqstan» Qıtaydıñ ideologiyalıq soyılın soğıp, kompartiyanıñ nasihatın wrandatatın qıtay biligi tarapınan äzirlengen «Uhan» turalı derekti fil'mdi körsetpek. Bwnı da bizdiñ aqparattıq qorğanıs sayasatımızğa qağılğan sına dep bilemiz.

Osı virus Qıtay ükimeti öz qolımen jasağan degen derekter şığıp jatır. Eger bwl  däleldense, onday Qıtay ükimetine qarsı qılmıstıq is qozğalatını sözsiz. Qıtay ükimeti qazir älemdegi eñ ülken qırğınnıñ sebepkeri boluı mümkin. Osı jolı virustıñ tarauı Qıtay ükimetiniñ şınayı bet-älpetin älemge ayparaday aştı. Qazir AQŞ, Japoniya özderiniñ Qıtaydağı zauıttarın tolıqtay şığındarın ötey otırıp, öz eline qaytaruğa talpınıp jatır.

Joğarda aytılğan aqparattar ösek-ayañ, qiyal emes,  älemdik BAQ-tardan alınğan aqparat negizinde qorıtılıp jazılğan. Sondıqtan Qıtaydan kelgen kömekti (onı bodauınıñ ne ekenin bilmesten) jatıp kep jarnamalaudıñ, Qıtaydı «qamqorşı», «tatu» körşi etip äspetteudiñ öte qauipti ekenin, beysanalı türde sanağa soqqı jasalıp jatqanın tüysinip, odan qorğanatın uaqıt jetti. Esesine qazirgi tañda qaru soğısınan da aqparattıq soğıstıñ qauipti bolatını äldeqaşan ayqındalğan emes pe...

Tağı basqa da mañızdı aqparattar siltemesi:

https://edition.cnn.com/2020/04/12/asia/china-coronavirus-research-restrictions-intl-hnk/index.html

https://wisconsinexaminer.com/2020/04/10/chinese-government-asks-wisconsin-senate-for-a-commendation/

https://wuhanmemo.com/?page_id=230929

Erbek Aqbaev

"The Qazaq Times"