Komerciyalıq emes Dadax kompaniyasına qarastı Worldometer statistikalıq aqparattar bazası jäne AQŞ-tağı Djon Hopkins universitetiniñ soñğı deregi boyınşa, älemde 1,35 millionğa juıq adam qaterli virusqa şaldıqqan. Sonday-aq 75 mıñğa tarta nauqas köz jwmsa, 286 mıñday adam dertinen ayıqtı. Älem-jarıqtı alasapıran hälge tüsirgen indetti bioterrakt nemese adamzatqa qarsı bioqaru deytin ärtürli reñdegi közqaras beleñ alıp keledi. Sonıñ işinde qazaqstandıq medianıñ eñ negizgi membasılımdarı men arnaları jarısa jazğan qanday «fake news»?
Bwl jöninde belgili faktçeker jurnalist Joldas Örisbaydıñ facebook jelisindegi parağında jariyalanğan saraptama jazbasın nazarıñızğa wsınamız.
Bükil älemde virus jwqtırğan adam sanı boyınşa Qıtay altınşı orınğa tüsip ketipti. Büginge deyin 1, 331 032 keys anıqtalıp, 74 mıñ adam mert bolıptı. Keysterdiñ törtten bir böligi AQŞ enşisinde. Virustıñ ekonomikalıq zalalın aytu tipten qiın. AQŞ pandemiyağa deyingi ekonomikalıq körsetkişin qayta qalpına keltiru üşin 3 jıldan 10 jılğa deyin uaqıt qajet boları aytıldı. Keybireuler virus alıp kelgen dağdarıstı Wlı depressiya kezine teñep, AQŞ-ta jappay jwmıssızdıq boladı deydi.
«Osımen AQŞ-tıñ bükilälemge jürgizip kelgen gegemoniyası bitti, Qıtaydıñ däuiri keldi» dep jatqan sarapşılar da bar. Osını eskere otırıp, Qıtay mwnı ädeyi jasağan boluı mümkin degen qaueset te taralıp jatır. Sonımen koronavirus bioinjiniringtiñ jemisi me, joq pa, onı qazir anıqtauğa tırısıp köreyik.
Adam balasın jappay qıru mümkindigi bar kez kelgen aurular töñireginde tüsiniksiz äri naqtı dereksiz dau damay köp. Mısalı, Keñes odağı AQŞ barlau qızmetiniñ (CIA) SPID-ti qoldan jasadı dep ayıptauınday, qazirgi koronavirustıñ şığu tegine oray AQŞ Qıtaydı, al Qıtay AQŞ-tı ayıptaumen älek.
Ötken ayda, AQŞ prezidenti Donal'd Tramp koronavirustı «Chinese virus», al memlekettik hatşı Mayk Pompeo «Wuhan virus» dep atadı. Mwnı keybir media ökilderi men Qıtay biligi «koronavirus Qıtayda qoldan jasaldı» degen messedj retinde qabıldadı. Al şın mäninde olay emes. Tramp pen Pompeonıñ koronavirustı osılay atauı onıñ epidemiyanıñ bastalu aymağına qatıstı aytılğan edi.
Mısalı, osıdan bir ğasır bwrın ispan twmauı 500 million adamğa jwğıp, 50 million adamnıñ ömirin alıp ketti. Ol Ispaniyada jasalğanı üşin «Ispan twmauı» dep atalğan joq. Tek Ispaniyada epidemiya birinşi wşıqqanı üşin solay atalıp ketken. Al Tramptıñ aytqanın «The world is paying a very big price for what they did» (Olardıñ, yağni qıtaylardıñ bwl jasağanına bükil älem şığındalıp jatır) degen siyaqtı «koronavirustı Qıtay qoldan jasadı» deytin nwsqauı bar taqırıptarmen taralıp ketti. Bwl jöninde AQŞ-tağı bedeldi arnalardıñ biri NBC jazdı.
Al osıdan keyin Qıtay biligi de ünsiz qalğan joq. Qıtaydıñ sırtqı ister ministri Lijian Zhao öziniñ tvitter paraqşasında Kanadada tirkelgen Global Research deytin zertteu saytındağı maqalağa siltey otırıp, 2019 jılı koronavirustı Uhanğa amerikalıq äskerler alıp keldi dep jazğan. Biraq ol zertteude de naqtı süyenetin fakti joq. Global Research zertteuine silteme wsınamız.
Endi oqiğa orın alğan orınnan hronologiyalıq derekterdi aqtarıp köreyik. Jañalıqtardı jii qarap jürgen adamdar koronavirustıñ Uhan qalasındağı teñiz önimderi bazarınan (Huanan Seafood Market) şıqqanına köbirek senedi. Rasımen, sol bazarğa barğan adamdar virustı jwqtırğandardıñ eñ alğaşqılarınıñ arasında boldı. Biraq koronavirustı jwqtırğan alğaşqı adamnıñ bwl bazarğa qatısı joq. Ol turalı ağılşınnıñ ğılımi jurnalı The Lancet naqtı data analizderine süyene otırıp jazdı. The Lancet zertteuin de qaray otırıñız.
Bwdan özge mınaday teoriya da keñinen talqılanıp jatır. Uhan qalasındağı jañağı bazardan 100 metr jerde aurudı baqılau jäne qorğanu ortalığınıñ (Chinese Center for Disease Control and Prevention) keñsesi bar. Sonday-aq, osı qalada Uhan virusologiya institutı da jwmıs isteydi. Osı eki mekemede Qıtaydıñ är tarabınan alıp kelingen jarqanattar zertteu maqsatında paydalanılıp jatqanı da aşıq derekközderde bolğan eken. Sol instituttardıñ resmi sayttarında da däl jarqanattağı koronavirustardı zertteuge arnayı maman izdep jatqandarı jaylı habarlandıru bolğan. Sodan keyin ärkim de sol institut zerthanalarındağı jarqanattardıñ biri bostandıqqa şığıp, virustı taratqan bolu mümkindigi aytılıp jür. Däl bügingi pandemiya sebebi bolğan koronavirustıñ jaña türin taratuşı jarqanattar tabiği ortada Uhanda ömir sürmeydi eken. Olar Uhannan 900 şaqırım qaşıqtıqtağı Yunnan jäne Zhejiang provinciyalarında tirşilik etedi eken. Al olardıñ Uhanğa öz betimen kelip qaluı mümkin emes ekeni belgisiz. Sondıqtan ğalımdar koronavirustıñ jarqanattan adamğa basqa bir januar arqılı jwqqan boluı mümkin degen teoriyanı alğa tartıp otır. Biraq äzirge ol qay januar ekendigi jäne onıñ qalay jwqqanı jaylı da eş däyek joq.
Sonımen qatar, aqpan ayında Guançjoudağı Oñtüstik Qıtay Tehnologiya universitetiniñ (South China University of Technology) Botao Xiao jäne Lei Xiao esimdi ğalımdarı jaña koronavirustıñ rekombinaciyası Uhandağı zerthanadan şığuı mümkin ekenin jazğan. Keyinnen avtorlar bwl maqalada naqtı derekter keltirmegenin aytıp, onı öşirip tastağan. Biraq köşirmesi internet betterinde saqtalıp qaldı.
Ädettegidey «Ayqın» men «Egemen...» (şıqqan maqala öşirilipti) kartoptı jarıptı. Çarl'z Liber isine qatıstı Egemen “COVID-19 virusın sattı degen küdikti qamauğa alındı” dep, al Ayqın “Uhan' universitetinen qarjı alğan AQŞ ğalımı qamauğa alındı” dep maqala jazğan. Çarl'z Liber osı jıldıñ basında qañtar ayında twtqınğa alınğan bolsa da, bizdiñ baskeserler endi jañalıq retinde berip otır.
Aqparat üşin: Çarl'z Liber Garvard professorı, himik. Ol köp jıldar boyı nanotehnologiya salasında eñbek etip kelgen. Özi Garvardta ğılımmen aynalısıp jürip, bir uaqıtta Qıtayda zerthana wyımdastıruğa qarjılandıru alıp otırğan. Onıñ jwmısı Qıtaydıñ Thousand Talents bağdarlaması ayasında qarjılandırılğan. Ol Qıtay ükimetiniñ grantın alıp jatqanın jasırğanı üşin twtqındalıp otır. Al Liberdiñ COVID-19 virusın jasağanı, onı Qıtay ükimetine satqanı nemese Qıtaydağı zerthanasında virustı mutaciya jasauğa kömekteskeni jaylı onıñ isinde eşnärse jazılmağan.
Biraq Egemen men Ayqın tilşileri sonday mälimetti ras ne ötirigin anıqtamay jariyalap jibergen. Olar Qazaqstandağı EÑ SENİMDİ Adırna deytin basılımğa silteme bergen. Al Adırna Almatı telearnasına siltegen. Al Almatı telearnasındağı syujet aqparattı qaydan alğanın ne onı kim rastağanın aytpaydı.
Çarl'z Liber Qıtay zerthanasınan grant alıp jatqanın aşıq türde AQŞ ükimetine de, Garvard äkimşiligine de mälimdemegen. Sebebi grant aludağı kelisim-şartta aqparattı jariya etpeu turalı punkt bolıptı. Qıtaydıñ Thousand Talends bağdarlaması bedeldi ğalımdardı elge tartu maqsatında qwrılğan. Liber grant alğanın aşıq mälimdemey, eki jaqta bir uaqıtta jwmıs istegeni üşin «akademiyalıq deñgeydegi barlauşı boldı» degen ayıp tağılıp otır. Mwnıñ koronavirusqa qatıstı boluı mümkin be, joq pa belgisiz. Sondıqtan qazaq jurnalisteriniñ Liber keysine «koronavirus» sözin tirkeui olarda faktçektiñ joq ekenin bildiredi. Reseydegi basılımdarğa da sene bermeñizder!
Bioinjiniring kez kelgen alıp derjava üşin mañızdı salağa aynalğanı sözsiz. Bwl ötken ğasırda AQŞ pen KSRO arasındağı jarıs bolğan bolsa, qazir Qıtay men AQŞ baqtalasına aynaldı. Äzirge, koronavirustıñ qoldan jasalğanın däleldeytin naqtı eşqanday derek joq. Biraq onıñ qoldan jasalmağanın da däleldaytin naqtı derek tabılmadı. Sondıqtan bwl swraqtı äzirge aşıq küyde qaldıru kerek.
Al äzirge, köbirek naqtı mälimet alu üşin USAToday basılımınıñ mına faktçek maqalasın oqıp şığıñız.