Maqsat Halıq: Memleket bwl zañdı jüzege asırmas bwrın, adamgerşilikke kepildik berse eken...

Bügin birinşi qarjı vice-ministri Berik Şolpanqwlov aldağı uaqıtta qazaqstandıqtardıñ aqşalay audarımdarı tekseriletinin mälimdedi. Qarjı ministrligi Kaspi bankiniñ ğana emes, barlıq ekinşi deñgeyli bankter arqılı audarılatın elektrondı aqşanıñ bir böligine salıq salmaqşı. Ministrliktiñ payımdauınşa, elektrondı türde jürgiziletin proceduralarğa salıq salu, tölem statusın anıqtau – Qazaqstan ekonomikasın damıtudıñ tiimdi jolı. Äytkenmen, bwl qadam azamattardıñ jeke mälimetterine qol salu, demokratiyalıq qwndılıqqa qayşı kelu me degen oy tuındaydı. Biliktiñ tıñnan türen salğan kezekti «jañalığınan» keyin, halıqtı «Türkimenstan – 2» atanbasaq degen ürey jaylağan sındı. Eldi eleñdetken osı mäselege qatıstı ekonomist, sarapşı Maqsat Halıqtıñ oyın bilgen edik.

– Bügin Qarjı ministrligi barlıq elektrondı tranzakciyağa qatıstı jappay tekseris jürgizetinin mälimdedi. Memleket bank jüyesinde retteu qızmetine jauaptı ekenin bilemiz. Biraq mwnday şara qoldanu qanşalıqtı zañdı nemese qanday negiz bar? Jalpı, bank pen twtınuşılar (sonıñ işinde jeke twlğalar) arasındağı operaciyalardı tekserip, baqılauğa qanday şart boyınşa üşinşi tarap aralasa aladı?

Qarjı ministrliginde köterilip otırğan mäselege baylanıstı öz oyımdı aytatın bolsam, qazirgi tañda negizi el ekonomikası üşin belgili bir därejede sätti jüzege asatın zañ jobası bolsa, paydalı bolatının aytqım keledi. Birinşi kezekte, bwl köleñkeli ekonomikanıñ ülesin azaytuğa septigin tigizedi. Öytkeni, el işinde köleñkeli ekonomikanıñ ülesi öte joğarı ekenin bilemiz. Resmi mälimetter boyınşa, jalpı 26 payızğa şaqqanda dep aytıladı. Tabıs qwnınıñ kölemi ötken jılı 57 trillion teñge bolsa, onıñ 26 payızı 14 trillion teñge şamasındağı qarajat. Biraq, bwl da belgili därejede osı sektordıñ artuına öz septigin tigizip otırğan jayı bar. Nätijesinde, memleket tarapınan byudjetke salıqtıñ az tüsuine äkep soğıp jatır. Tiisinşe, byudjet tapşılığınıñ orın aluına negiz bolıp otır. Sondıqtan da bwl bükil käsipkerlerge qatıstı emes, biraq ta işinde alayaq azamattar tabısın jasıratın osılay banktik şotı arqılı öte az tabıs körsetip qoyıp, kartoçkalarğa bükil tabıstarın audarıp otırğan käsipkerler bar. Osılayşa, salıqtan jaltarıp otıradı. Olardıñ barlığı äşkere boladı, memleket belgili därejede qazınağa qarajattı qaytaradı. Al ol tiisinşe äleumettik mäselelerdi şeşuge qosımşa qarajat tabıluına septigin tigizedi.

– Salıq töleuden jaltaratın käsipkerlerdi anıqtau arqılı azamattardıñ aqşa audarımdarın tekseru degen sıltau emes pe? Keybir sarapşılar «osı arqılı bilik azamattardıñ kommerciyalıq äleueti men kiris közderin anıqtap, «avtoritarlı» jüyede kez kelgen maqsatta qoldanıluı mümkin» dep qauiptenetinin aytadı.

Şınında da, zañdıq aspekti bar siyaqtı. Endi onıñ naqtı zañdı nemese zañsız ekenin zañgerler qarastıra jatar. Biraq bwğan deyin de ükimet tarapınan osınday jospar aytılğan: 2020 jıldan bastap bükil halıqtıñ tabısı därejesin tekseretin bolamız dep. Tabıstılıqtı tekserudegi negizgi maqsat, birinşi kezekte, kapitaldıñ şetelge ağıluı, tirkelgen offşorlıq zonalarğa qaray keybir azamattardıñ aqşanı audaruına baylanıstı qoldanılıp otırğan şara dep aytuğa boladı. Ärine, bwl jerde endi jalpı halıqqa eşqanday ziyanı tie qoymas dep oylaymın jäne sonday bolsa eken degen ümittemin. Mwndağı negizgi maqsat – kapitaldı elden alıp ketuge, şetelge audaruğa müddeli bop otırğan alayaq azamattardıñ ayağına twsau salu.

– Negizi Birıñğay jinaqtauşı zeynetaqı qorı men özge de tiisti qorlarğa audarılatın qarjılıq operaciyalarmen de twraqtı tabıstıñ bazasın qwruğa boladı ğoy, tipti ol bar mehanizm boluı kerek. Mwnıñ soñı, frilanserlerdiñ tizimin tüzip, artınan olardı salıq töleuge mindetteytin zañ jobasına alıp kelmey me? Tağı bir qauip, janama tabıstı esepteu kimge kerek?

Onı halıqtıñ, jwmısşılardıñ zeynetaqı qorındağı audarımdarı arqılı anıqtauğa boladı. Eñbek küşi retinde qarastırılatındar qatarında negizinen jwmıs isteytin azamattar, qızmetkerler, memlekettik qızmetkerler bar. Olardıñ aqısın sol arqılı anıqtay saluğa boladı. Biraq bizde ekinşi mäsele bar – käsipkerlerdiñ mäselesi. Käsipkerler jeke käsipker retinde tirkelgennen keyin bank şotında naqtı tabıstarın körsetpeydi. Tabıstarın osı kartoçkağa audaru arqılı alıp otırğan jayı bar. Sondıqtan da bwl jerde memleket arnayı zañ qabıldap, sol kartalı tölemderdegi operaciyalardıñ qanşalıqtı zañdı audarıp otırğanın anıqtaudı közdep otırğan sıñaylı.

Käsipkerler arasınan nağız alayaqtar anıqtalıp jatsa, qwba-qwp bolar edi. Biraq, mwndağı ekinşi mäsele – köbinese salıqtıq organdar, memlekettik qızmetkerler zañdıq qwqıtarın asıra paydalanatın jağdaylar bar. YAğni jay ğana baqılau, qadağalau procesi emes, kerisinşe, ekonomikağa tikeley aralasıp, käsipkerlerge qısım jasap jiberetin kezderi bar. Olardıñ özderi sıbaylas jemqorlıqqa alıp kep, «sen osınşama aqşa bermeseñ, ştraf salamın» deui de mümkin. Sondıqtan da memleket mwnday zañdı jüzege asırmastan bwrın, birinşi kezekte osı procespen aynalısatın azamattardıñ adamgerlişik pen taza jwmıs isteytindigine kepildik berse eken degen oydı aytqım keledi. Sol kezde ğana bwl process tiimdi jüzege asatın boladı.

– Bastamaşıl vedomstvo ökilderi barlıq tölemder boyınşa saralau jwmıstarı jürgiziletinin, alda ärbir tölem maqsat-bağdarı yağni statusı belgilenip otıratının ayttı. Bwl demokratiyalıq qwndılıqtarğa qayşı emes pe?

Älemdik därejede alıp qaraytın bolsaq, olarğa ärtürli täjiribelerdiñ engeni sonşalıqtı, halıqta mınaday wğım bar: «meniñ dauısım – meniñ salığım». Nege deseñiz, olar frilanser bolıp, eşqayda tirkelmey, tabısın jasırıp aqşa tauıp jatsa, birinşi kezekte tınıştığı bwzıladı. Öytkeni, bwl azamattar memlekettik byudjetke tikeley zaqım keltirip jatır degen oydı wstanadı. Al bizdiñ sanada äli de bolsa onday pikir qalıptaspağan. Bizde, kerisinşe.

– Ekonomist sarapşı retinde mwnday memlekettik deñgeydegi jalpıhalıqtıq finansçekiñ täjiribesi qanday elderde qabıldanğanın ayta alasız ba? Sätti täjiribe deuge kele me?

Däl qazir qolımda aqparat bolmay twr. Biraq, jalpı älem täjiribesinde berilgen qarajattıñ tiimdiligine, sol qarajattıñ oñdı-soldı jwmsalmauına  arnalğan qatañ täjiribeler bar. Osı twrğıdan alğanda, memlekettiñ mwnday qadamğa baruı zañdı türde orındaladı. Erteñ jeke twlğanıñ jeke şotına memleket tarapınan aralastı degen arız-şağımdar tumasın degen maqsatta Parlamentte, Senatta osı mäsele zañdı jüzege asırılıp otır dep bilemin. Sondıqtan da ekonomist retinde eldegi ekonomikanıñ, aqşa aynalımı tazalığın qamtamasız etu üşin memleket tarapınan osınday taza qadağalau jüyesi bolğanın qwptaymın.

– Biliktiñ jappay tekseris jobasın qolğa aluınıñ astarında ne boluı mümkin? El işinde keñ tarağan Kaspi qosımşasınan keyin wşı şıqqan bwl mäseleni qalay qabıldauğa boladı?

Eger de bwl zañ jobası tek qana orta klassqa, biznes jürgizuge qaray bağıttalğan, solardıñ arasınan alayaqtardı anıqtauğa arnalğan bolsa, onday zañnıñ mülde qajeti joq dep aytqım keledi. Şağın jäne orta bizneske kelesi jıldan bastap memlekettik qadağalaudı azaytamız degen prezidenttiñ tapsırması bar ğoy. Bwl zañ qabıldanğannan keyin qadağalauşı, baqılauşı taraptar naqtı alayaqtardan aqşanıñ «ağıluın» anıqtaytın zañ jobası bolsa eken degen oy bar. Birinşi kezekte sol aqşalı azamattardıñ elden qarjını alıp ketuine tosqauıl bolatınday, oğan jol bermeytindey zañ boluı kerek.

– Vedomstvo ökili ärbir operaciyanıñ statusı, aqşanıñ qayda jäne qanday maqsatta audarılıp jatqanı da anıqtaladı dedi. Bwl qanşalıqtı mümkin? Bzdiñ tarap älemdik bank täjiribelerin şolıp şıqtıq, biraq mwnday al'ternativanı taba almadıq...

Şındap kelgende, belgili bir därejede audarımdar boladı. Mäselen, siz dosıñızğa kömektesu üşin aqşa audarasız. Al ol käsipker üşin tabıs retinde eseptelip ketui mümkin. Sol sebepti bwl mäselede äkki türde, professionaldı türde kelgen dwrıs. Erteñ osı mäsele töñireginde äldebir şular orın aluı mümkin. Osı rette jaqsı aqparattıq jüye, İT mamandarı birlesken jwmıs jasalınsa, aqşanıñ ne üşin, qanday maqsatta audarılıp otırğanın jüyeli oylap tabuğa bolatın siyaqtı.

– Pikiriñizge raqmet!

"The Qazaq Times"