Şennon Uoker: Adamdardı ğarışqa wşırıp köru kerek, äsirese sayasatkerlerdi

Biıl jerdi pana twtqan jwmır bastı pendeniñ şetsiz-şeksiz, keñ baytaq ğarışta jat topıraqqa tabanı tigenine jartı ğasır. Amerikalıq  Nil Armstroñ alğaş 1969 jılı 20 şilde Ayğa adamzattıñ izin saldı.

H'yustonnan şıqqan astrofizik, tarihtağı 515-şi ğarışker, ğarışkerdiñ jarı (avstraliyalıq Endri Tomas) amerikalıq Şennon Uoker Almatıda ötken «Ğarış aptalığında» qonaq boldı. Ol 14 jıl boyı 5 ret irikteuge qatısıp, 2004 jılı 6 mamırda NASA-ğa qabıldanğan. Dayındığın pısıqtauğa arnalğan altı jıldan soñ 2010 jıl 15 mausım Bayqoñır ğarış aylağınan «Soyuz TMA-19»-ben ğarışqa wşqan bolatın.

163 kün 7 sağat 11 minutın ğarışta ötkeru ekiniñ birine bwyıra bermeytin jauaptı äri ekzotikalıq qızmet. Onda erekşe biofizikalıq 130 şaqtı zertteu-zerdeleu ekperimentaldı jobalarmen aynalıstı. Bizge Şennonmen emen-jarqın şer tarqatıp, sır aqtara swhbattasudıñ säti tüsti.

Onıñ ğarşı-ğausar aydınınan jwldızdı sır aulap jürgenine 32 jıldan astı. Astronavt AQŞ pen Qazaqstandağı ğarışker fenomeni, ğarışker boludıñ formulasız jolı, adamzatqa aytqısı kelgen ündeui, erli-zayıptı ğarışkerler araqatınası tağı da basqa taqırıptarda öz oyın bölisti. 55 jastağı Şennon jaqın arada ğarışqa qayta wşuı mümkin be?..

– 2004 jıldan beri NASA ğarışkeri retinde tanılğan Şennon Uoker bwl jolğa qalay keldi? Bala kezinde ğarışker boludı armandamağan adam kemde-kem. Ömiriñizdiñ mazmwnına aynalğan balğın şaqtağı arman-qiyal qalay şınğa şıqtı?

– Bäri tört jasımnan bastaldı. Teledidardan 1969 jıldıñ jazında ayğa alğaş qonğan adamzattıñ erligine bağıştalğan derekti fil'mdi körgen sätten bastap ğarışker boludı armandadım. Şınımen de, sol kezimde ğarışker bolamın dep şeştim. Armanıma jol aşu üşin eñ birinşi jaqsı bilim alu kerek boldı. Ata-anam jaqsı oquımdı talap etetin. Ayğa alğaş ayağı tigen adamnıñ beynesi – meniñ ömirlik mwratımdı ayqındadı, armandarıma bastau boldı. Bwlttan bwltqa sekirip, kökten jauğan altın şwğağa şomsam deytinmin.

– Balausa şaqtıñ tazalığı ğoy...

– Odan keyin universitet qabırğasında oqıdım. Şının aytsam, sol kezde biraz äbigerge tüstim, astronavt boluğa ne kerek ekenin naqtı bilmedim, biraq armanıma senimimdi joğaltqam joq. Diplomımdı qolıma ala salıp, birden H'yustondağı Djonson ğarıştı zertteu ortalığına jwmısqa ornalastım. Solay jolım boldı. Üş jılğa juıq jwmıs istegennen keyin, arı qaray bilimimdi jetildiru qajettigin tüsinip, magistratura men doktoranturada oqıdım. Oqudı tämamdağan soñ  aldımda eki tañdau boldı: ğılımmen şwğıldanu nemese bwrınğı qızmetime oralıp ğarışker bolu üşin ayanbay ter tögu,  dayındalu. Tañdauım ekinşisine tüsti.

– Ğarış qwsın qızıqtıratın ğalamnıñ qızılı mol bolar?!

– Bwl jol oñay bolğan joq. Armanıma qol jetkizu üşin wzaq uaqıt özimmen küresuge tura keldi. On tört jıl boyı bes ret tapsırıp, soñğısında kandidattığım maqwldandı. Qazir jastarmen kezdeskende men jaqsı bilim aluların jäne tözimdi boluın qadap aytamın.

–  Jwldızdar biigindegi jartı jıldıq saparda astronavtar men tirşilik ieleriniñ ğarışta barınşa sau ömir sürui sınalğan körinedi. Siz sonda qatañ grafikpen dieta wstağanıñızdı bilemiz. Demek siz ğılımi zertteu nısanı retinde funkciya atqarğanıñız ğoy, solay ma?

– Iä. Ğılımi eksperimentterdiñ nätijeleri wzaq jıldardı qajet etedi äri onıñ qorıtındıları arnayı ğılımi jurnaldarda jariyalanadı.  

– Qanday missiyamen bardıñız?

– Meniñ jeke missiyam dep aytuğa kelmes. Sebebi biz jerdegi zertteuşi ğalımdardıñ közi äm qolı bolıp qızmet etemiz.

– Audı jayıñqırap keñinen salsaq. Ğarıştı igerudiñ bügingi ğılımdağı maqsatı qanday?

– Ğarıştı igerudiñ bügingi ğılımdağı maqsatı – tiri ağzanıñ kosomos keñistiginde eş ziyan şekpey  wzağıraq boluın wyımdastıru. Ekinşisi, ömirimizdiñ ajıramas mañızdı böligi aua, as-su özge de bazalıq qajettilikterdi ğarışta injenerlik jüyemen qamtamasız etu joldarı. Bwğan qosa, biz ğarış salasında barlıq ğılım salası boyınşa irgeli zertteulermen aynalısamız.

– HHİ ğasırdıñ Teslası Ilon Masktiñ adam balasın Marsqa köşiru jobası jäne Jer jwrtşılığın tegin internetpen qamtamasız etu oyı siz üşin qanşalıqtı iske asatın racionaldı  maqsat?

– Ilon Mask öte mañızdı maqsattarğa köz tikken jasampaz jan. Biraq 2025 jılı Marsqa qonamız degen nieti öte batıl qadam siyaqtı, öz basım onı jasau mümkin emes dep oylaymın. Degenmen Ilon Masktiñ qolınan kelse tamaşa bolar edi. Meniñşe, bwl ğajap äri öte mañızdı ideya. Sebebi jer betinde äli de internet jelisi joq aymaqtar bar. HHİ ğasır adamınıñ ömiri internetke auaday zäru.

Tegin internetpen qamtamasız etuge keletin bolsaq, Mask qazirdiñ özinde ğarışqa şağın serikterdiñ birinşi legin wşırıp ülgerdi.

– Kolonizaciyalau demekşi, tamız ayında Donal'd Tramptıñ  Space Force turalı mälimdemesine baylanıstı. Eñ köp talqılanıp jürgen mäsele, AQŞ bolaşaqta qorğanıs salasında äskeri bazaların Jerdiñ jalqı nökeri Ayğa aparıp jaña deñgeyde saluı mümkin be?

– Ötken ğasırdıñ ortasında öz qızmetin bastağan NASA äu bastan-aq äskeri emes, azamattıq wyım retinde qwrılğan. Erekşe ekpin qoyıp aytatın dünie AQŞ ayğa barıp äskeri baza salu josparı bar dep oylamaymın. Qorğanıs ministrliginiñ jobası Space Force jaylı swraqqa men jauap bere almaymın. Jer örisindegi serkiterdi qorğau maqsatımen ğana boluı mümkin.

– Al künderdiñ bir küni ğarış mineraldı resurstardıñ közi boladı degen közqarasqa qalay qaraysız?

– Ğarışta qazba baylıqtarın tabu jäne öndiru äbden mümkin dünie. Mısalığa asteroidtardan qwrılıs materialdarı men su izi bar aspan denelerinen zımırandarğa arnalğan janğış materialdar öndiruge boladı.

– Soñğı kezderi jii söz bolıp jürgen Qara qwrdım degen ne närse?

– Qara qwrdım degenimiz ülken jüldızdar söngen kezde bolatın fizikalıq qwbılıs. Ğarıştağı auqımdı jwldızdardıñ öletin aymağı. Onıñ ornında öte joğarı gravitaciyalıq küş qalğandıqtan, aynalasındağı ob'ektilerdi tartıp jwtıp jiberedi. Baqıtımızğa oray, biz ömir süretin ğalam öte keñ, Jerge jaqın mañda eşqanday qara qwrdım joq, adamzatqa alañdaytın qauip joq.

– Ğalımdar Marstıñ bolaşağı jaylı qanday oyda: zerthana ma, älde adamzatqa jaña qonıs  bola ala ma?

– Däl osı swraqtı üş ğalımğa qoysañız, üş türli jauap alasız. NASA-nıñ Marsqa qatıstı tüpki maqsatı – twrğılıqtı twru mümkindigi, yağni Jerden özge baspana tabu.

–  Jalpı bwl mümkin be, öziñiz senesiz be?

– Iä,  bwğan senemin. Bügin bola qoymas, köp uaqıt alatın maqsat. Bolaşaqta adamzat Marstı  meken etetinine senemin.

– Tüsinikti. Endi äñgime auanı jahandıq masştabtan sizdiñ mikroälemñizge qaray oyıssa. Bir swhbatıñızda «Ğarışker bolu jwmısqa qarağanda, ömir süru stil'-saltına köbirek keliñkireydi» degen ekensiz. Mezgil men meken talğamaytın qızmetti otbasıñız ben joldasıñız qalay qabıldaydı?

– Joldasımnıñ ekilinetin jöni joq. Ol özi de 4 ret  wşqan. Amerikalıq şattlmen tört ayday ğarış kemesinde, altı sağattan köp uaqıt aşıq ğarış keñistiginde bolğan. Sondıqtan ol mağan qoldau bildiredi, bwl bizdiñ ortaq tilegimiz. Endri äsili Avstraliyanıñ tuması, keyinnen AQŞ azamattığın aldı. Tört toqsan üy körmegen kezderim de boldı. Biz bir-birimizben tüsinisip, qabılday bildik. Sodan bolar  jol ortasınan bası artıq sözge kelmeytinimiz. Tehnikalıq qwrılğılardıñ kömegimen baylanıstı üzbeuge tırısamız. Qaşıqtıqtağı ğaşıqtıq... Biraq öz üyiñde, jaqın janıñnıñ qasında bolğanğa ne jetsin... Qaytqanda qazan köterip, üy işin sür iisine bölep, joldasım men balalarımnıñ janında bwğağım bilinip, demalıp qalamın.

– Sakral'di saual... Ğarıştağı saparıñızda qandayda bir tılsım küşke kuä boldıñız ba? Täñirmen baylanıstı nemese jat planetalıqtar degendey...

– Bögde ğalamşarlıqtar... jo-joq, olardı müldem keziktirip körmedim.  Ğarışta tılsım qwbılıstardı bayqağam joq. Biraq olardı bizdiñ galaktikada joq dep te kesip aytuğa bolmaytın şığar. Dey twrğanımen olar bizdiñ jerge kelip körmegenin naqtı ayta alamın.

– Ğarıştan Jerge qarağanda ne oyladıñız? Sol kezde jer betine nemese adamzatqa qanday ündeu-ösiet joldağıñız keldi? 

– Jerge ğarıştan qarağanda adamdardıñ qanşalıqtı bir-birine jaqın ekenin tüsinu öte oñay. Jer alaqanday ğana, bärimiz näzik baylanıs iirimindemiz.  Basqarğış pul'ttiñ batareyasınday qısqa ömirimizdi nelikten janjal men soğısqa arnaymız degen oy keledi köziñniñ qaraşığına kökşar sıyıp twrğanda.

Meniñ oyımşa, mümkindiginşe köp adamdardı ğarışqa jiberip köru kerek, äsirese sayasatkerlerdi. Bir aspannıñ astında, ortaq jerdiñ üstinde adamdar nege jaulasadı? Beybitşilik – adamzattıñ eñ bastı qwndılığı emes pe?!

– Öziñizdi jwldız retinde sezinetin kezderiñiz bola ma?

– Bügingidey kezdesulerde bolmasa... (ezu tarta külip jiberdi – avt.)

– Selfi jasadıñız ba?

– Ol kezde selfi trendte emes edi. Biraq özimdi kamerağa tüsirudi wmıtqam joq.

– Aytpaqşı, ädette ğarışkerler Jerge oralğan soñ nemen aynalısadı?

– Ğarıştan oralğan soñ qızmetimizdi ğılımi keñsede jalğastıramız. Qaysıbiri jeke menşik SpaceX kommerciyalıq jobalarda, keybiri Basqaru ortalığında, basqa da salalarda jwmıs istey aladı. Men Halıqaralıq ğarış stanciyasında astronavtardı dayındau böliminde jaña ğarışkerlerdi jattıqtıruğa jauaptımın.

– Amerikalıq avtronavtıñ zeynet jası men jalaqısı turalı söz etseñiz?

– Özge amerikalıqtar siyaqtı 65 jasta zeynetke şığadı. Al jalaqısı internette aşıq derekközderinde körsetilgen. Akademiyalıq bilim därejesi men käsibi täjiribesine qaray ayına on mıñ AQŞ dolları töñireginde eñbekaqı aladı. Tosınnan däuletimiz asıp, tasıp bara jatsaq, memlekettik kiris organdarına esep beruge tura keledi.

– 2011 jıldıñ qırküyek ayında NEEMO 15 zertteu jobası boyınşa birneşe kün su astında komandañızben boldıñız. Jwrt sizdi älemdegi 35-şi astronavt äri akvanavt retinde tanıdı. 2014-2015 jıldarı Antarktida ekspediciyasında boldıñız. Suastı, ğarış, äue, qwrlıq, mwzdıqtar... bärimen jürip öttiñiz... Jalpı, osılardıñ janıñızğa jaqını qaysı?   Qaysısında öziñizdi jaqsı sezinesiz?

– Su astındağı ekspediciya zattıq küyi basqa bolğanımen, ğarıştağı sezimge wqsas. Su astında bir wnağan dünie – ülken terezeden balıqtıñ aluan türin tamaşalauğa mümkindik boldı. Mwzdıqtardağı missiyam esten ketpes tamaşa äser sıyladı. Altı aptağa sozılğan erekşe ekspediciya Antarktidanıñ jazında ötse de, öte suıq boldı.

– Ğarışkerge degen AQŞ-tıq bilik pen qoğamnıñ közqarası qanday? Bizde memleket tarapınan arnayı nagradalar tabıstaladı, ayrıqşa tanımaldılıqqa ie boladı. Osı jayında keñirek aytıp berseñiz.

– Swrağıñız öte orındı. 60-jıldarı ğarıştı zertteu jobasın jañadan bastağan kezde bizde de ğarışkerler batırlar retinde wlıqtalıp, qaytıp kelgende kölemdi şeruler bolatın. Qazir onday joq. Ärine, Qazaqstanğa qarağanda  bizde ğarışkerler köp. Sondıqtan köpşilik olardıñ attarın bile bermeydi. Dese de mamandıq äri käsip retinde astronavtar öte sıylı. Meni köşede jwrttıñ bäri tani qoymas, biraq bilgen boyda qızığuşılığı oyanıp, swhbattasuğa tırısadı. Mwnıñ bir jaqsı jağı –  qazaqstandıq ğarışkerlerge qarağanda biz tınış ömir süre alamız.

– Ğarışkerler sayasi oyındarğa, partiya qatarlarına tartıla ma?

– AQŞ-ta ğarışkerler ükimet qızmetkeri esebinde. Zañ boyınşa bizge kez kelgen partiyağa müşe boluğa, sayasi nauqandarğa qatısuğa, politika oyındarında müddelilik tanıtuğa tıyım salınadı. Alayda zeynetke şığıp, qwrmetti demalıs alğan kezden bastap astronavtar jeke twlğa retinde ne istese de öz erki. Mäselen, bwrınğı ğarışkerlerdiñ biri qazir Kongresske saylanğalı jatır.

– «Halıq qaharmanı» siyaqtı joğarı nagradalarmen marapattala ma?

– Joq, ökinişke oray, bizge onday eşteñe berilmeydi.

– Sizdi Qazaqstannıñ kosmostıq äleueti, tarihı tereñ Bayqoñır ğarış aylağı bola twra ğarışkerleriniñ azdığı tañğaldırğan joq pa?

– Bwğan deyin qazaqstandıq üş äriptesim wşqanın bilemin. Ğarışkerdiñ az boluı tañğaldıratın närse emes. Ğarışkerdiñ sanı elge baylanıstı degenge kelispeymin. Mäselen, Amerikanıñ ğarıştıq jüregi H'yustonda tuıp, wşqan twñğış ğarışker menmin.

– Ğarışker bolu üşin qajetti talaptar?

– Bwl şarttar är elde ärtürli. AQŞ-ta ğarışkerlikke ümitker kandidattarğa PhD akademiyalıq därejesi mindetti. Sonday-aq öz bilimi boyınşa belgili eñbek ötili, biliktiligi  men 30 jasqa tolğan boluı şart. Ädette, är eki jılda bir ret bolaşaq ğarışkerler üşin 20 orındıq vakansiya jariyalanıp, olar iriktelgen 4000 pretendenttiñ işinen arnayı nwsqaulıq kriteriylerine säykes tañdap alınadı.

– 2017 jıldıñ naurızında NASA Uoker «Ekspediciya 53/54» jobasınıñ pilot-bortinjeneri Djozef Akabağa rezerv retinde Halıqaralıq ğarış stanciyasında dayındıqtan ötetinin mälimdegen edi. Qayta wşu josparda bar ma? Eger mümkindik tuğan jağdayda basqa astronavtqa sıylar ma ediñiz?

– Ärine, joq. Onday mümkindigimdi qalay böliseyin..? Ekinşi sapar... iä, jaqın arada ğarışqa tağı attanamın degen ülken ümitim bar. Negizi öziñiz aytqanday ğarışkerler rezervtik poziciyada kelisimge qol qoyğanda köp jağdayda wşıp jatadı. Eki ay bwrın ğana Djozef Abaka wşu turalı kelisimşartqa qol qoydı. Ekeuimiz de birdey dayındıq kezeñinen öttik. Bwyırtsa, aldağı eki jıldıñ işinde qayta wşamın degen senimdemin. Bir ğana anıq emes jayt, reseylik Soyuzben be, älde amerikalıq jaña şattlmen wşamın ba? Äzirge osı  belgisiz bolıp twr.

– Ağıñızdan jarılıp, aşıq pikir bildirgeniñiz üşin alğısımdı bildiremin. Ğalamnıñ altın besigi – adamzattıñ jüregindegi izgilik şırağı öşpesin! Ğarşını şarlap, ğılımdı alqalap jürgen astronavtarğa amandıq pen bayandı baq tileymiz!

"The Qazaq Times"