Toqaev äl-Farabidiñ 1150 jıldıq mereytoyına dayındıqtı bastauğa jarlıq şığardı

«Äl-Farabi Aristotel'diñ «Fizikasın» – qırıq ret, «Ritorikasın» – eki jüz, «Jan turalı» attı kitabın – jüz ret oqığan eken. Netken tañğalarlıq eñbek!»

GEGEL',
nemistiñ wlı filosofı

«Bükil mwsılman şığısınıñ asa wlı oyşılı Äl-Farabi özinen bwrınğılar tek şet pwşpaqtap aynalasqan köp mäseleler boyınşa asa zor jwmıs tındırdı. Bwl kemeñger adam grek filosofiyasınıñ eñ tereñ qırlarına deyin boylap, bayıbına jetti. Sondıqtan da Şığısta filosofiyanı ğılımi zertteudi şın mäninde bastauşı kim degende, basqa eşkim de emes, tek sonıñ esimi ataluı kerek».

A. MYULLER,
nemistiñ Şığıs zertteuşisi

«....Sol belgisiz bolıp kelgen oyşıl-Şığıs filosofiyasınıñ atası Äl-Farabi edi».

I.MADKUR,
arab filosofı

«Sän-saltanat qauımınan aulaqta jäne olardıñ közine tüspey mwsılmandardıñ asa wlı oyşıldarınıñ biri ÄlFarabi ömir sürdi. Onıñ medicina men muzıka jaylı eñbekteri ğibrat alarlıq asqan ülgiler qatarına qosıladı.Al, arab filosofiyasında siñirgen zor eñbegi onıñ zañğar esimin mäñgilik etti».

H.A. GIBB,
ağılşın arabisi

«Äl-Farabi köptegen sındarlı şığarmalar tuğızdı. Farabi mwrası wşañ teñiz jäne san aluan. Ol sol twstağı bükil bilim salaların, etikanı, sayasattı, psihologiyanı, jaratılıstanudı, muzıkanı oqıp zerttedi!...

Äl-Farabi tamaşa matimatik bolıp, sol twsatğı teoriyalıq medicinanıñ bükil qırların jetik meñgerdi. Ol muzıka teoriyası jöninen köp eñbekter jazdı. Kompozitor retinde keñinen mäşhür boldı, jaña muzıkalıq aspap şığardı».

E.E. BERTEL'S,
körnekti Şığıs zertteuşisi

«Äl-Farabi tek Aristotel'diñ ülken bilgiri ğana bolğan joq, ol orta ğasırlıq oy pikirge asa jaqın, äri asa qajetti is- aristotelizimdi neoplatonizmmen baylanıstırudı jüzege asırdı».

N.I. KONRAD,
körnekti Şığıs zertteuşisi

«Ortağasırlıq ğılım taarihında öziniñ auqımdı ğılımi jwmıstarı, tereñ äri jan-jaqtı enciklopediyalıq bilimi jöninen Äl-Farabimen teñdese alatın ğalımdı tabu qiın»

P.N. FEDOSEEV,
ataqtı orıs ğalımı

«Äl-Farabidiñ özinen keyingi mädeniettiñ damuına, äsirese Şığıs Ortalıq Aziya, Qazaqstan, Kavkaz halıqtarınıñ mädenietterine äseri jan-jaqtı äri wzaq bolğan edi».

B.Ğ. ĞAFUROV,
körnekti Şığıs zertteuşisi

ÄL-FARABI AYTQAN EKEN...

Belgili ğalım, etnograf A. Seydimbek qwrastırğan tarihi twlğa, asqan oqımıstı äl-Farabi babamızdıñ tapqır sözderin nazarlarıñızğa wsınamız.

Bir küni älde kim Äbu Nasr äl-Farabige tamaşa bolıp tolısa pisken almanı körsetip, saual qoyıptı: «Osı almanıñ bitim-bolmısındağı jaqsı qasiet ne? Tüsi me, şırını ma, dämi me, älde bitimi me?» Sonda äl-Farabi: «Bärinen de onıñ wrığı tamaşa. Öytkeni, osı almanıñ özi sol wrıqtan ösip şıqqan jäne odan bükil baq payda boldı ğoy!» – dep jauap bergen eken.

* * *

Tarihşı Mwhammed Husayni eñbeginde Farabi ömirine qatıstı mınaday bir qızıq jaydı bayandaydı. Äl-Farabi birde Damaskidegi (Siriya) şığıs bazarın aralap kele jatıp, terlep-tepşip etik tazalap otırğan balağa közi tüsedi.

– Balaqan, osınşa qinalıp, mañday teriñdi tökkende künine qanşa dirham (aqşa) tabasıñ? – deydi Farabi. Sonda bala:

– Eki-aq dirham, – deydi mwñayıp. Wlı ğalım balanı ayap ketedi de, özine kün sayın Sayf ad-Daula jiberip twratın tört dirhamdı beredi. Keyinirek sol bala Farabidiñ eñ jaqsı şäkirtteriniñ biri bolğan eken.

* * *

Äl-Farabi Bağdatqa kelgende oğan Halifa Mwqtadid ibn-Muaffak äl-Billah (892-902) bılay dep swraq qoyadı:

– Osı seni oqudıñ tübine jetipti dep estidim, sonda sen köp bilesiñ be, älde Aristotel' köp bile me? Sonda äl-Farabi:

− Eger men onıñ zamanında ömir sürgen bolsam, şübäsiz onıñ üzdik şäkirtteriniñ biri bolğan bolar edim, – dep jauap bergen eken.

* * *

Ğılımnıñ mäni turalı äñgime örbigen bir otırısta äl-Farabige «Danışpan kim?» degen swraq qoyılıptı. Sonda äl-Farabi:

– «Danışpan kim?» degen swraqqa men aldındağı ömirin wmıtpağan kisi dep jauap berer edim. Meniñ aldım – twñğiıq. Bügin halifanıñ qadirmendi qonağı retinde tördemin. Eger sınıqtan sıltau şıqsa, erteñ kördemin ğoy. Ğılım men sopılıq birine biri qarama-qarsı närse. Ğılım – şındıq, sopılıq – swmdıq. Bwl – aqiqat, – degen eken. Bwl kez Bağdat halifası Mwttaqidan äl-Farabidiñ zäbir körip, quğınğa tüsip, bas sauğalap jürgen kezi bolsa kerek.

* * *

Jolı tüsip, tuğan jeri Otırarğa qayta oralğan bir şaqta äl-Farabi töñiregine el balaların jinap, olardı oqıtudı niet etedi. Keşikpey-aq, ğwlama jerlesiniñ aldın köruge jinalğan şäkirtterdiñ sanı köbeye tüsedi. Sonday künderdiñ birinde bir jas bala sabaqqa kelgende, onıñ atın swrasa, aytpaydı. Jas şäkirt eki qolın kökiregine basıp, tağzım etip twrıp bılay deydi:

– O, qadirli wstazım, öz esimimdi özim atay almauıma men jazıqtı emespin. Ata-anam bile twra mağan siz siyaqtı wlı adamnıñ atın qoyıptı. Osı atım üşin talay ret opıq jedim. Bireuler – qanday jaqsı esim, Ekinşi wstazğa wqsasañ igi dese, endi bireuler – qoraşıl töbetti börbasar atasa da tazı bolmas dep, mazaq etedi.

–  Jaqsı, balam, esimiñ Äbu-Nasr eken, odan äri qalay edi? – dep swraydı Farabi.

– Osığan Ismail Hammedwlı degendi qossañız boladı.

– Dwrıs, – deydi Farabi, – Äbu Nasr Ismail bin Hammed. Bir Äbu-Nasr oqıttı, ekinşi Äbu-Nasr oqıdı, onda twrğan ne bar. Bir Jauhariden (Ğabbas bin Said äl-Jauhari Otırardan Bağdatqa barğan matematik, astronom, Bäyt el-Hikmette professor bolğan) oqıdım, ekinşi jauharidi oqıttım dep, men de aytıp jüreyin. Ömiriñ wzaq bolğay! Balam, Ğabbas Jauharimen qanday jaqındığıñ bar?

– Ol kisi babammen – tuajat eken, äkemmen  – jürejat, menimen – tumayjat boladı. Bizdiñ arğı babalarımız – atalas, tipten, qwlajat – bir auıl ekenbiz. Jazğı jaylauımız bir, taypamız – qañlı. Nege ekenin bilmeymin, köbinese qıpşaq deytinin estip jürmin, − depti şäkirt bala. Äl-Farabiden oqığan osı bala keyin körnekti ğalım boladı. Bağdatta wstazdıq etip, «Sıhaq fi-l-lwğat» degen kitap jazadı. Osı eñbegi arab tiliniñ köptegen keyingi sözdikterine negiz boladı. Äbu-Nasr Ismail bin Hammed äl-Jahari (937-1003 jıldar şaması) öz zamanınıñ belgili qayratkeri de bolğan.

* * *

Bağdat halifası Harun äl-Raşid aqındıq öner sayısı men oqımıstılardıñ oy örelestiruin meylinşe jaqsı körgen adam eken. Köptegen el basqaruşılar wlı halifağa eliktep ötken. Birde äl-Raşid sarayında ädettegidey oy men önersüyer qauımnıñ bas qosuı bolıp jatadı. Bwl qosu räsimin eñ qwrmetti orınğa jayğasqan swltan Seyf äl-Däulet basqarıp otırsa kerek. Bir kezde habarşı ayağınıñ wşımen basıp jaqındap keledi de, sarayğa Mwhammed äl-Farabidiñ kelip twrğanın habarlaydı.

– Esimi tanıs qoy, danışpandı kirgiziñder! – dep ämir beredi swltan. Äbu-Nasr äl-Farabi zalğa täjim etpesten kirgende jinalğan jwrt dağdarıp qaladı.

– Kelip otıruıñızdı ötinemin, – deydi swltan. – O, wlı ämirşi, qay jerge otırayın? – deydi äl-Farabi.

– Mwnda ärkim özine layıq orınğa otıradı, – dep til qatadı swltan. Mwhammed äl-Farabi swltanğa jaqındap kelip, onıñ ärirek ığısuın ötinipti. Ämirşiniñ saqşıları tiksinip qaladı. Swltan qonağına ornın bosatıp beredi de, qızmetşilerin tınıştandırıp, saraydıñ qwpiya tilinde bılay deydi:

– Eger bwl şınımen-aq wlı ğwlama bolsa, keşirim jasayıq. Olay bolmay şıqsa jazasın tartadı. Sabır saqtañdar! Sonda Mwhammed äl-Farabi jımiıp küledi de:

– Aytqanıñız jön, ämirşim, sabırlılıq ärqaşan da danışpandar men qwdirettilerdiñ ülesine tigen, – dep, jañağı qwpiya tilde jauap qatadı.

– Siz bwl qwpiya saray tilin qaydan bilesiz? – dep tañırqaydı swltan.

– Men jeti til bilemin, – deydi Mwhammed äl-Farabi.

– O, sözdiñ qadirin biletin wstazım, onda söz bası sizde bolsın, qwlağımız sizde! – degen eken swltan Seyf äl-Däulet.

* * *

Tuğan jerden şalğayğa jürip,  bar ömirin ğılım-bilimge sarp etken äl-Farabi  qartayğan şağında öz eliniñ keruen-kire tartıp jürgen adamdarın kezdestirip qattı tolqidı. El-jwrttıñ hal-jağdayın täptiştep swrap, köñil ornıqtırğan soñ, qoştasarda öziniñ jan serigi – «qıpşaq» dep atalatın dombırasınıñ betine: «Aynalayın atam qıpşaq, Tuğan jerim sağındım. Öz atıña, ürmetiñe Qayda jürsem tabındım!» – dep jazıp, tuğan jeri men eline sälemdeme belgi retinde berip jibergen eken deydi.

* * *

Bir jolı ämir sarayında äkimder, ğalımdar men önerpazdar bas qosqan sır-swhbat keşi ötip jatsa kerek. Osı keşke jwpınılau kiingen äl-Farabi tap boladı da, eleusiz ğana bir şetten orın aladı. Nebir tapqır söz sayıstarı bolıp, nebir arqalı öner türleri debele qozdırğan kezde jiındı basqaruşı:

– Qonaqtıñ qanday öneri bar eken? – dep äl-Farabige til qatadı. Sonda äl-Farabi özi jasağan «Qıpşaq» dep atalatın dombırasın qorjınınan alıp, qwlağın küylep tarta jöneledi. Alğaşqıda ortekedey oynaqtağan erke küy jinalğan jwrttıñ bärin küldirip, eliktirip äketkendey boladı. Mwnan äri dombırasın basqaşa küylep, swñqıldata zarlatqanda tıñdauşı qauımnıñ ärqaysısı öz basındağı qayğı-mwñmen qauışqanday, közderine jas alıptı deydi. Kelesi bir tınısta, qıpşaq-dombıranıñ qwlaq küyi qoñır sazğa auısıp, janğa rahat ünmen besiktey terbegende tıñdauşılar maujırap, qalği bastaydı. Sol kezde «Bwl küylerdi tartqan – qıpşaq äl-Farabi­­­­­­­» dep bir paraq qağazğa jazıptı da, äl-Farabi saraydan şığıp jüre bergen eken deydi.

* * *

Şığıs ämirleriniñ biri äl-Farabidi sarayına arnayı şaqırıp, mınanday saual qoyadı:

– Ua, Ekinşi wstaz, meniñ memleketimniñ bolaşağı qanday küyde bolmaq? Boljalıñdı estigim keledi, − deydi. Sonda äl-Farabi:

– Eliñniñ bolaşağın bilgiñ kelse, mağan jastarıñdı körset, sonsoñ aytıp bereyin, − degen eken.

"The Qazaq Times"