Körnekti jazuşı-dramaturg, QR Memlekettik sıylığınıñ laureatı Asqar Süleymenovtiñ tuğanına 80 jıl toluına oray tuğan jeri Türkistan oblısında jäne Almatıda eske alu şaraları ötti. 20 jeltoqsanda Türkistan oblıstıq äkimdiginiñ qoldauımen Türkistan qalasında A.Süleymenovtiñ atındağı köşeniñ aşılu saltanatı jäne Türkistan halıqaralıq universitetinde A.Süleymenov şığarmaşılığına arnalğan konferenciya ötse,  Respublika Mädeniet jäne sport ministrliginiñ qoldauımen ötken Almatıdağı şaralar da birneşe künge jalğastı. Respublikalıq Wlttıq kitaphanada «Asqar Süleymenov jäne wlttıq ruh» attı konferenciya, 23 jeltoqsanda M.Äuezov atındağı akademiyalıq  drama teatrında, 24 jeltoqsanda Abay atındağı akademiyalıq opera-balet teatrında  arnayı keşter ötkizildi. Mazmwndı da mağınalı ötken bwl şaralardıñ barlığında da A.Süleymenovtiñ wlttıq ruhaniyatımızdağı ornı men roli turalı jan-jaqtı söz boldı.

Oqırmandar nazarına akademik Ö.Aytbay, belgili mädeniettanuşı M.Äuezov jäne belgili jazuşı S.Elubaydıñ «Asqar Süleymenov jäne wlttıq ruh» attı konferenciyada söylegen sözderin wsınamız.

 Ömirzaq AYTBAYWLI, akademik:

Asqar Süleymenovpen jas kezimizden dos boldıq. Sonau alğaşqı kezdegi dostıq, aralas qwralas bolğan sätter esime tüsip otır. Özgeşe jan edi ğoy. Mına ömirge ğayıptan tayıp kelgen jan siyaqtı edi.

Asqarmen meniñ tanıstığım sonau 60-jıldardıñ basında bastaldı. Kerimbek Sızdıqov degen dosım boldı, professor, ülken ädebietşi. Kerimbek, Seydahmet Aytjanov, Asqar Süleymenov üşeui mektepti Sozaq audanınıñ ortalığında bitirgen dostar edi. Sol Asqarmen tanıstırğan Kerimbek boldı, keyin Seydahmet Aytjanov (memleket qayratkeri Janar Aytjanovanıñ äkesi) keldi. Osı üşeuimen qattı aralasıp kettik, üşeui üş salanı igerdi. Kerimbek jaqsı ädebiettanuşı boldı, Aytjanov auıl şaruaşılığı salasında basşılıq qızmetterde boldı. Al Asqardıñ jöni bölek edi. Jarq etip, sınşı bolıp keldi, keyin jazuşılıqqa ketti. Al menimen aralas-qwralastığı qazaqtıñ qara dombırasına baylanıstı edi. Qazaqtıñ dombırasın meyilinşe jaqsı köretin, qazaqtıñ küylerin tereñ tüsinetin, änderin eñirep otırıp tıñdaytın. Biz sol tört jigit, keyde Zeynolla Serikqaliev qosılatın, bas qosıp qalğanda qazaqtıñ qara dombırasın qolğa alıp äñgime-düken qwratınbız, barlığımızh dombıra şertetinbiz. Qazaqtıñ küylerin, äsirese Asqardıñ jaqsı köretin küyleri Tättimbet, Sügir, Tölegen Mombekov. Solardıñ şertpe küylerin meylinşe jaqsı kördi, özi de bir sıdırğı tartatın. Men tartıñqıraytınmın, ol meniñ sol tartqanımdı qalaytın. Özi kez kelgen uaqıtta, kündiz demey, tün demey, tüngi sağat üşte de telefon soğıp «Ömke, sağındım, «Qosbasar» menen «Temirtastı» tıñdağım keledi» deydi. Sodan jetip keledi. Tañerteñge deyin otırıp küy tartısamız, äñgime jasaymız. Sonı tebirenip otırıp tıñdaytın, tebirenip otırıp şertetin. Bwl ğajayıp sätter edi. Bwl nege qazaqtıñ änderi men küylerine qwmar boldı desem, tek qazaqtıñ änderi men küylerine ğana emes, jalpı muzıka älemine tereñdep kirgen azamat eken. Bükil Europa muzıkasın plastinkalardı qoyıp twrıp tıñdap, barlığın taldap şığatın bilimdar adam bolıp jetilgen eken. Kez kelgen uaqıtta, kez kelgen än, kez kelgen küyşiniñ tağdırı jayında, onıñ bolmıs bitimi jayında söylep ketkende auzımız añqiıp, közimiz aşılıp tıñdap otıratınbız. Meylinşe şeşen edi. Tipti keyde kösemdik qasieti de bar edi. Sol künderdi qattı sağınamın. Sol sätterdi. Qazaqtıñ küyine, qazaqtıñ änine osınşama ğaşıq bolu, osılayşa ıntıq bolğan adamdardı sirek kezdestirgenmin. Sondıqtan da qazaqtıñ küyin, änin tili jetkenşe sayrap aytıp ötti dünieden, bağalap ötti. Söytsem qazaqtıñ bükil qasietin, bolmıs bitimin öziniñ muzıkası arqılı, öneri arqılı tereñdep zerttegen eken ğoy Asqar. Al endi jazuşılıq dünielerine men bara bermeymin. Onı jazatın adamdar bar ğoy... Marqwmnıñ jatqan jeri jarıq bolsın, tebirenip eske alıp jüremin, ılği oyımnan ketpeydi. Al endi anası Aytotı qanday edi. Şeşen, düldül edi. Jas kezimizde qolınan talay däm tattıq.

«Temirtastı» jarıqqa şığarğan, onı kinoğa tüsirgizip, ekinşi ömir sıylağan Asqar. Şämşiniñ (Qaldayaqov) de el auzına ilikkeni Asqardıñ arqası. Ol bölek äñgime.

Mwrat ÄUEZOV, mädeniettanuşı, qoğam qayratkeri:

         Asqar Süleymenovke  arnalğan künderdi paydalanıp, Asekeñe erekşe alğısımdı aytayın dep edim.

Osında bizdiñ biraz dostarımız otır, olar kuä, kezinde Mäskeude oqıp jürgende «Jas Twlpar»  wyımın qwrdıq. Ol osı wyımnıñ atauına erekşe män bergen, biz jastarmız, özimizdiñ oylarımız bar, wltjandığımız bar, bwnıñ barlığına Asekeñ qızıqqan bolu kerek, janküyerligin tuğızğan bolu kerek, «Jas Twlpardıñ» atauın özgertemiz be degen de qiın jağdaylar tudı. Sonda ol «a nazovite sebya çartistami» deydi. Sonda eşkim ne ekenin tüsinbeydi, eşkim tiispeydi degeni ğoy. Sol Mäskeude jürgende azamattıq talpınıs, izdenisterimizge Asekeñ erekşe köñil bölgen. Mäskeude meniñ birinşi maqalam şıqqan, «Drujba narodov» jurnalında, ärine men osında kelgende estimiz, bilemiz, osında üş mıqtı sınşı bar degendi, Asqar Süleymenov, Zeynolla Serikqaliev, Äbiş Kekilbaev, olar «Jwldız» jurnalınıñ bedelin köterdi. Jäne ädebi proceske ol kezde uaqıt özgergen, köptegen mümkindikter tuğan, özimiz turalı, bostandıq turalı, t.b. närseler aşıq aytıla bastağan. Al ädebiettiñ özi keyde bolıp jatqan özgeristerge ülgere almay jatqan kezde, keremet  özderiniñ şığarmaşılıq darını bar, jäne ağartuşılıq, azamattıq közqarası bar ömirge degen. Ol kisilerdiñ äseri öte ülken bolğan, men onı bilemin. Osında kelgende «Jwldız» jurnalın tauıp alıp, maqalamdı bergenmin. Asekeñ meniñ qazaq qoğamına jazuıma jol aşqın ağam. Ağa dos. Bara-bara sonday qatınasqa aynaldı. Asekeñniñ audarmasımen maqalam şıqtı «Jwldız» jurnalına. Men onı ülken abıroy köremin. Mäskeuden «jas twlparlıqtar» birtindep orala bastadıq, kelgende osı jerde tabiği zañdılıq boldı ma, bilmedim, biraq bir-birimizdi tez taptıq. Osında suretşi Salahitdin Aytbaev, arheolog Alan Medoev bar aramızda, jaqsı bir orta qalıptastı. Solardıñ ortasında jürgen, sonıñ wyıtqısı bolıp kerek bolsa, barlığımızdı sırtqa teppey, asfal't balaları ne bolmasa şala qazaqtar demey, wyıtqısı bolğan, ruhani kösemimiz, wstazımız bolğan Asekeñ. Biz kezdese berdik, üyden üyge, sodan osında Mäskeuden keldik, qazaqşağa şorqaqtau, qazaq mädenietin onşa bilmeytin azamattar bir ortağa aynalğanda Asekeñniñ erekşe äserin ärqaysımız sezindik. Ärqaysımızdıñ üyimizde dombıra payda boldı. Öytkeni Asekeñ keledi degende üyde dombıra twruı şart edi. Ol öziniñ köñilin anıq bildiruşi edi. Üyiñe keledi, qonaqjaylığıña, tamağıña män berip, bir-eki sözben aytadı, keşirimdi boladı. Al eger üyiñde dombırañ bolmasa, onda aytadı, Asqarşa aytadı.Sondıqtan bizdi qazaqılandıru procesin sol kisi sanalı türde jürgizdi. Onıñ artında öziniñ ülken azamattığı twr.

Onıñ ol azamattığın alğaş sezgen, jazğan, tanığan Ğabeñ, Ğabit Müsirepov boldı.  Ğabeñ özi seri ğoy, onıñ är zatı bayağıdağı serilerdikindey, şaqşası, kiimi barlığı eñ jaqsısı bolu kerek. Sonda öziniñ eñ jaqsı qayqı qılışı bar edi, pildiñ süyeginen jasağan. Sonı Asqarğa sıyladı ğoy. Jası kelgen adam jap-jas jigitke sonı sıyladı. Ol endi ruhani ortamızdıñ bar ekenin, wlı, biik ortanı saqtap qalatınday ortanıñ bolğanınıñ däleli. Osınday biik äreketke layıq bolğanı.  Ğabeñ köp kördi ğoy. Ol klassik jazuşı şınımen qay jağınan alsañız da. Ömirdi jaqsı bildi. Osınday qiın ömirden ötken kisi ädebi ortadan bölip aldım seskenbedi. Asekeñ qalay bölip alsa da twradı joğarı bağa berseñ de. Sonı Ğabeñ bilip, tüsinip otır. Sonda qızğanış degen birde bir jazuşıda bolğan joq. Ol keremet jaqsı kezeñ edi, qanşa keremet jazuşı jürse de birde bireui nege qılıştı mağan bermedi dep küñkildemedi. Söz bolğan joq. Öytkeni Asekeñ osınday twlğa bolğan. Ğabeñniñ qolına qalay tüskenin bilmeymin. Bwl tarihi ülken jädiger. Pildiñ süyeginen jasalğan Asfahani qayqı qılış. Jüzi de qanday edi. Ğabeñniñ osı qılıştı Asqarğa sıylağanı ülken belgi.

Biz osında keldik, Mäskeude jürgende de, Bolathan, Bolat Qaraqwlovtar, sol siyaqtı köptegen öte bilimdi azamattar, Maqaş bar, bärimiz jinalğanda, aptasına bir jinalamız, kimniñ üyinde dombıra bar, sonda jinalamız, äñgimelesemiz. Sol kezde köptegen ğajap äñgimeler aytatın. Qolına dombıra alğanda magiçeskoe vozdeystvie muzıki oşuşali. Asekeñniñ tağı bir jomarttığı ol özine şäkirttikke alğan jas dosatırmen jaqsı köretin dostarı men azamattardı tanıstıradı. Sol kezde Tölegen Toqbergenovpen jaqsı tanıstıq, Kerimbekpen, bizdiñ Şımkentke apardı ğoy. Keremet qonaqjaylıq körsetti. Ölmegen eldiñ körinisterin tirilte bilgen. Men birde Asekeñ turalı jazğanımda «Pustuyuşee nebo duhovnosti Asqar  Süleymenov inkrustiruya zvezdami yarçayuşego sveta i çistotı» degen edim. Ol segiz qırlı bir sırlı boldı. Ädebietşi, sınşı, filosof literaturı. Sodan keyin dramaturgiya, proza, al muzıkanı şınımen bildi. Ol küyşiler, darındı jastar şıqqanda olarğa erekşe köñil bölip, şaqırıp alıp, sol otırğan jerinde «Temirtası» bolsın basqa da, Mombekov küylerin bolsın oynağanda, äserlenip, muzıka salasında da keremet jaqsı jemisteri boldı. Kino salasında qabileti «Qız Jibek» fil'min tüsirgende körindi. Jılqı malın jaqsı kördi, jılqı da Asqardı jaqsı sezindi. Biz birde barlığımız tauğa barğanbız kele jatırmız, sonda bir jerde jılqı ferması bar eken. Qıs, qar, qorşauı bar. Alıstan qarap otırmız süysinip, bir uaqıtta Aseke jılqışa söyley bastadı. Sonda jay özinşe twrğan bir jılqı basın bwrdı, Aseke dialogın jalğastırdı. Bir uaqıtta bizge qaray jürdi de,  beytanıs jılqı basın Asekeñniñ iığına bılay qoydı. Ğabeñ bir basqa, januardıñ onı tanığanı, qasietin sezingeni keremet äser berdi.

Mäskeuden nebir ğalımdar, qonaqtar keledi. Olar Asekeñmen tanısqannan keyin onı moyındaydı, tañ qaladı. Şınımen bilimi bar adamdar bolğan soñ, olardıñ maydalığı joq. Asekeñdi olardıñ qalay moyındağanın közimiz kördi. Intellektual vısoçayşego poleta, Parasattıñ padişası degen orındı söz. Bizder üşin, köptegen onı bilgen adamdar üşin ol jadımızda, sanamızda Parasat padişası bolıp qaldı.

Din degenge filosofiya twrğısınan qaradı. Dindi däl osı twrğıdan tüsinu bizge öte qajet. Asekeñniñ ol jağınan äli biraz dünieleri, qoljazbaları bar eken. Din turalı jazğandarı, söylegen sözderi bizge öte qajet. Ol dindi qwrmetteu, adamnıñ aqılın qwrmetteu degenge Asekeñ öte mwqiyat boldı. Suretşiler Salahitdin Aytbaev, Maqım Qisametdinovter Asekeñnen ülken äser alğan, özderi jinalğan kezde aytıp otıratın. Ol aforizmderdiñ şeberi boldı, qısqa sözderdiñ, oyları öte twjırımdı. Al kinoğa tigizgen äseri «Qwlagerde» körindi dedim, attıñ özin özi tauıp äkeldi. Lugovoyğa özi bardı ğoy. Jılqını tauıp äkeldi. «Qaraş-qaraş» («Vıstrel na perevale») fil'minde  olar Bolat Şamşievpen birge jwmıs istedi. Onda mınanday bir epizod bar, Jarasbay jer satadı ğoy, sol kezde tauda otırğan Baqtığwl endi atam ba, atpaymın dep, oqtalıp, rayınan keri qaytıp otırğanda, endi qazaq qoy, öziniñ qazağı, sonda taudıñ özi bılay iilgendey, basın izegendey rwqsat beretin jeri bar. Ol Äuezovte solay sipattalğan. Onı bireu bayqasa, bireu bayqamaydı.  Sonı Asqar bayqap, «Qaraş-qaraş» degen körkem fil'mde paydalandı. Osınday detal'dar, Asekeñ qay jerde qanday söz söylemese de, qanday äreket jasamasa da, wltjandı azamat boldı. Barlıq äreketi wltjandılıqtan şığıp otırdı. Ädiletsizdikke qarsı, jan-jağınan qazaqtıñ, öziniñ babalarınıñ, sonau Arabiya qwmdarınan kelgen birde bireuin wyatqa qaldırmaymın, qazaqtı biiktetemin dep ötken. HIH ğasırdağı qazaqtıñ mädenietin, küylerin solardıñ bärin tereñ bilgen, sebebi olar küyreudiñ aldındağı mädeniet bolatın. Bärin öte jaqsı sezine bilgen. Abaydı bizge tağdır jiberdi mına qazaqtı HH ğasırğa dayındau üşin. Asekeñdi de. Ol  jaratuşınıñ ülken sıyı. Men bwğan eş kümändanbaymın.

Smağwl  ELUBAY, jazuşı, kinodramaturg:

Qızıl imperiya qazaqtıñ atatının atıp, qıratının qırıp bolğannan keyin äri qaray qazaqtı orıstandıruğa kiristi. Sonıñ anıq belgisi, anıq salqını 60-jıldarı körindi.  Biz tügel orıstana bastadıq. Sol  60-jıldarı jılımıq keldi de, sonıñ arqasında talay qazaqtıñ oyınan qwrsau alına bastadı, tili şeşile bastadı, basqaşa oylay bastadı. YAğni halıqtıñ sorın köre bastadı. Ökinişke qaray, 60-jıldarğa ağa buın, intelligenciya qattı qorqıp keldi, zäresi wşıp keldi, söyley almaytın bolıp keldi. Oyındağısın tolıq jaza almaytın bolıp keldi. Biraq sonıñ işinde alaşordanıñ müddesi üşin küresti jalğastırğan, ruhına adal Mwhtar  Äuezov siyaqtı wlı twlğalar boldı. Olar eşqaşan qwbılasınan jañılmadı.

Sonau 40-jıldardağı francuz qauımında Qarsılıq (Soprotivlenie) sayasi qozğalısı payda bolıp edi ğoy. Al, sol 60-jıldarı qazaq qauımında da erekşe bir qozğalıs jürdi. Bizde äli künge deyin osı qoğalıstıñ atı  atalıp, tüsi tüstelgen joq. Bwl kezeñ turalı monografiyalar jazıluı kerek edi, sayasi bağa berilui kerek edi... Ol 1960-tan 1990-ğa deyin jalğasqan otız jılğa sozılğan qozğalıs boldı. Ol qozğalısta qimılğa köşu, wyımdasu qiın boldı. Tek qana qalamğa jüginu, qağazğa jüginu mümkin boldı. Jastardı wyımdastırıp, qimılğa şaqırğan bir twlğa Mwrat Äuezov bolatın, sonıñ özin Ortalıq Komitet şaqırıp, äri jığıp, beri iterip, kitabın talqandap, özin qudalap, jwmıssız qaldırdı. Eger D.Qonaev bolmağanda  Mwrat Mwhtarwlı temir tordıñ ar jağınan köriner edi.

Minekey osı anıq bolğannan keyin, qazaqtıñ qarsılıq qoğalısınıñ Asqar Süleymenov siyaqtı körnekti ökilderi qağazğa ğana jügindi. Qarsılığın solay bildirdi. Söytip barıp Besatardı qolğa aldı. «Besatar» – qızıl imperiyağa qarsı atılğan oq bolatın.

Asqar Süleymenov  öz wltın ölerdey süygen, wltşıl azamat boldı. Sol jolda Qwday tağala oğan Abaydıñ abızdığı men Mahambettiñ minezdiligin bergen edi. Bir-birine wqsamaytın osı eki  twlğanıñ arasınan Asqar Süleymenov payda bolğan tärizdi.  Onıñ bolmısında batırlıq ta bar,  danalıq, abızdıq ta bar. Mine, sol qazaqtıñ bolmısı, Abay tirilgendey danalığı, Mahambet tirilgendey batırlığı Asekeñ  qağaz qalamğa, sözge jügindi, onıñ alğaşqı sözinen bastap, bükil qazaq qoğamı dür silkindi, ruhımız dür silkindi. Alğaşqı sözderiniñ özi Almatığa tarap jatatın, tolqın-tolqın bolıp, añız bolıp tarap jatatın, bizdiñ, jastardıñ qwlağına kelip jetetin. Asekeñ tek qana qağazğa jügindi, äri qaray qimılğa bara almadı. Mahambet siyaqtı qimıldasa, Mahambet siyaqtı basın joğaltuı äbden mümkin edi. Mine, bizdiñ sol otız jılğa sozılğan, qazaqtıñ qarsılığı delinetin, sayasi qozğalısta bir-eki adam öz qarsılığın auızşa aytıp jüretin. Olardıñ işinde Berdibek Soqpaqbaev, Tahaui Ahtanovtar  ayğaylap aytatın, İliyas Esenberlinder jazdı. Äuezovter pälenbay tomğa sozılğan ösiet qaldırdı. Ol şının aytqanda Alaşordanıñ ösieti edi. Tildi amanatqa, eldi amanatqa qaldırdı. Ie bolıñdar dedi.

Mine, Asqar, añız Asqar osı Alaşordanıñ işimizde jürgen, közi tiri ökili edi. Ärine jalğız emes edi, qasında Mwrattar bar edi. Alaşordanıñ ölmegen ökilderi boldı bwlar. Solardıñ sözin ayta bildi. Jalğız ayıbı – basın şapqızğan joq, olarğa qarsı oq atılğan joq. Bwlar atılatın bolsa, oq ta atılatın edi. Eñ aldımen bizdiñ ğılımnıñ, äsirese mädeniettanu, ädebiettanu, sayasattanu ğılımı, ökinişke qaray, osı qazaq qarsılığı degen qozğalıstı wmıtqanın aytuısız kerek. Endigi ülken mindet – osını köteru, zerdeleu, resmi tarihqa qosu. Mwnı jüzege asırmay tarihımız jüyeli de tolıqqandı bolmaydı.

Tağı da qaytalauğa tura keledi – qazaqtıñ ruhı otız jıl boyı beker jürgen joq. Äyteuir bir formada körindi: jazğan qalamınan, söylegen sözinen, key jerde isinen de körindi. Otız jıl beker ötken joq. Qızıl imperiyanıñ qılışınan qan tamıp twrsa da qazaq qauımı öziniñ qazaqtığın, öziniñ alaşın wmıtqan joq. Jwmıs istep jattı. Sonıñ arqasında 1986 jıldıñ jeltoqsanında qazaq ruhı köşege şıqtı. Sonıñ arqasında Täuelsizdik keldi. Asqar Süleymenovter qalamımen osı üşin küresken twlğalar. Asekeñdi biz ketkennen keyin de joqtau bola beredi. Öytkeni osınday wltın süygen suretkerdiñ wmıtıluı mümkin emes.

Asqar Süleymenov – erekşe twlğa, Qwday tağalanıñ jibergen erekşe twlğası. Eger on toğızınşı ğasır bolsa, ol köp äulieniñ biri bolar edi. Jiırmasınşı ğasırda, ökinişke qaray, äulie bolu mümkin emes edi. Asekeñniñ ruhı qazaqtıñ sözi tiri twrğanda ölmeydi.

"The Qazaq Times"