Baltaş Twrsımbaev: Konstituciyağa özgeris engizgenimen, sayasi jüye sol qalpında qaladı

Qazaqstanda qazir bolıp jatqan sayasi bastamalar jäne qoğamdıq jağdaylar turalı belgili qoğam jäne memleket qayratkeri Baltaş Twrsımbaev öz oylarımen bölisti.

–  Qwrmetti Baltaş ağa, täuelsizdiktiñ alğaşqı jıldarınan bastap, memleket qwru isine üles qostıñız. Joğarğı sayasi elitada qızmet ettiñiz. Sol kezdegi halıq pen biliktiñ arası, elimizdiñ damu bağıtı qanday edi. Qazirgimen salıstırğanda nendey ayırmaşılıq bayqaysız?

– Eger, ideologiyalıq, ekonomikalıq jaqtan alıp qaraytın bolsaq, bwrın halıq pen biliktiñ arası jaqsı edi. Halıq bilikke senetin. Bilik bolmaşı qatelesip ketse, onı jalaulatıp jariya qılmaytın. Bäri tüsinistikpen, til tabısıp jwmıs isteytin.

Al, qazirgi jağdayğa nazar audaryıq. Men halıq arasında köp bolamın, olardıñ pikirin, közqarasın swraymın. Solardı tıñday kele tüygenim – qazir bilik pen halıqtıñ arası alşaqtap ketti. Biliktiñ aytqanına halıq mülde senbeydi.

– Nege?

– Preznident N.Nazarbaev elimizdi basqarğanına 25 jıldan asıp ketti. Osı jıldar işinde on ükimet basşısı auıstı. Biraq, olardı tağayındağan kezde halıqtan birde-bir ret pikir swrağan joq. Tek, Prezidentke kim jwmsaq söyleydi, kim madaqtaydı, solar prem'er-ministr boldı. Ol ükimet basşılığına jaray ma, jaramay ma, aynalasına halıqtıñ köñilinen şığatın ministrler jinay ala ma, oğan eşkim qarağan joq. Mine, soñğı prem'er-ministr B.Sağıntaev mırzanı alayıq. Ol bir ret te halıqtıñ aldına şığıp, oblıstardı aralap körgen joq. Halıqpen betpe-bet aşıq jiın ötkizbedi. Bizde özi bilikti töñkerip tastayın dep jatqan tentek oppoziciya joq. Momın oppoziciya bar. Ükimetti basqarğannan keyin, solardı da jinap pikirlesip, sosın bir twjırımğa kelu kerek qoy. Joq, onday niet bayqalmaydı.

Qazirgi ükimet basşısı kabinette otırıp alıp, Prezidentke «bäri körkeyip-güldenip jatır, sizdiñ arqañızda damıp, älemde köşbastap  kelemiz» dep esep beruden aspaydı. Biraq, ekonomikamızda qwldırağannan basqa eş özgeris joq. Biz auıl şaruaşılıq bağıtındağı elmiz. Halqımız tarihtan beri osı salamen şwğıldanadı. Sonıñ arqasında jan saqtap, ösip-önip keldi. Auıldağı ağayın äli de osı dästürli salanı talğajau etip otır.

Alayda, ükimet qazir «biz eki modernizaciyanı ötkizdik, endi üşinşi modernizaciyağa ötemiz» deydi. Qanday eki modernizaciya? Onı qalay ayaqtadıñ, nätijesi qanday? Ne istediñ? Ol halıqqa qanday igilik äkeldi? Bwğan jauap joq.

Osınıñ aldında auıl şaruaşılığı ministri Asıljan Mamıtbekov degen azamat boldı. Ol – auıl şaruaşılıq mamanı emes. Keyin onıñ ornına, osı salanıñ mamanı Asqar Mırzahmetovtı tağayındadı. A.Mırzahmetov salada täjiribesi bar, ülken oblıstı da basqardı. Biraq, ol äri ministr äri vice-prem'er. «Osı ornım da jeter» degendey äreketsiz otır. Auıl şaruaşılığı qalay? Ne isteu kerek? Qalay damıtıp, qalay tüzeuge boladı degen bağıtta wsınıs-pikirin aytıp körgen joq. Prezident şaqırsa, ne ükimet basşısı jiın aşsa birdeñe deytin şığar, al bılayğı jwrtqa, qoğamdıq ortağa aşıq közqarasın, oyın bildirgen emes. Özi basqarıp otırğan salağa bağa da bergen joq. Jwmbaq. Onıñ ne oylap, ne istep jatqanın eşkim bilmeydi.

– Biliktiñ jaña öziñiz aytqan juas oppoziciyamen de dialogqa kelmey otırğan sebebi nede?

– Bilik oppoziciyamen dialogqa kelgendi qoyıp, narazı pikir bildirgen adamdı da oñdırmaydı. Sodan bolar, halıqtıñ boyında qorqınış bar. Köp jerlerde adamdar ötkir oyların, köñil tolmaytın jaylardı aşına aytıp jatadı. Onda da, toy-tomalaq, beyresmi basqosularda ğana. Al, «osını nege baspasöz arqılı qoğamdıq ortağa, bilik basındağılarğa jetkizbeysiñ» dese, odan jaltaradı. Sebebi, qorqadı. Oğan sebep te joq emes. Eger, jañağıday sın aytıp, onı BAQ arqılı jariya etkeniñmen, Aqordağa, ükimet basşısına onıñ wşqındarı ğana jetedi. Al, jergilkti jerler, eşkim saylamağan, tağayınday salğan oblıs äkimderi bwnday sınğa birden öre qarsı twradı. Dereu qarsı äreket jasaydı. Sebebi, olardıñ qolında halıqtı basatın, sın aytqandardı twqırtatın qwral bar.

Mınanday jaydı bilemin. Bir audannıñ äkimi öziniñ jwmısına sıni pikir aytqan eki-üş azamatqa qattı şüyligipti. Sol üşin olardıñ soñına MAI-lerdi salıp qoyğan. Älgi azamattardı jol saqşıları köşeden jürgizbeytin körinedi. Künde jolın tosıp, anadan-mınadan sıltau tauıp, kün körsetpeytin bolıptı. Osınday jağdaydan keyin, bilik oppoziciyamen qalay söylese aladı. Eger, oyı alğabasar, parasattı äkim bolsa jañağı jigittermen äñgimelesip, bwrısın körsetip bergeni üşin rahmet aytpay ma?!

– Prezidenttiñ bilikti bölu turalı mälimdeme jasap, Konstituciyağa özgeris engizui neni meñzeydi? Sayasi arenada özgeris bola ma?

– Prezident jäne onıñ aynalasındağılardıñ aytuı boyınşa, bilik üşke bölinedi deydi. Eger, üşke bölingen bilik özara talas-tartısqa tüsip, bir-birine ırıq bermese, kim törelik aytadı? Ärine, Prezident. Parlamentti de, Ükimetti de jönge salatın sol.

Al, damığan elderdiñ täjiribesine qaraytın bolsaq, bwnday mäseleni retke salu üşin Konstituciyalıq sot boluı kerek. Ol eşkimge täueldi emes, joğarğı qwqıqtıq organ. Sol şeşu kerek. Kim dwrıs, kim bwrıs jasadı degen mäseleni tekserip, öz biliktiligin körsete almasa Parlamentti  taratıp, Ükimetti otstavkağa jiberip, qayta qwru qajet. 17 million halıqtıñ arasında öz isin dwrıs jürgize alatın sauattı azamattar köp.

Qazir Konstituciyağa özgeris jöninde talqılap jatır. 26 aqpanğa deyin wsınıs qabıldaydı. Sosın, uaqıtı kelgende Parlament özgeristi qabılday saladı. Biraq, odan kelip-keter eşteñe joq. Tük te özgermeydi. Sayasi jüye sol qalpında qaladı, halıqtıñ jağdayı qazirgisinen tömendemese, jaqsarmaydı. Qısqaşa aytqanda, bwl – halıqtıñ basın qatıru degen söz.

– Sonda, bwl arqılı bilik basşısı neni közdep otır?

– Brejnevtıñ kezinde ol toqırauğa wşıradı ğoy. Sol sekildi, biraq mına kisiniñ kezinde toqırau bolmauı kerek. Ne istep jatır? «Bilikti böledi eken, Konstituciyağa özgeris engizbekşi, onı halıq talqılap jatır» degen äñgime tuğızu. Odan basqa eşteñe de joq. Al, şındap köz jibersek, biz Brejnev kezindegi toqıraudan asıp kettik. Nege deseñ, köñilge dem beretin eşteñe joq. «Men osı swraq arqılı mına mäseleni şeşemin, meniñ wrpağım erteñgi küni güldengen elde ömir süredi» degen tiyanaq joq. Bilikti üşke bölemiz deydi. Ol – üşke bölmey-aq bwrınnan bar ğoy. Biraq, jalğız adamğa bağınıştı. Endi soğan reforma jasaymız dep, 26, 83 baptarğa birer özgerister qospaqşı. Biraq, onıñ bärin el körip otır. Qazir halıq sauattı, neniñ ne ekenin anıq tüsinedi. Biliktiñ köz aldap, uaqıtşa birdeñe jasap jatqanın biledi.

– Tübinde bilik bäribir auısadı. Qazir japa-tarmağay aytpasa da, eldiñ kökeyindegi bir mäsele – prezident ketkennen keyingi sayasi jäne qoğamdıq jağday qalay bağıt aladı degen swraq. Bilik kimge qaladı?

– Nazarbaev auıssın, odan keyingi prezident kelip-ketsin, bilik bäribir halıqta bolu kerek. Halıq sol arqılı Parlamentke deputattarın saylap, ükimetin jasaqtauı tiis. Eger, Prezident halıqqa ündeu jasap «osı uaqıtqa deyin el köşin alıp keldim, halqımız aman, ortamız tınış, işte janjal tuğan joq, äleumettik jağday birkelki bolmağan şığar, endi aşıq saylau ötkizemin, halıq öz qalağan adamın prezidenttikke saylap alsın, arı qaray biilikti sol alıp jüredi» dese, Prezident eldiñ köñilinen şığadı. Olay jasamay, «mwragerlik jolmen, ne bireudi tağayındau arqılı bilikti keyinge qaldıramın, sol adam men jasağan jwmıstardı arı qaray jalğaydı» degenge halıq senbeydi. Qazir damığan jäne damıp kele jatqan elder Nazarbaevqa oñ minezdeme beredi. Sonı saqtap qalu üşin bilikti halıqqa beru kerek. Halıq sol arqılı öz prezidentin, parlamentin saylaydı ükimetin tağayındaydı, ädil sotın jasaqtaydı. Sodan keyin, bağıtı ayqın, dwrıs el bolıp şığa kelemiz.

– Al, olay bolmağan jağdayda, bwdan keyingi bilik jüyesi osı küyi qala ma?

Qaluı mümkin, alayda köpke barmaydı. Halıq bilikti qanday jolmen alatının men ayta almaymın, biraq biligin bäribir qolına aladı. Oğan kümän bolmauı kerek. Oğan Elbasınıñ da, basqa azamattardıñ kümäni bolmauı tiis. Jiırma bes jıl boyı halıq kördi, biliktiñ aytqanın orındap keldi. Nege jettik qazir? Amerika prezidentteriniñ biriniñ aytqanı bar: «halıqtıñ jartısı ötirikke senedi, jartısı senbeydi, uaqıtı jetkende bäri senbeydi» degen. Sol bäri senbeytin uaqıtqa biz jettik.

– Erteñgi küni bilik auısqan sätte sırtqı küşterdiñ aralasuı jäne iştegi ıqpaldı top, klandardıñ äseri qanday bolmaq?

– Meniñşe, Nazarbaevtıñ bedelin eskersek, bwl proceske sırtqı küşter aralasa qoymaydı. Eger, el işi janjalğa jol berip, toptar men klandarğa, jüzge, jerge bölinetindey kürdeli oqiğa körinis berse, olar qarap twrmaydı, aralasadı. Al, klandar ara örşip twrğan şielenis joq. Olar sol perde artında özara jasırın tartıstarın jürgizip jatır. Olar aşıqqa şıqpaydı dep oylaymın. Sol sırmaq astındağı teke-tiresterin jalğastıra beredi. Onday toptarğa basqadan göri ülken aqşa, ekonomikalıq, qarjılıq müdde kerek. Biliktiñ aynalasındağı irili-wsaqtı jemge talasıp jüre beredi.

– Parlamentke bilik berilip, deputattar saylansa jüzdik, rulıq qayşılıqtar küşeyip ketpey me?

– Onday faktorlar körinis beru mümkin. Biraq, qazir jwrttıñ közi aşıq, sayasi sauatı basım. «El bolamız, memleket bolamız» degen ülken ideyadağı azamattar onı qoyğızadı. Nege deseñiz, ol bizdi jaqsılıqqa bastaytın is emes. Bizdiñ Qazaqstan – twtas qazaq eli. Sol twtas küyinde qaladı. Biz halıqtıñ arasında qanşa patriot bar ekenin bilmeymiz. Erteñ sol patriottar şığadı.

– Memleketimizdiñ ekonomikasın köterip otır deytin şikizat öndiru salası –mwnay-gaz, ken önimderinen qanşa kiris kirip, ol qayda jwmsalıp jatqanın eşkim bilmeydi. Bwnday derekter nege aşıq emes?

– Totalitarlı jüyede oğan eşkim jauap bermeydi. Onıñ qayda ketip jatqanın jabıq keñseler özderi biledi. Biz habarsızbız. Sebebi, ol turalı aqparat joq, onı anıqtaytın Parlamenttiñ atı bar da, zatı joq. Olar ükimetti şaqırıp alıp, jauabın alsa, sosın onı jariyalasa biler edik. Eger osı jüye jalğasa berse, arı qaray da bilmegen küyi ketemiz.

– Qazaqstannıñ diplomatiya salasında eleuli eñbek ettiñiz. Bwl saladan täjiribe jinağan adam retinde qazirgi qazaq diplomatiyası turalı qanday pikirdesiz? Halıqarada ornı artıp, salmağı auırladı ma?

– Biz demokratiyası ornıqqan el bolsaq, şette jürgen diplomattarımızdıñ da är qadamı anıq, wstanımı nıq boladı. Al, avtoritarlı jüyedegi eldiñ diplomatı aşıq türde eşteñe ayta almaydı. Özi jürgen elden bir jağdaydı anıqtamaq bolsa, eşkim dwrıs jauap bermeydi. «Eliñniñ qalay bolıp jatqanı bizge belgili» degen poziciyasın añğartadı. Sondıqtan, ol diplomattarımız qol qusırudıñ az aldında ğana otıradı, tek prezident, prem'er-ministr ne Parlament basşıları kelip qalğanda ğana bir şaralar wyımdastırıp, jol bastap jüredi. Basqa, öz elin jaqsı jağınan tanıtuğa olardıñ mümkindigi joq. Äyteuir, aparğan jerinde, diplomat degen statusına süyenip qana otıradı.

– Diplomatiya söz bolğanda, şekara mäselesi aldan şığadı? Körşiles eldermen daulı şekara bölikteri bar ma? BAQ betterinde jaña saylanğan özbek prezideni Ş.Mirziyaevtıñ qazaq-özbek şekarasın qayta qaraytını turalı aytılıp qaldı. Bwl mümkin be?

– Qozğasın. Eger, Özbekstan mıqtı bolsa. Olarğa qazaqtıñ qanşama jeri ketti. Biz özbekten eşteñe alğamız joq. Olar şekaranı qayta qaraymız dep qırğız ben täjik eline qoqañdap otır. Al, bizge auızdarın da aşa almaydı. Men özbek prezidentine qazaq şekarası turalı auzın jauıp, tıp-tınış otıruğa keñes berer edim. Qıtaymen de, Reseymen de daulı şekaramız joq. Qıtayğa «bizdiki» degen jerin berip, bekitip alğamız. Endi olar da ünin şığarmauı tiis. Bizde şaruası bolmasın. Şını kerek, şekaralas biraz elderge jerimiz ketti, özbek, qıtay jäne qırğız bauırlarımızğa da biraz jer böligin berip qoydıq. Al, KSRO kezindegi territoriya boyınşa qaraytın bolsaq, Reseyge jer bergemiz joq, bwrınğı şekaranı saqtap qaldıq.

– Äñgimeñizge rahmet, sizge ärdayım amandıq tileymiz!

Qoyşıbek Mübarak

«The Qazaq Times»